Մշակութային կեան­քը՝ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւնում

1918-1920. Կրակի միջից՝ յաղթանակ եւ զար թօնք
Մշակութային կեան­քը՝ Հայաստանի Առաջին Հանրապետութիւնում

ՄԱՐԻԱ ՄԱՐԿՈՍԵԱՆ — ՏԱՄԱՏԵԱՆ

«….­Ճա­կա­տա­մար­տը շա­հո­ւած էր, ­Հա­յաս­տա­նը՝ փրկո­ւած. շղթա­նե­րը ոտ­քի ե­լան եւ «ու­ռա» գո­ռա­լով ա­ռաջ վա­զե­ցին, իսկ թուր­քե­րը խու­ճա­պի մատ­նո­ւե­ցին, ո­րով­հե­տեւ նրանց թի­կունքն ան­ցած ջո­կա­տը կրակ էր բա­ցել պա­շա­րա­կիր սայ­լե­րի եւ թի­կուն­քի վրայ։ ­Քիչ անց թուր­քե­րը փա­խուս­տի դի­մե­ցին՝ լքե­լով ամ­բողջ ռազ­մամ­թեր­քը, վի­րա­ւոր­նե­րին ու սպա­նո­ւած­նե­րին»։

Ա­լեք­սանդր Շ­նէուր

Ոտ­քի էր կանգ­նել ողջ հայ ժո­ղո­վուր­դը՝ միաս­նա­կա­նու­թեամբ կեր­տե­լու ազ­գի փա­ռա­պանծ է­ջե­րից կա­րե­ւո­րա­գոյ­նը…
Ու­րա­խու­թիւն ու ցնծու­թիւ՜ն…
Սար­դա­րա­պա­տի հե­րո­սա­մար­տը հա­յոց պատ­մու­թեան դա­րագլ­խում ո՛չ միայն հպար­տու­թեան ա­ռիթ, այ­լեւ ապ­րե­լու եւ յա­րա­տե­ւե­լու ի­րա­ւուն­քի ար­դար նո­ւա­ճում էր՝ յաղ­թա­նակ։
1918 թո­ւա­կա­նը՝ մի նոր ար­շա­լոյս հայ ժո­ղովր­դի դա­րա­ւոր պատ­մու­թեան մէջ, երբ ­Սար­դա­րա­պա­տի ո­գեշն­չող յաղ­թա­նա­կից յե­տոյ հիմ­նադ­րո­ւեց ­Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թիւ­նը։ Այն մեր ժո­ղովր­դի եւ նրա քա­ղա­քա­կան ու­ժե­րի կամ­քի շնոր­հիւ ստեղ­ծո­ւած եւ հայ ազ­գի յե­տա­գայ պե­տա­կա­նու­թեան կերտ­ման հա­մար վիթ­խա­րի դեր ու­նե­ցող ի­րո­ղու­թիւնն էր։ Իր ճա­կա­տագ­րին տէր կանգ­նեց ցե­ղաս­պա­նու­թեան են­թար­կո­ւած մի ժո­ղո­վուրդ՝ լի­նել միշտ միաս­նա­կան ա­մե­նա­ծանր պա­հե­րին սկզբուն­քով։ ­Մի խոր­հուրդ, որ սրբա­զան պատ­գամ է սե­րունդ­նե­րի հա­մար, գե­րա­գոյն ար­ժէք՝ հայ­րե­նի­քին անմ­նա­ցորդ նո­ւի­րո­ւե­լու եւ ծա­ռա­յե­լու, ա­մուր հա­ւատ ու­նե­նա­լու սե­փա­կան ու­ժե­րի հան­դէպ։
Իր հայ­րե­նի­քը վե­րագ­տել էր պատ­մա­կան մի ազգ, որ կրծքի տակ ան­հան­գիստ զար­կե­րով ա­մէն օր կեր­տում է ազ­գա­յին մշա­կոյթ եւ ար­ժե­հա­մա­կարգ։
Թէեւ կար­ճա­տեւ, բայց էա­կան ըն­թաց­քով ­Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նում ձե­ւա­ւո­րո­ւեց եւ աճ ապ­րեց նաեւ մշա­կու­թա­յին կեան­քը։ ­Զար­գաց­ման հա­մար խիստ ան­բա­րեն­պաստ պայ­ման­նե­րում ան­գամ (սով, հա­մա­ճա­րակ) ­Հա­յաս­տա­նի ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը հե­տե­ւո­ղա­կան քայ­լեր ձեռ­նար­կեց կրթա­կան, մշա­կու­թա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն ձե­ւա­ւո­րե­լու եւ հայ ա­րո­ւես­տը զար­գաց­նե­լու նպա­տա­կով։ Իսկ մին­չեւ 1918 թո­ւա­կա­նը, ազ­գա­յին մշա­կոյ­թի կենտ­րոն­նե­րից էին ­Թիֆ­լի­սը, ­Բա­քուն, ­Մոս­կո­ւան, Կ. ­Պո­լիս, ինչ­պէս նաեւ՝ Հնդ­կաս­տան, Ղ­րիմ եւ այլ հա­յա­շատ գա­ղութ­ներ։
Մ­շա­կու­թա­յին կեան­քի վե­րել­քի հա­մար ազ­գա­յին ան­կախ պե­տա­կա­նու­թեան վե­րա­կանգն­ման օ­րե­րին կա­րե­ւոր գոր­ծօն հան­դի­սա­ցաւ յատ­կա­պէս հայ ժո­ղովր­դի խան­դա­վա­ռու­թիւ­նը, լա­ւա­տե­սա­կան սպա­սում­նե­րը, հայ­րե­նի­քին եւ ազ­գին ծա­ռա­յե­լու ան­կեղծ ցան­կու­թիւ­նը։
Հա­յաս­տա­նի նո­րաս­տեղծ ան­կախ կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը ծանր պայ­ման­ներ էր դի­մագ­րա­ւում. շու­տա­փոյթ լու­ծում էր պա­հան­ջում իր գո­յու­թեան ա­ռա­ջին իսկ օ­րե­րից երկ­րի առ­ջեւ ծա­ռա­ցած քա­ղա­քա­կան, սո­ցիալ-տնտե­սա­կան բազ­մաբ­նոյթ խնդիր­նե­րին։ Եւ այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ՝ ձեռ­նա­մուխ ե­ղաւ կրթու­թեան ու մշա­կոյ­թի ազ­գա­յին պե­տա­կան գոր­ծըն­թա­ցի ի­րա­կա­նաց­մա­նը։
1919-1920 թո­ւա­կան­նե­րին ա­հա, քայ­լեր ձեռ­նար­կո­ւե­ցին եւ վե­րա­կանգ­նո­ւեց նախ­կի­նում գոր­ծող կրթա­կան հա­մա­կար­գը, ա­պա պե­տա­կան­ցո­ւե­ցին եւ ազ­գայ­նա­ցո­ւե­ցին ե­կե­ղե­ցա­կան եւ ծխա­կան դպրոց­նե­րը։ ­Յա­ջոր­դա­բար հրա­պա­րա­կո­ւե­ցին դա­սագր­քեր, կազ­մա­կեր­պո­ւե­ցին ման­կա­վար­ժա­կան դա­սըն­թաց­ներ։ ­Հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ հիմք դրո­ւեց ման­կա­վար­ժա­կան թե­քու­մով ա­ռա­ջին միջ­նա­կարգ մաս­նա­գի­տա­կան հաս­տա­տու­թեա­նը՝ ու­սուց­չա­կան ու­սում­նա­րա­նին։ ­Թէեւ առ­կայ էին նիւ­թա­կան խնդիր­ներ՝ այ­նու­հան­դերձ հայ ման­կա­վարժ­նե­րը, հայ ու­սու­ցի­չը այդ դժո­ւա­րին կա­ցու­թեան օ­րե­րին ժո­ղովր­դի ա­ռա­ջին խորհր­դա­տուն ու պաշտ­պանն էր։ Ն­րանց շնոր­հիւ կազ­մա­կերպ­ւում էին բազ­մաբ­նոյթ մշա­կու­թա­յին մի­ջո­ցա­ռում­ներ՝ կա­րե­ւոր դեր խա­ղա­լով հա­սա­րա­կա­կան ու քա­ղա­քա­կան կեան­քում։ ­Յա­ջոր­դիւ, 1919թ­.ի ­Մա­յի­սին, մայր հայ­րե­նի­քում պատ­մա­կան կա­րե­ւոր մի փաս­տա­թուղթ ստո­րագ­րո­ւեց՝ Ե­րե­ւա­նի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի հիմ­նադր­ման մա­սին ո­րո­շու­մը. նո­րան­կախ ­Հա­յաս­տա­նում սկիզբ դրո­ւեց բարձ­րա­գոյն կրթու­թեա­նը։ 1920ի ­Յու­նո­ւա­րին Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լում բա­ցո­ւեց ­Հա­յաս­տա­նի հա­մալ­սա­րա­նը՝ 262 ու­սա­նող, 32 դա­սա­խօս, մէկ՝ պատ­մա­լե­զո­ւա­բա­նա­կան բաժ­նով։ ­Յա­ջորդ կի­սա­մեա­կին ար­դէն այն տե­ղա­փո­խո­ւեց Ե­րե­ւան՝ Աս­տա­ֆեան (Ա­բո­վեան) փո­ղոց եւ վե­րա­նո­ւա­նո­ւեց՝ Ե­րե­ւա­նի ժո­ղովր­դա­կան հա­մալ­սա­րան։ Ա­ւե­լի ուշ, «­Մայր բուհ»ի կար­գա­վի­ճակ ստա­նա­լով, ա­նո­ւա­նո­ւեց Ե­րե­ւա­նի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րան։ ­Դա­տա­խօ­սում էին ար­տա­սահ­մա­նում կրթու­թիւն ստա­ցած, ման­կա­վար­ժա­կան ու գի­տա­կան աշ­խա­տան­քի փորձ ու­նե­ցող ա­նո­ւա­նի մաս­նա­գէտ­ներ՝ ­Մա­նուկ Ա­բե­ղեա­նը, Աշ­խարհ­բեկ ­Քա­լան­թա­րը, ­Յա­կոբ ­Մա­նան­դեա­նը, Ս­տե­փան ­Մալ­խա­սեան­ցը, ­Գա­րե­գին Ե­պիս­կո­պոս ­Յով­սէ­փեա­նը եւ ու­րիշ­ներ։
Կա­ռա­վա­րու­թեան եւ նա­խա­րա­րու­թիւն­նե­րի ջան­քե­րով 1919-1920 թո­ւա­կան­նե­րին ­Հան­րա­պե­տու­թեան տար­բեր քա­ղաք­նե­րում եւս հիմ­նո­ւե­ցին ու­սում­նա­կան հաս­տա­տու­թիւն­ներ։ Ինչ­պէս նաեւ, չա­փա­հաս բնակ­չու­թեան կրթա­կան մա­կար­դա­կը բարձ­րաց­նե­լու նպա­տա­կով, կազ­մա­կեր­պո­ւե­ցին ժո­ղովր­դա­կան հա­մալ­սա­րան­ներ՝ գրա­ճա­նա­չու­թիւն եւ գրա­գի­տա­կա­կան դա­սըն­թաց­նե­րով։ ­Յատ­կա­պէս նշա­նա­կա­լի ի­րա­դար­ձու­թիւն էր այդ տա­րի­նե­րին՝ ­Հա­յե­րէ­նը, որ­պէս պե­տա­կան լե­զու ճա­նա­չե­լու ո­րոշ­ման ըն­դու­նու­մը։
Յա­ջոր­դա­պէս, վե­րա­կանգ­նո­ւեց գրա­դա­րա­նա­յին ցան­ցի կազ­մա­կեր­պու­մը, եւ սկսե­ցին գոր­ծել գրա­րա­րան-ըն­թեր­ցա­րան­ներ՝ հիմք հան­դի­սա­նա­լով Ազ­գա­յին պե­տա­կան գրա­դա­րա­նի հիմն­մա­նը յե­տա­գա­յում։ ­Պե­տա­կան մի­ջոց­նե­րի եւ հա­մայն հա­յու­թեան նո­ւի­րա­տո­ւու­թիւն­նե­րի շնոր­հիւ հա­մալ­րո­ւեց ազ­գա­յին գրա­դա­րա­նի գրքա­յին հա­ւա­քա­ծուն, ա­պա ա­ռա­ջըն­թաց ապ­րեց գրահ­րա­տա­րակ­չու­թիւ­նը՝ շուրջ եր­կու տաս­նեակ գրքե­րի տպագ­րու­թեամբ։ Ս­տեղ­ծո­ւեց ­Հայ գրա­կան ըն­կե­րու­թիւն՝ իր շուրջ հա­մախմ­բե­լով գրող­նե­րի, ե­րի­տա­սարդ նո­րա­յայտ տա­ղանդ­նե­րի՝ նպա­տակ հե­տապն­դե­լով աշ­խու­ժաց­նել գրա­կան, ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կեան­քը։
Պար­բե­րա­կան մա­մու­լը նոյն­պէս ծաղ­կում ապ­րեց ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թեան տա­րի­նե­րին. լրագ­րա­կան ու ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կեան­քը բուռն ըն­թացք ստա­ցաւ հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան կեան­քին զու­գըն­թաց։ Ե­րե­ւա­նում լոյս տե­սաւ մօտ 60 ա­նուն պար­բե­րա­կան։ Էջ­միած­նում, Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լում, ­Գո­րի­սում, ­Կար­սում նոյն­պէս նո­րա­նոր թեր­թեր լոյս ըն­ծա­յո­ւե­ցին՝ պաշ­տօ­նա­կան, կու­սակ­ցա­կան եւ ան­կախ-ան­կու­սակ­ցա­կան։
Մայր հայ­րե­նի­քում ա­ռա­ջին հան­րա­պե­տու­թեան օ­րօք ազ­գա­յին մշա­կոյ­թի եւ կրթու­թեան զար­գաց­ման նպա­տա­կով կա­տա­րո­ւած աշ­խա­տանք­նե­րը հիմք հան­դի­սա­ցան յե­տա­գայ տա­րի­նե­րի գոր­ծու­նէու­թեա­նը՝ ­Հա­յոց պատ­մու­թեան յա­ջորդ փու­լե­րում։
Ազ­գա­յին պե­տա­կան թան­գա­րան, ազ­գա­յին պատ­կե­րաս­րահ հիմ­նե­լու աշ­խա­տանք­ներ եւս տա­րո­ւե­ցին՝ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեամբ ­Հայ ազ­գագ­րա­կան ըն­կե­րու­թիւն­նե­րի, ո­րոնք թան­կար­ժէք հա­ւա­քա­ծու­ներ էին նո­ւի­րում հիմ­նադ­րո­ւե­լիք մշա­կու­թա­յին հաս­տա­տու­թիւնն­րին։
Մեծ խան­դա­վա­ռու­թեամբ, 1919 թո­ւա­կա­նի ­Մա­յի­սին, Ա­ռա­ջին ­Հան­րա­պե­տու­թեան տա­րե­դար­ձի ա­ռի­թով, ­Թիֆ­լի­սում հիմ­նադ­րո­ւած հայ ա­րո­ւես­տա­գէտ­նե­րի միու­թեան կազ­մա­կեր­պու­թեամբ Ե­րե­ւա­նում տե­ղի ու­նե­ցաւ հայ նկա­րիչ­նե­րի ցու­ցա­հան­դէս։ ­Ներ­կա­յա­ցո­ւեց շուրջ 260 աշ­խա­տանք, այդ թւում՝ ­Վահ­րամ ­Գայ­ֆե­ճեա­նի, ­Փա­նօս ­Թեր­լե­մե­զեա­նի, ­Սար­գիս ­Խա­չա­տու­րեա­նի, ­Յա­կոբ ­Կո­ջո­յեա­նի, ­Մար­տի­րոս ­Սա­րեա­նի եւ այ­լոց ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը։
Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը մտա­հո­գո­ւած էր եւ քայ­լեր էր ձեռ­նար­կում ազ­գա­յին ա­րո­ւես­տը խրա­խու­սե­լու, կա­րի­քա­ւոր հայ նկա­րիչ­նե­րին ու քան­դա­կա­գործ­նե­րին օ­ժան­դա­կե­լու հար­ցում։ ­Պե­տա­կան թան­գա­րան հիմ­նե­լու նպա­տակ­նե­րից մէկն էլ այդ ե­րե­ւա­նեան պատ­կե­րա­հան­դէ­սից կա­ռա­վա­րու­թեան կող­մից գնո­ւած ցու­ցան­մուշ­նե­րը այն­տեղ ամ­փո­փե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թիւնն էր՝ ազ­գա­յին կեր­պա­րո­ւես­տի գան­ձե­րը զե­տե­ղե­լու մէկ հար­կի տակ։
1920ին հիմ­նո­ւեց հնու­թիւն­նե­րի պահ­պա­նու­թեան կո­մի­տէն՝ ­Հան­րա­պե­տու­թեան տա­րած­քում պատ­մա­կան յու­շար­ձան­նե­րի պահ­պա­նու­թիւ­նը կազ­մա­կեր­պե­լու նպա­տա­կով, ո­րի ըն­թաց­քում կա­տա­րո­ւե­ցին հնա­դա­րան­նե­րի ստեղծ­ման, պատ­մամ­շա­կու­թա­յին յու­շար­ձան­նե­րի ու­սում­նա­սիր­ման, գի­տա­կան աշ­խա­տանք­ներ։
Ար­տերկ­րի ա­րո­ւես­տա­գէտ­նե­րի հետ շփման, ինչ­պէս նաեւ օ­տար երկր­նե­րում ստեղ­ծա­գոր­ծող հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեա­նը հայ­րե­նի­քի հետ միա­ւո­րե­լու նպա­տա­կով ի­րա­կա­նաց­ւում էին նաեւ հիւ­րա­խա­ղեր։
Ա­պա կազ­մա­կեր­պո­ւե­ցին խմբա­վա­րա­կան եւ դե­րա­սա­նա­կան դա­սըն­թաց­ներ։ Այս ըն­թաց­քում նոր շնչով ձե­ւա­ւո­րո­ւող ­Հա­յաս­տա­նի թա­տե­րա­կան կեան­քում մեծ դեր ու­նե­ցաւ ա­կա­նա­ւոր դե­րա­սան եւ հայ բե­մի վար­պետ ­Յով­հան­նէս ­Զա­րի­ֆեա­նը. «Որ­պէս Ե­րե­ւա­նի թա­տե­րա­կան կեան­քը կազ­մա­կեր­պող ա­ռա­քեալ» բնու­թագ­րե­ցին նրան՝ 1918–1920ին։
Ն­րա գոր­ծու­նէու­թեան շնոր­հիւ մեկ­նար­կե­ցին ներ­կա­յա­ցում­ներ Ե­րե­ւա­նի ­Ջան­փո­լա­դեան­նե­րի թատ­րո­նում (1918)՝ իր իսկ ղե­կա­վա­րու­թեամբ՝ Ա­ւե­տիս Ա­հա­րո­նեա­նի «Ար­ցուն­քի հո­վի­տը», Ա­լեք­սանդր ­Դիւ­մայ-ա­ւա­գի «­Քի­նը», ­Գեր­հարդ ­Հաուպտ­մա­նի «Էլ­գան» եւ մի շարք այլ ներ­կա­յա­ցում­նե­րով: ­Թա­տե­րա­խում­բը 1920ին հան­դէս ե­կաւ Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լում (­Գիւմ­րի)՝ ընդ­լայ­նե­լով խա­ղա­ցան­կը հայ եւ օ­տա­րազ­գի հե­ղի­նակ­նե­րի թա­տեր­գու­թիւն­նե­րով՝ Ո­ւի­լեամ ­Շեքս­պի­րի «Օ­թել­լոյ», «­Լիր ար­քայ», «­Համ­լէտ», ­Հեն­րիկ ­Սեն­կե­ւի­չի «­Հո՞յ եր­թաս», ­Կարլ ­Գուց­կո­վի «Ու­րիէլ Ա­կօս­տայ», ­Լե­ւոն ­Շան­թի «­Հին աս­տո­ւած­ներ», ­Լեռ Կ’ամ­սա­րի «­Կաս­կա­ծի պտու­ղը», Ա­լեք­սանդր ­Շիր­վան­զա­դէի «­Պա­տո­ւի հա­մար» եւ այլ։
Ե­րե­ւա­նում բա­ցո­ւե­ցին այլ՝ դրա­մա­տի­կա­կան դա­սըն­թաց­նե­րի աշ­խա­տա­նոց­ներ եւս, որ­տեղ դա­սա­ւան­դում էին գրող Վր­թա­նես ­Փա­փա­զեա­նը, դե­րա­սան ­Վար­դան ­Միր­զո­յեա­նը, գրա­կա­նա­գէտ եւ ա­րո­ւես­տի քննա­դատ ­Գա­րե­գին ­Լե­ւո­նեա­նը եւ այլք։

1919ին նշա­նա­ւոր դե­րա­սան եւ բե­մադ­րիչ Օ­ւի ­Սե­ւու­մեա­նը

Հա­յաս­տա­նում մշտա­կան պե­տա­կան թատ­րոն հիմ­նե­լու դի­մում է ներ­կա­յաց­նում ­Հան­րա­պե­տու­թեան լու­սա­ւո­րու­թեան եւ ա­րո­ւես­տի նա­խա­րար ­Նի­կոլ Աղ­բա­լեա­նին՝ այ­դօ­րի­նակ թատ­րոն ստեղ­ծե­լու ա­ռա­ջար­կու­թեամբ, սա­կայն 1920ին նրա ան­ժա­մա­նակ մա­հը խա­թա­րում է այս կա­րե­ւոր նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը։
Հան­րա­պե­տու­թիւ­նում ե­րաժշ­տա­կան մշա­կոյ­թա­յին կեան­քը նոյն­պէս դժո­ւա­րին պայ­ման­նե­րում էր. ­Ռու­սաս­տա­նից, Վ­րաս­տա­նից եւ ար­տերկ­րից հիւ­րա­խա­ղե­րով ժա­մա­նած խում­բե­րի ե­լոյթ­նե­րով էր պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած մայ­րա­քա­ղա­քի մշա­կու­թա­յին աշ­խու­ժու­թիւ­նը։ ­Կա­րիք կար հիմ­նե­լու ե­րաժշ­տա­կան դպրոց­ներ, օ­պե­րա­յին թատ­րոն, սիմ­ֆո­նիկ նո­ւա­գա­խումբ։ Եւ ա­հա այս ըն­թաց­քում շօ­շա­փե­լի դեր խա­ղաց ա­նո­ւա­նի եր­գա­հան ­Սար­գիս ­Բար­խու­դա­րեա­նը՝ երբ 1919ին նա ստեղ­ծեց Ե­րե­ւա­նի քա­ռա­ձայն եր­գե­ցիկ խում­բը, ա­պա հա­մերգ­նե­րով հան­դէս ե­կաւ Ե­րե­ւա­նում եւ յա­րա­կից շրջան­նե­րում։ ­Նա նաեւ ձեռ­նա­մուխ է լի­նում մայ­րա­քա­ղա­քում բարձ­րա­գոյն ե­րաժշ­տա­կան կրթա­րան (կոն­սեր­վա­տո­րիա) հիմ­նե­լու նա­խա­ձեռ­նու­թեա­նը. դի­մում է ներ­կա­յաց­նում եւ կա­ռա­վա­րու­թեան ո­րոշ­մամբ կ­‘ոն­սեր­վա­տո­րիա­յին շէնք է յատ­կաց­ւում, հաս­տատ­ւում է կա­նո­նադ­րու­թիւ­նը, սա­կայն ո­րոշ պատ­ճառ­նե­րով նա­խա­գի­ծը մնում է ա­նա­ւարտ:
Ճար­տա­րա­պե­տու­թեան զար­գաց­մա­նը հայ­րե­նի­քում զարկ տա­լու նպա­տա­կով՝ հայ ժա­մա­նա­կա­կից ճար­տա­րա­պե­տու­թեան հիմ­նա­դիր Ա­լեք­սանդր ­Թա­մա­նեա­նը հիմ­նում է Գլ­խա­ւոր ճար­տա­րա­պե­տի վար­չու­թիւն եւ ծա­ւա­լում կար­ճա­տեւ գոր­ծու­նէու­թիւն 1919ի ­Հոկ­տեմ­բե­րից մին­չեւ 1921ի Ապ­րի­լը։ Այդ ժա­մա­նա­կա­հա­տո­ւա­ծում նա Ե­րե­ւա­նի վե­րա­կա­ռուց­ման եւ զար­գաց­ման գլխա­ւոր յա­տա­կագ­ծի վրայ է աշ­խա­տել, հիմ­նել եւ ղե­կա­վա­րել է Հ­նու­թիւն­նե­րի պահ­պա­նու­թեան կո­մի­տէն եւ մշա­կել է ­Հա­յաս­տա­նի զի­նան­շա­նը։ Ա­պա բոլ­շե­ւի­կեան բռնա­պե­տու­թեան եւ հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան հա­մա­տա­րած ձեր­բա­կա­լու­թեան օ­րե­րին, նոյն ճա­կա­տագ­րին չար­ժա­նա­նա­լու մտա­հո­գու­թեամբ մեկ­նել է ­Պարս­կաս­տան։ ­Յե­տա­գա­յում, ­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան հրա­ւէ­րով նա վե­րա­դար­ձել է եւ շա­րու­նա­կել իր գոր­ծու­նէու­թիւ­նը Ե­րե­ւա­նում՝ մինչ ի մահ։
Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին ­Հան­րա­պե­տու­թեան պե­տա­կան խորհր­դա­նիշ­նե­րը՝ դրօշ, զի­նան­շան, դրա­մա­նիշ­ներ եւ դրոշ­մա­պի­տակ­ներ մշա­կել եւ նա­խագ­ծել են հայ ա­րո­ւես­տա­գէտ­նե­րը՝ Ա. ­Թա­մա­նեա­նը, Հ. ­Կո­ջո­յան, Ար­շակ ­Ֆե­թո­ւա­ճեա­նը, ­Մար­տի­րոս ­Սա­րեան։ Օր­ներ­գը՝ ­Մի­քա­յէլ ­Նալ­բան­դեան (խօս­քե­րի հե­ղի­նակ), ­Բար­սեղ ­Կա­նա­չեան (ե­րաժշ­տու­թիւն):
Մեծ շու­քով է նշո­ւել նաեւ Ա­ռա­ջին ­Հան­րա­պե­տու­թեան տա­րե­դար­ձը ­Հա­յաս­տա­նի բո­լոր քա­ղաք­նե­րում եւ յատ­կա­պէս ար­տա­կարգ շքեղ՝ Ե­րե­ւա­նում: ­Քա­ղա­քի ձե­ւա­ւոր­ման աշ­խա­տանք­նե­րը ղե­կա­վա­րել է ճար­տա­րա­պետ Ա. ­Թա­մա­նեա­նը. յար­դար­ման հա­մար օգ­տա­գոր­ծո­ւել են գոր­գեր, ծա­ղիկ­ներ, ծաղ­կե­ճիւ­ղեր, տօ­նա­կան յաղ­թա­կա­մար՝ Աս­տա­ֆեան (այժմ՝ Ա­բո­վեան) փո­ղո­ցում. «­Խորհր­դա­րա­նը, գիմ­նա­զիա­յի նոր շէն­քը, քա­ղա­քա­պե­տա­րա­նը, պե­տա­կան հիմ­նար­կու­թիւն­ներն ու մաս­նա­ւոր տնե­րը թա­ղո­ւած էին ծա­ռե­րի ոս­տե­րի ու ծա­ղիկ­նե­րի, գոր­գե­րի ու դրօ­շակ­նե­րի մէջ»,- ­Սի­մոն Վ­րա­ցեա­նի յու­շե­րից: ­Հան­դի­սա­ւոր շքեր­թին մաս­նակ­ցել է քա­ղա­քի բնակ­չու­թիւ­նը, ո­րոնք կրել են ի­րենց դա­սը խորհր­դան­շող գոյնզ­գոյն դրօշ­ներ: ­Մայ­րա­քա­ղա­քում տի­րող ո­գե­ւո­րու­թիւ­նը ա­ւար­տո­ւել է կէս գի­շե­րին՝ գու­նա­գեղ հրա­վա­ռու­թեամբ:
Հա­յաս­տա­նում Ա­ռա­ջին ­Հան­րա­պե­տու­թեան եր­կու­սու­կէս տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում ազ­գա­յին պե­տա­կա­նու­թիւ­նը վե­րած­նունդ ապ­րեց։ Մ­շա­կու­թա­յին կեան­քը ծաղ­կեց ու հաս­տա­տուն քայ­լե­րով հիմ­նա­ւո­րո­ւեց, ո­րի բնա­կա­նոն զար­գա­ցու­մը պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած էր ազ­գա­յին պե­տա­կա­նու­թեան հա­մե­մա­տա­բար յա­րա­տեւ գո­յու­թեան պայ­ման­նե­րում: Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, այն կո­րիզ հան­դի­սա­ցաւ եւ վե­րելք ապ­րե­լու հնա­րա­ւո­րու­թիւն տո­ւեց խորհր­դա­յին տա­րի­նե­րին։
Այ­սօր՝ ­Հա­յաս­տա­նի երկ­րորդ ան­կախ հան­րա­պե­տու­թիւ­նը, շա­րու­նա­կում է ապ­րել 1918-1920 թո­ւա­կան­նե­րին ­Հա­յաս­տա­նի ա­ռա­ջին ան­կախ հան­րա­պե­տու­թեան տա­րի­նե­րին հիմք դրո­ւած՝ ի՛ր զար­թօն­քը: