«Ահա՛ կը տեսնեմ, կը տեսնե՜մ Մասիսի անմռայլ սարն՝ Արտազու եւ Նախջուանի լեռներու մէջտեղէն, միշտ վե՜հ, միշտ վսեմ, միշտ ձիւնափայլ։ Տեսէ՛ք կողերն, վիրաւոր կողերն ամպերով պատած են եւ գլուխը, գլուխը միայն կը ցուցընէ՝ վէ՜ս, լուսաւո՜ր, երկնապի՛շ։ Ողջո՜յն քեզ, լե՜ռդ անմահ, որ տասը դարերէ ի վեր ընդունայն կ’ողջունես շուրջդ քու նժդեհ զաւակներդ, միայն սուրբ նահատակներու ստուերներ կը հովանաւորես, եւ դեռ եւս հուր ու կայծակ չես թափեր այն գլուխներուն վրայ, որ քեզ կը կաշկանդեն»…
Հայ ժողովուրդի յաւերժութեան խորհրդանիշ Արարատ լերան նուիրուած վերեւի զեղումը առնուած է 19րդ դարու Զարթօնքի Սերունդին ազգայնական եւ ազատախոհական յուզաշխարհը հարազատօրէն վերծանող Մ. Մամուրեանի «Սեւ Լերան Մարդը» վէպէն, սրտաբուխ զեղում մը՝ որ միաժամանակ կը խտացնէ վերապրող հայութեան ուղղուած ազգային ամբողջական ազատագրութեան պատգամը հեղինակին։
Հոկտեմբեր 20ին (որոշ աղբիւրներու ճշգրտումով՝ Հոկտեմբեր 17ին) կը նշենք ծննդեան տարեդարձը հայկական հրապարակագրութեան լուսամիտ դէմքերէն եւ ազատախոհ գաղափարաբանութեան դրօշակիրներէն Մատթէոս Մամուրեանի։
Ներհուն մտաւորական, մանկավարժ, գրող, հանրային գործիչ, թարգմանիչ եւ, ամէն բանէ առաջ եւ վեր, տաղանդաւոր հրապարակագիրն է Մատթէոս Մամուրեան, որ յատկապէս 1871ին իր հիմնած եւ ամբողջ երեսուն տարի խմբագրած թերթով՝ «Արեւելեան Մամուլ»ով, իրաւամբ կը հանդիսանայ 19րդ դարավերջի հայ ազգային-քաղաքական մտքի մեծարժէք մշակներուն եւ գաղափարի սերմնացաններուն ամէնէն արժանաւորներէն մէկը։
Ծնած է Զմիւռնիա, 1830ին։ Ուսումը ստացած է Փարիզի «Մուրատեան» վարժարանին մէջ, ուր իր դրսեւորած արժանիքներուն եւ ձեռքբերած փայլուն արդիւնքներուն համար՝ արժանացած է բարձրագոյն մրցանակի, որ իրեն յանձնուած է ֆրանսացի մեծ բանաստեղծ Լամարթինի ձեռամբ, ինչը կը վկայէ Մամուրեանի «միշտ բարեբարոյ, խոհական, ուշիմ, ճարտար եւ յամենայնի յառաջադէմ» ըլլալուն մասին։
Մ. Մամուրեան ունեցաւ ազգային եւ հանրային ծաւալուն գործունէութիւն, ուսուցիչի եւ կրթական տեսուչի պաշտօններ վարեց իր ծննդավայր Զմիւռնիայի եւ Պոլսոյ մէջ, տարիներով դիւանապետը եղաւ Պոլսոյ հայոց պատրիարքարանին, ուսումը կատարելագործելու համար 1857-1860ին ապրեցաւ Լոնտոն (ուր գրեց իր նշանաւոր «Անգլիական նամականի» յօդուածներու շարքը), Հայոց Ազգային Սահմանադրութեան մշակման եւ որդեգրման համար անխոնջ պայքար մղողներէն եղաւ։
Յամենայն դէպս ո՛ւր որ գտնուեցաւ եւ ի՛նչ աշխատանք որ ստանձնեց՝ Մ. Մամուրեան հրապարակագրի իր գրիչը միշտ կենսունակ եւ բեղուն պահեց, մինչեւ որ «Արեւելեան Մամուլ»ի հիմնումով գտաւ իր հոգեհարազատ բեմը։
Իր թերթի (սկզբնապէս՝ ամսաթերթ, ապա՝ կիսամսեայ, իսկ իր մահէն ետք նաեւ շաբաթաթերթ ու օրաթերթ) էջերուն ցրուած «Հայկական նամականի» վերտառութեամբ եւ Վրոյր ստորագրուած քրոնիկներու շարքով՝ Մ. Մամուրեան ոչ միայն հրապարակագրական այդ ոճին դրօշակիրը հանդիսացաւ հայ մամուլին մէջ, այլեւ՝ լուսարձակի տակ առաւ իր ժամանակի դէմքերն ու զարգացումները, գաղափարական հարցերն ու հասարակական դժուարութիւնները, հետագայ սերունդներուն ժառանգ ձգելով այդ ժամանակաշրջանի համաշխարհային եւ հայ իրականութեան զարգացումները քննականօրէն արտացոլող ընդգրկուն հայելի մը։
