Տոքթ. ՍԱՐԳԻՍ ԱՏԱՄ
1950 թուականի սկզբնական տարիներուն Կիպրոսի հարցը Թուրքիոյ օրակարգի առաջին կարգին վրայ էր: 1955 թուականին թրքական մամուլը եւ հասարակութիւնը սկսան Թուրքիոյ յունական համայնքին նկատմամբ ժխտական կեցուածք մը ունենալու եւ հակակրանքի քաղաքականութիւն մը մշակելու: Իսկ կառավարութիւնն ալ կը գտնուէր հետզհետէ ծանրացող տնտեսական կացութեան մը դիմաց եւ կը փորձէր կասկածելի միջոցներով մտաւորականութիւնը եւ ընդդիմադրութիւնը լռեցնել:
6 Սեպտեմբեր 1955 թուականին յայտարուեցաւ, թէ Թուրքիոյ հանրապետութեան հիմնադիր Աթաթուրքի Սելանիքի տան մէջ ռումբ մը պայթեցուած է եւ ռմբակոծը իբր թէ յոյն երիտասարդ մըն է. նոյն օրը, թուրք մամուլը եւ պաշտօնական եւ կամ ոչ-պաշտօնական կազմակերպութիւնները սկսան հակայունական քարոզչութեամբ՝ թուրք հասարակութիւնը շարժման անցնելու համար խրախուսիչ յայտարարութիւններ ընելու:Նոյն իրկուան ժամերուն սկսաւ առաջին յարձակումը եւ շարունակեց քանդումի ու թալանի գործողութիւն մը, որ աննախադէպ էր Թուրքիոյ հանրապետական շրջանի պատմութեան մէջ:
Յարձակումները տեղի ունեցան Պոլսոյ այն թաղերուն մէջ, ուր հաւաքաբար կ՚ապրէին փոքրամասնութիւները: Կազմակերպեալ խումբերը յարձակեցան ու թալանեցին նախ յոյներու, ապա՝ հայերու, հրեաներու եւ նոյնիսկ սխալմամբ քանի մը թուրքերու պատկանող խանութները, տուները, գործատեղիները, աղօթատեղիները, եկեղեցիները, դպրոցները, գերեզմանատուները: Մահացան 15 անձեր, վիրաւորուեցաւ 300 հոգի, բռնաբարուեցան 400 կիներ, յարձակումի ենթարկուեցան շուրջ 4200 բնակարաններ, 1000 խանութ, երկու վանք, 73 եկեղեցի, մէկ սինակոկ, 26 դպրոց, 5300 պանդոկ եւ ճաշարանի նման վայրեր։
6-7 Սեպտեմբեր 1955ի դէպքերը պատճառ դարձան, որ յոյները զանգուածային կերպով հեռանան Թուրքիայէն, մինչեւ 1960 թուական հազարաւոր թիւ յոյներ արտագաղթեցին եւ հալեցաւ Թուրքիոյ յոյն բնակչութեան թիւը. յոյն համայնքին հետ մեծ կորուստներ կրեց նաեւ Թուրքիոյ հայ համայնքը, յարձակումի ենթարկուեցան շուրջ 150 հայու տուներ եւ շուրջ 900 հայու գործատեղիներ։
Անտարակոյս, այս դէպքը ժխտական ու քանդիչ ազդեցութիւն գործեց Թուրքիոյ քրիստոնեայ փոքրամասնութիւններու կեանքին վրայ, որուն հետեւանքով հարիւր հազարներով յոյներ ու հայեր՝ լքելով իրենց ծննդավայրը՝ արտագաղթեցին: 1955 թուականին, թաղիս հայկական Մէրամէթճեան վարժարանի երրորդ դասարանի աշակերտ էի: Տասը տարեկան էի: 6 Սեպտեմբերի երեկոյեան ժամերուն, երբ մեր տան դրան առջեւ թուրք ընկերոջս հետ քարէ-գնդակ (գնդիկ) կը խաղայի, մեր թաղին մէջ յանկարծ անսպասելի, անսովոր իրարանցում մը, խառնակութիւն մը սկսաւ: Մարդիկ ձեռքերնին փայտ, գաւազան, բահ, թի, ցուպ, երկաթէ ձող՝ փողոցէ փողոց կը վազվզէին, եւ քիչ յետոյ սկսան յարձակիլ ու թալանել յոյներուն տուները, խանութները, դպրոցները, եկեղեցիները եւ ազգային այլ հաստատութիւններ: Այս ահռելի ու վախազդու դէպքին աւերներէն զերծ չմնացին նաեւ հայերը:
Ես շատ վախցած էի. լալով ներս՝ մեր տունը փախայ եւ մահճակալիս տակը, անձայն պահուըտեցայ: Մայրս շուտով քովս եկաւ ու զիս գրկեց, դռները, պատուհանները փակեց ու սկսաւ աղօթել, հօրս սպասել ու միւս կողմէ ալ ինծի «Մի՛ վախնար, տղաս, մի՛ վախնար, հայրիկը շուտով պիտի գայ, մի՛ վախնար, միայն աղօթէ»,- ըսելով կը սրտապնդէր, սակայն կը զգայի, որ մայրս ալ վախցած էր:
Ես հասկցայ, որ մայրս հասկցեր էր, թէ մեզի համար ի՞նչ կը նշանակէին այս վախը, խառնակութիւնն ու թալանը:
Երբ հայրս տուն եկաւ, ես ու մայրս քիչ մը հանգստացանք: Հայրս ալ հասկցած էր, որ այս գիշեր Պոլսոյ քրիստոնեաներուս համար խաղաղ ու հանգիստ գիշեր մը պիտի չըլլար. հետեւաբար, ընտանեօք միատեղ ու միասին ըլլալու միտումով, առանց ժամանակ կորսնցնելու, հայրս պատուիրեց մօրս, որ դէպի մեծ հայրիկիս տունը երթալու համար պատրաստուի: Մեծ հայրս, մեծ մայրս ու հօրեղբայրներս մեզմէ երկու-երեք փողոց հեռու կը բնակէին:
Երբ մեր տան պարտէզի դռնէն դէպի մեծ հայրիկին տունը ճամբայ կ’ելլէինք, մեր տան զանգը հնչեց: Այդ պահուն մայրս վախէն դողդղալ սկսաւ, ես ալ նոյնպէս:
Մեր դրան զանգը հնչեցնողը մեր թուրք դրացին էր, որ մեր տան պատուհանէն թրքական ազգային դրօշը անպայման կախելու համար մեզի պատուէր ընել կ’ուզէր:
Մեր թուրք դրացիին այս խորհուրդին վրայ հայրս շուտով թրքական դրօշ մը գտաւ ու զայն մեր պատուհանէն վար կախեց ու թելադրեց, որ հանդարտինք ու չվախնանք: Բոլորս ալ քիչ մը հանգստացած էինք, սակայն մեր մտահոգութիւնը կը շարունակուէր, հետեւաբար բոլորս կ’ուզէինք տունէն դուրս ելլել: Մեր տան պարտէզի դռնէն ելլելով դէպի մեծ հօրս տուն երթալ որոշեցինք: Հայրս, մայրս, ես, քոյրերս՝ Լուսաբեր (եօթը տարեկան) եւ Հռիփսիմէ (երկու տարեկան), գիշերուան մութին մէջ վախով ու զգոյշ քայլերով, տասը վայրկեանէն, մեծ հօրս եռայարկ, փայտաշէն տունը հասանք: Մեծ հայրս՝ մէկ կողմէ «մի՛ վախնաք, հոս աւելի ապահով է, վախնալիք բան չկայ» ըսելով՝ կ’աշխատէր մեզ հանգստացնել, միւս կողմէ մեծ մօրս կը պատուիրէր, որ մօրմովս մօտէն հետաքրքրուի ու լաւ խնամք տանի, քանի որ մայրս եօթը ամսու յղի էր փոքր եղբօրմովս՝ Արայով:
Այդ գիշեր, բոլորս միատեղ, մեծ հօրս տունը գիշերեցինք: Թէեւ մեծ հօրս տան մէջ ինքզինքս աւելի ապահով կը զգայի, սակայն վախ մը ունէի ու չկրցայ քնանալ: Ես եւ Լուսաբեր քոյրս յաջորդ առաւօտ դպրոց չկրցանք երթալ. երկու օր մեծ հայրիկիս տունը մնացինք, իսկ երրորդ օրը մեր տունը վերադարձանք: Կարճ ժամանակի մը մէջ մեր սովորական առօրեայ կեանքը դարձեալ իր ընթացքը առաւ, սակայն ես ու քոյրս կը վախնայինք փողոց ելլելէ ու չէինք ուզեր մեր փողոցի ընկերներուն հետ խաղալ, կը նախընտրէինք տունը առանձին մնալ, քոյր ու եղբայր միայն իրարու հետ խաղալ: Այս վախը իմ եւ քրոջս դպրոցական կեանքին վրայ ալ ազդեց ու երկուքս ալ որոշ ժամանակ դասարանին մէջ դասերուն հետեւելու եւ ուշադրութեան խանգարումներ ունեցանք:
Երբ հայրս մեր կացութեան անդրադարձաւ, մօրս հետ խորհրդակցելով՝ որոշեց, որ մօրս ծննդաբերութենէն իսկ առաջ մեր տունը փոխենք ու մեծ հայրիկին տան մօտ տուն մը տեղափոխուինք: Հետեւաբար 1955-1956 կրթական տարեշրջանին, ճամբու հեռաւորութեան պատճառաւ պիտի փոխէինք նաեւ մեր աշակերտած հայկական վարժարանը, այսինքն՝ վերջ կը գտնէր Ֆէրիգիւղի Մէրամէթճեան վարժարանի աշակերտութեանս շրջանը: Ես եւ քոյրս՝ Լուսաբեր պիտի դառնայինք Հարպիէի Պէզազեան վարժարանի աշակերտներ. քոյրս՝ մանկապարտէզի, իսկ ես՝ նախակրթարանի երրորդ դասարանի:
6-7 Սեպտեմբեր 1955 թուականին, 10 տարեկան երեխայ տարիքիս, ներաշխարհիս մէջ ապրեցայ հոգեկան ցնցում, խտրականութեան ու զատորոշութեան վիրաւորիչ ու նախատիչ դառնահամ ցաւը։
6-7 Սեպտեմբեր 1955ի անմոռանալի դէպքերու 62ամեակին մաղթենք, որ աշխարհի որեւէ երկիրի մէջ այլեւս նմանօրինակ ողբերգութիւններ թող չապրուին։
3 Սեպտեմբեր 2017