Արգասաբեր եղաւ Մամուրեանի գրիչը գրական-գեղարուեստական եւ թարգմանչական գործերու արտադրութեան առումով։ Այսուհանդերձ՝ ինչպէս որ մեծն Յակոբ Օշական դիտել կու տայ, Մամուրեան տարածուեցաւ ամէն բնագաւառի վրայ եւ, բացառութեամբ հրապարակագրական իր վաստակին, ի վիճակի չեղաւ ամբողջական ինքնադրսեւորման ու ինքնահաստատման յաղթանակի պսակը նուաճելու։
Գեղարուեստական արժէքէ աւելի հրապարակագրական արժանիք ունեցաւ հայ գրականութեան ժառանգ մնացած Մամուրեանի «Սեւ լեռին մարդը» անունով միակ վէպը, որ Ներսէս Աշտարակեցի Կաթողիկոսի ժամանակաշրջանի ազգային-ազատագրական խմորումներուն նուիրուած է եւ Ռուսաստանի կապուած հայ ժողովուրդի յոյսերն ու հեռանկարները հայրենասիրական շունչով կ’անմահացնէ։
Տարբեր ալ չէին կրնար ըլլալ վարքն ու վաստակը հրապարակագրի փայլուն շնորհներով օժտուած Մատթէոս Մամուրեանի, որուն ստորագրութիւնը կրող հրապարակագրական իւրաքանչիւր էջ կը կրէ շեշտակի դրոշմը գեղարուեստական արձակի եւ արեւմտահայ աշխարհաբարի ինքնամաքրման եւ բիւրեղացման հետեւողական ճիգի։
Բայց մանաւանդ իր բարեբարոյ անհատականութեամբ, խոհականութեամբ եւ մտաւորականի լայնաբաց հորիզոնով՝ Մամուրեան յաջողեցաւ իսկական ուսուցիչ մը ըլլալ իր ընթերցողներուն համար։ Անպաճոյճ ու գեղեցիկ իր լեզուին եւ գրելաոճին միացուց, միշտ եւ անպայման, գիտելիք մը փոխանցելու, քննական խորհրդածութիւն մը կատարելու եւ, յատկապէս, յառաջադէմ մտքի զարգացման հունով յառաջ ընթանալու մեծ արժանիքը։
Ազատախոհական եւ ազգային-հայրենասիրական մտածողութեան հաւատաւոր դրօշակիր՝ Մամուրեան պատնէշի վրայ անխոնջ ծառայեց եւ, ազգային-քաղաքական թէ հանրային-մանկավարժական իր բազմամեայ ու ծաւալուն գործունէութեան ընթացքին, միշտ առաջնորդուեցաւ ինքնահաւատարմութեան սկզբունքով։
Հայ ժողովուրդին պարտադրուած արեւելեան խաւարամտութիւնը յաղթահարելու եւ լուսաւորութեան փարոսը կանգուն պահելու առաքելութեան լծուած արժանաւոր հրապարակագիրն է Մատթէոս Մամուրեան, որուն գաղափարական աշխարհին մասին հակիրճ վկայութիւն մը կը փոխանցէ «Անգլիական նամականի» շարքէն առնուած հետագայ հատուածը.-
«… Հին ազգի մը ձայնը պատմութիւնն է, իսկ նորինն՝ իր գործերը: Ինչպէ՞ս հնարաւոր է, որ մի հայ ազգ գտնուի ու ողջ լինի: Կ’երեւի որ արդի հայը, տարօրէն առաքինութեան տէր, բոյսերու կեանքը կ’ապրի: Վասնզի կա՛մ ես ականջ ու աչք, կամ նա լեզու չունի, չունի ձայն ու գործ յ’Եւրոպայ, չունի աթոռիկ մը ազգաց կաճառին մէջ: Արդեօք Հայկայ ուրուակա՞նն երեւցաւ երազիդ, միթէ հի՞ւր մ’է հայն, որ սխալ դուռ զարկաւ ու ազգերու դրան սեմին վրայ նըստաւ. միթէ գերի՞ մ’է շղթայի արժանի, ի՞նչ է խնդրեմ, ժամ մ’առաջ նկարագրէ ինձ այդ էակը:
«Մեծ կարեւորութիւն կը տաս դու այն ազգին, որ կը զլորի ու նորէն կը կանգնի: Այո՛, երբ վերջի կանգնումը առաջինին պէս փառաւոր դառնայ, ապա թէ ոչ նոյն ազգը շատ կը վնասի թէ իր նախնի համբաւին ու մեծութեանը մասին եւ թէ մեր համարումին կողմէն: Ուստի լաւագոյնն կը սեպեմ, որ ազգ մը պարծանաց գագաթը հասնելէն ետեւ առօք փառօք կործանի, անդիմադրելի պարագաներէ ստիպեալ՝ անհետ մարի, քան թէ շքեղ անցեալէ մ’ետեւ անփոյթ ու հաշմ թափառի ներկային մէջ, աղքատիկ ապրի ու ազգաց դուռը մուրայ:
«Վասնզի` հիները մեր աչքին իբր դիւցազունք կ’երեւին, թէեւ նոյն անուան աւելի արժանիներ կը գտնուին այս պահուս մեր երկիրն եւ ուրիշ տեղեր: Ժամանակը խոշորացոյց մ’է, որ քանի հեռանաք մեր երեւակայութեան առջեւ հասարակ բաներու անգամ, խոշոր եւ փայլուն ու խորհրդաւոր գոյն մը կ’ընծայէ: Ասկէ զատ՝ամէն դար իր յատուկ եւ յարմար մարդիկն ունեցեր է: Երբ աշխարհ դեռ տղայ էր, անոր յառաջադիմութեան միջոցներն անտաշ ու սահմանաւոր էին, մինչդեռ հիմա անհամար են եւ գերագոյն: Մեծն Վարդան, ստուգիւ մեծ մարդ է, թէ որ այսօր գար եւ մեզի դէմ խաչակիր մը հանէր՝ խիստ պզտիկ մարդ մը կը դառնար: Ուստի եթէ հայը, զոր քննելու սկսար, դարուս լուսաւորութեան եւքաղաքակրթութեան հետ չքալէ, նոր բան մը հաղորդած չես լինի ինձ՝ եթէ ըսես թէ նոյն հայը Տիգրանայ, Տրդատայ եւ Վարազգատայ որդին է միայն: Հիմա Տրդատայ մի ձեռամբ երկու ցուլերու եղջիւրը թափող ոյժը իրեն թագաւորութիւն մը շահել տալու առիթ մը չէր լինէր, վասնզի՝ շոգի եւ բարոյական զօրութիւն ունինք, եւ ոչ սրտեայ եւ քաջամարտիկ Վարազդատ մը արիաբար ձի աշտանակելուն՝ կայսեր մը շնորհն ու Հայաստանի գահը պիտի ստանար,…
«… Իրաւի կը խոստովանիմ նաեւ, որ կը սիրեմ այն ազգը, որ թէեւ թշուառ, ներքին արժողութիւն, անպաշար գլուխ, կորովի բնութիւն մ’ունի, միաբան սիրով կանգնելու ճիգ կը թափէ եւ ինքն իւր ճամբան կը յարդարէ եւ առաջ կը քալէ: «Ուրեմն եթէ հայդ իր հայրենական բնութեան հետ շաղեր է նաեւ դարուս հոգին, ազատասիրութիւնը եւ յառաջադէմ կանգնելու կարողութիւնները, այն ատեն կրնամ ըսել քեզի հետ, որ Նախախնամութիւնը զինքն ապագայի եւ առաքելութեան մը սահմանած է աշխարհիս մէջ: Իսկ այս առաքելութիւնը ինչպէ՞ս կը կատարէ ազգ մը, եթէ ոչ տար ազգաց վրայ թէ՛ նիւթական եւ թէ բարոյական ազդեցութիւն մը, իրաւունք մը, անոնց հետ յարաբերութիւն մը ստանալով: Ազգերու հրապարակին մէջ ամէն մէկն իր որոշ դրօշակով կը մտնէ, իր սեփական վաճառքը հոն կը բերէ, հարկը կը վճարէ, քաղաքականութեան համբաւին ու փոխարէն անուն, կացութիւն ու իր հաստատ զոհութեան երաշխաւոր կ’ընդունի: Ին՞չ նոր սկզբունք, ի՞նչ նոր գիւտ, ի՞նչ գործի հնարած, ի՞նչ տոհմական առաքինութիւն, ի՞նչ ինքնահնար ճարտարութեան արգասիքը բերած ունի հայդ նոյն ընդհանուր ատեանին առջեւ։ Ո՞ր ժողովըրդեան սրտին մէջ կը տիրէ, ո՞ր դահլիճին մէջ անունը կը յիշուի, ո՞ր ընկերական վիճակի, ո՞ր քաղաքական դաշնաց մէջ կշիռ մ’ունի, ցցուր ինձ ասոնց մէկ նշմարանքը, փորձը, եւ իսկոյն գլուխ կը ծռեմ գրածիդ»:
