Հ­րանդ ­Տին­քի սպա­նու­թեան տաս­նե­րորդ տա­րե­լի­ցին՝ ­Ռա­քէլ ­Տին­քի ար­տա­սա­նած խօս­քը

­Տա­սը տա­րի: Ը­սե­լը դիւ­րին է: ­Ճիշդ տա­սը տա­րի: Ա­ռանց քեզ բնաւ դիւ­րին չէր: Ա­ռանց քեզ ըլ­լալ, սի­րե­լիիդ մօտ չըլ­լա­լը, մա­նա­ւանդ նենգ ծրա­գի­րով մը ինձ­մէ առ­նո­ւի­լը ա­ւե­լի ցաւ կը պատ­ճա­ռէ, ա­ւե­լի վիշտ ու թա­խի­ծով լե­ցուն է:
­Հի­մա ես ի՞նչ ը­սեմ ա­նոնց, ո­րոնք քսան տա­րի է, ե­րե­սուն, քա­ռա­սուն տա­րիէ ի վեր այս ցա­ւը կը տա­նին: Ի՞նչ ը­սեմ ա­նոնց, ո­րոնց զա­ւա­կը սպան­նո­ւած է:
­Տա­սը տա­րո­ւան մէջ սոր­վե­ցայ, թէ ինչ­պէ՜ս ար­ցունք­ներս կը թրջեն ոս­կոր­ներս, թէ որ­քա՜ն ա­ղի են:
­Մեծ համ­բե­րու­թեամբ սոր­վե­ցայ, թէ ինչ­պէ՜ս ա­տե­լու­թեան եւ զայ­րոյ­թի դէմ կա­րե­լի է պայ­քա­րիլ:
Երբ քու չգո­յու­թեանդ մա­սին մտա­ծեմ, կար­ծես կրակ մը մար­մինս կ­՚այ­րէ ու կ­՚այ­րէ. կար­ծես՝ ե­թէ մաշկս վերց­նեմ, տա­կէն կրակ պի­տի ժայթ­քէ:
­Տա­սը տա­րո­ւան ըն­թաց­քին ին­չե՜ր-ին­չե՜ր պա­տա­հե­ցան:
Ա՜հ, սի­րե­լիս:
­Մա­լա­թիա­յի կո­տո­րա­ծը, Իս­կեն­տէ­րուն, ­Սե­ւակ ­Պա­լըք­ճը, ­Ռո­պոս­քի, ­Կե­զիի դէպ­քե­րը, ­Սու­րուջ, ­Տիար­պե­քիր, ­Սուր, ­Մար­տին, ­Նու­սայ­պին, ­Ճի­զիր, ­Շըր­նաք, ­Թա­հիր Էլ­չի, Ան­գա­րա, ­Յու­լիս 15, ­Մաչ­քա, Իզ­միր, Այն­թապ, Օր­թա­գիւղ, Օ­դա­կա­յան, ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի պա­տե­րազմ: ­Գոր­ծո­ղու­թիւն­ներ, ա­հա­բեկ­չու­թիւն, եւ տա­կա­ւին ին­չե՜ր…
Եր­կի­րը ա­րեան լճա­կի վե­րա­ծո­ւած է:
Ո­մանք ցան­կա­ցան լոգ­նալ մար­դու ա­րեան մէջ: Եր­կի­րը մղձա­ւան­ջի մը մէջ է: ­Մար­դիկ սկսան վախ­նալ, շնչա­հեղձ ըլ­լալ: Անձ­նա­ւո­րու­թիւն­ներ ոտ­քի տակ առ­նո­ւե­ցան: Ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թիւ­նը ոտ­նա­կոխ ե­ղաւ, ար­հա­մար­հո­ւե­ցաւ:
­Կար­ծես մայ­րեր ի­րենց զա­ւակ­նե­րը ծնած ըլ­լան՝ հո­ղին յանձ­նե­լու հա­մար: ­Կը խրա­խու­սեն ծնե­լիու­թիւ­նը, բայց ոչ ոք կը մտա­ծէ ծնունդ­նե­րուն կեան­քի ի­րա­ւուն­քը պաշտ­պա­նե­լու մա­սին:
Ա­մէն օր եւ ա­մէն գի­շեր գոր­ծո­ւած այլ ո­ճիր­նե­րը, աշ­խա­տան­քի ո­ճիր­նե­րը, կա­նանց դէմ ո­ճիր­նե­րը չեն նկա­տո­ւիր որ­պէս քա­ղա­քա­կան ո­ճիր: Ոչ ոք պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւն կը ստանձ­նէ:
Ա­հա­բեկ­չու­թեան ու­ժի եւ ու­ժին ա­հա­բեկ­չու­թեան մի­ջեւ դար­ձեալ ժո­ղո­վուրդն է տու­ժո­ղը:
Ո­րո՛ւ ին­չի՜ն ի՛նչ ը­սած ըլ­լա­լը չի փո­խեր մեր գլխուն ե­կած ար­հա­ւիր­քը:
Այն պե­տու­թիւն­նե­րը, որ կ­՚ը­սեն, թէ ա­հա­բեկ­չու­թեան դէմ կը պայ­քա­րին, ի­րենց պատ­ճա­ռած ա­հա­բեկ­չու­թեամբ կը նոյ­նա­նան ա­հա­բե­կիչ­նե­րուն հետ: Օր մը այդ պե­տու­թիւ­նը Ա.Մ.­Նա­հանգ­ներն են՝ Ա­պու ­Ղու­րէյ­պի մէջ. ու­րիշ օր մը ­Ռու­սիան է՝ ­Հա­լէ­պի մէջ. օր մըն ալ հա­րաւ-ա­րե­ւել­քի մէջ ­Թուր­քիան է. այլ օր մը ­Սու­րիան է՝ ընդ­դի­մա­դիր­նե­րուն դէմ…
Օր մը հիւ­սի­սէն փչող քա­մին կը հնձէ մա­հո­ւան դաշ­տը, ու­րիշ օր մը՝ հա­րա­ւէն փչո­ղը… Իսկ ա­նի­ծեալ հունձ­քը քա­ղո­ղը դար­ձեալ մենք են, դար­ձեալ ժո­ղո­վուրդս… ­Մեր ծո­վափ­նե­րուն ե­րե­խա­նե­րու դիակ­ներ կը բարձ­րա­նան… ­Կա՞յ աս­կէ ա­ւե­լին:
Ո՛վ եր­կինք եւ եր­կիր… Ո՛վ լեռ­ներ եւ ծո­վեր… ­Վե՛ր կե­ցէք եւ վկայ կե­ցէ՛ք: Այս հո­ղե­րուն վրայ թա­փո­ւած ա­րիւ­նին դո՛ւք վկայ ե­ղէք: ­Քա­նի որ մար­դի­կը լռե­ցին, լռե­ցո­ւե­ցան: ­Մե­ռաւ, սպան­նո­ւե­ցաւ: Ս­գա­լու կա­րո­ղու­թիւնն իսկ հա­տած է: Բռնա­տի­րու­թիւ­նը եւ մար­դաս­պա­նու­թիւ­նը ան­ցած են բո­լոր սահ­ման­նե­րը: ­Խել­քե­րը կե­ցած են, խե­լա­ցի­նե­րը ոչն­չա­ցո­ւե­ցան:
Ե­լէ՛ք լեռ­ներ ու ծո­վեր, եր­կինք եւ եր­կիր… ­Դո՛ւք ե­ղէք վկան: ­Պատ­մու­թեան եւ այ­սօ­րին դո՛ւք վկա­յե­ցէք: ­Մեղ­քե­րու ծան­րու­թեան, ո­ճիր­նե­րու բազ­մա­զա­նու­թեան, կեան­քե­րու շի­ջու­մին դո՛ւք վկայ ե­ղէք: ­Սա­տա­նա­յի ան­վերջ խա­ղե­րուն, սու­տե­րուն, ան­վերջ յո­խոր­տան­քին եւ ան­պատ­կա­ռու­թեան դուք վկա՛յ ե­ղէք: Ար­դա­րու­թիւ­նը բե­կա­նող­նե­րուն, այս վա­ղե­մի հո­ղե­րուն վրայ ապ­րո­ւած զզո­ւե­լիու­թեան դուք վկա՛յ ե­ղէք:
«Ու­նայ­նու­թիւն­նե­րո՜ւ ու­նայ­նու­թիւ­նը»,- յայ­տա­րա­րեց.- «­Մեծ գոր­ծեր կա­տա­րե­ցի: Ին­ծի հա­մար տու­ներ կա­ռու­ցա­նե­ցի եւ այ­գի­ներ տնկե­ցի: Ին­ծի հա­մար պար­տէզ­ներ ու մրգաս­տան­ներ շի­նե­ցի, եւ ա­նոնց մէջ ա­մէն տե­սակ պտղա­տու ծառ տնկե­ցի:
Ին­ծի հա­մար ջու­րի ա­ւա­զան­ներ շի­նե­ցի, որ­պէս­զի ա­նոնց­մով ծա­ռաս­տա­նը ո­ռո­գո­ւի: Ստ­րուկ­ներ եւ ստրկու­հի­ներ գնե­ցի… ­Շատ ար­ջառ­նե­րու եւ ոչ­խար­նե­րու նա­խիր­ներ ու­նե­ցայ: ­Նաեւ ին­ծի հա­մար դի­զե­ցի ար­ծաթ եւ ոս­կի, ու թա­գա­ւոր­նե­րու եւ գա­ւառ­նե­րու սե­փա­կան գան­ձե­րը… ­Մեծ ե­ղայ, ու գե­րա­զան­ցե­ցի ինձ­մէ ա­ռաջ Ե­րու­սա­ղէ­մի մէջ ե­ղող բո­լորն ալ. ի­մաս­տու­թիւնս ալ իմ քովս կը մնար: Իմ աչ­քերս ի­րենց բո­լոր փա­փաք­նե­րէն չզրկե­ցի, ու սիր­տիս ո՛չ մէկ ու­րա­խու­թիւն մեր­ժե­ցի… ­Յե­տոյ ձեռ­քե­րուս կա­տա­րած բո­լոր գոր­ծե­րուն նա­յե­ցայ, ու զա­նոնք կա­տա­րե­լու հա­մար իմ կրած ամ­բողջ տա­ժան­քիս, եւ ա­հա՛ ա­մէն ինչ ու­նայ­նու­թիւն ու հո­գիի տան­ջանք էր, եւ ա­րե­ւին տակ ո՛չ մէկ օ­գուտ կար:»*։
10 տա­րո­ւան ըն­թաց­քին ին­չե՜ր-ին­չե՜ր պա­տա­հե­ցան:
­Մեր դի­մաց դրին դա­տա­վա­րու­թեան մը գոր­ծըն­թա­ցը: ­Դա­տա­րան­ներ մտանք-ե­լանք: ­Մեր վրան խնդա­ցին, մեզ ծաղ­րե­ցին, «կա՛մ կը սի­րես, կա՛մ կը լքես» ը­սին:
­Նախ ը­սին՝ «ո­ճի­րին մէջ կազ­մա­կեր­պու­թիւն մը չկայ», յե­տոյ՝ ­Գե­րա­գոյն Ա­տեա­նը ը­սաւ.- «­Կազ­մա­կեր­պու­թիւն կայ, սա­կայն սահ­մա­նա­փա­կո­ւած է քա­նի մը ազ­գայ­նա­կան ե­րի­տա­սարդ­նե­րով»: Ա­պա՝ ե­կաւ օ­րը, ո­ճի­րը գոր­ծած, վրան ծած­կած, աս­կէ օգ­տո­ւիլ փոր­ձած պե­տու­թեան մէ­ջի խմբա­ւո­րում­նե­րը ի­րար ին­կան… ­Մի քա­նի ազ­գայ­նա­կան ե­րի­տա­սար­դէ բաղ­կա­ցած կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը գնաց, տե­ղը ՖԷԹՕն ե­կաւ: Ա­տեն մը ձե­ւա­ցու­ցին, թէ Էր­կե­նե­քօնն է, սա­կայն մեր դա­տին միայն քո­վէն ան­ցան: ­Պե­տու­թիւ­նը ա­մէն ան­գամ դէպ­քի վայ­րը իր պո­չը կը ձգէ, եւ «ա­հա՛ սա­տա­նան» կ­՚ը­սէ: Ո՛չ սուտ է, ո՛չ ի­րաւ: ­Սա­տա­նա­յին ե­տե­ւէն եր­թա­լու փո­խա­րէն, սա­տա­նա­յին շա­պի­կին հետ խա­ղա­լէն ե՞րբ պի­տի յոգ­նինք:
10 տա­րի ա­ռաջ մեր հար­ցու­ցած հար­ցու­մը դար­ձեալ կը հարց­նենք.
— ­Թի­րախ ցոյց տո­ւող­նե­րը, սպառ­նա­ցող­նե­րը, «Հ­րա՛նդ, մեր զայ­րոյ­թի թի­րախն ես» ը­սող­նե­րը, ­Բա­նա­կի Հ­րա­մա­նա­տա­րու­թե­նէն զե­կոյց հրա­տա­րա­կող­նե­րը, ե՞րբ պի­տի ներ­կա­յա­նան ար­դա­րու­թեան առ­ջեւ:
­Դէպ­քի վայ­րի ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը դար­ձեալ կը սփռո­ւին ա­մէն կողմ: Կ­՚ը­սո­ւի, թէ 10 տա­րի ա­ռաջ, այս ժա­մե­րուն, այս­տեղ քա­ղա­քա­ցի­նե­րէն ա­ւե­լի ռազ­մա­կան ոս­տի­կա­նու­թիւ­նը ներ­կայ էր: Ս­պա­սենք, տես­նենք, քա­նի տա­րի տե­ւած այս հար­ցաքն­նու­թիւ­նը ե՞րբ պի­տի հաս­նի իր ա­ւար­տին:
­Նա­խա­պէս ը­սած ենք, դար­ձեալ պի­տի ը­սենք: Այս ոճ­րա­գոր­ծը յայտ­նի է: Այս ո­ճի­րին ի­րա­գոր­ծո­ղը, ըստ ե­րե­ւոյ­թին, իր բո­լոր աս­տի­ճան­նե­րով, պե­տու­թիւնն է:
­Ժո­ղո­վուր­դին խիղ­ճը այս ի­րա­կա­նու­թիւ­նը հասկ­նա­լու հա­մար տա­սը տա­րուան մէջ ի յայտ ե­կած խայ­տա­ռա­կու­թե­նէն զար ու­րիշ ոչ մէկ բա­նի կա­րիք ու­նի:
Իսկ ե­թէ պե­տու­թիւ­նը չէ, ա­պա պե­տու­թիւ­նը յան­ցա­ւոր է իր մէ­ջի այդ խա­ղա­քա­րե­րը ար­տամ­ղե­լով:
­Սուրբ չէ պե­տու­թիւ­նը, մա՛րդն է սուր­բը: ­Կեա՛նքն է սուր­բը:
­Տա­սը տա­րիէ ի վեր պե­տու­թիւ­նը այս երկ­րի սրբու­թիւն­նե­րը կը վի­րա­ւո­րէ: ­Ճիշդ ինչ­պէս որ հա­րիւր տա­րի ա­ռաջ, հա­րիւր տա­րիէ ի վեր, կը վի­րա­ւո­րէ… Ո՛ր ազ­գէն ալ որ ըլ­լայ, ո՛ր ցե­ղէն ալ, ո՛ր կրօն­քէն ըլ­լայ, այն­քան ա­տեն որ չես սրբաց­ներ կեան­քը՝ այս հո­ղե­րուն վրայ ար­ժա­նի կեանք կա­րե­լի չէ ու­նե­նալ, սի­րե­լի­ներս:
Այ­սօր ձեր հետ տա­սը տա­րի ա­ռաջ սպան­նո­ւած ա­մու­սի­նիս ցա­ւը կի­սել, իր դա­տին մա­սին խօ­սիլ, հա­ւա­տա­ցէ՛ք շատ կը ցաւց­նէ: ­Սա­կայն երկ­րին ժո­ղովր­դա­վա­րաց­ման հա­մար, ժո­ղո­վուր­դին հա­մար, այս դա­տը եւս կա­րե­ւոր դա­տե­րէն մէկն է: Ա­մու­սինս, դա­տա­րան­նե­րէն ա­ւե­լի, ժո­ղո­վուր­դին խիղ­ճը կը կա­րե­ւո­րէր: ­Բո­լոր այս մեր ապ­րած­նե­րուն ընդ­մէ­ջէն, մե­զի յա­նուն ա­պա­գա­յի միայն յու­սադ­րիչ է ո­ճի­րին դա­տա­պար­տո­ւի­լը ժո­ղո­վուր­դի խղճին մէջ:
Այս դա­տը ­Թուր­քիոյ ժո­ղովր­դա­վա­րաց­ման բա­նա­լի­նե­րէն մէկն է: Ե­թէ ան­պայ­ման բա­նի մը հա­մար պի­տի շա­հա­գոր­ծէք, ա­պա այս նպա­տա­կին հա­մար շա­հա­գոր­ծե­ցէք ծայ­րէ ի ծայր:
Այս դա­տը նաեւ դատն է մեր բա­րե­կամ­նե­րուն, ի­րա­կա­նու­թիւ­նը փնտռե­լու ժա­մա­նակ ի­րենք զի­րենք բան­տին մէջ գտած, խա­ղա­ղու­թեան եւ ա­զա­տու­թեան հա­մար պայ­քա­րե­լու ըն­թաց­քին՝ ի­րենց ա­զա­տու­թիւ­նը առ­նո­ւած, ձեր­բա­կա­լուած լրագ­րող­նե­րուն եւ ե­րես­փո­խան­նե­րուն դատն է: Աս­տուծ­մէ խնդրանքս է, որ պահ ա­ռաջ, ողջ ա­ռողջ միա­նան ի­րենց սի­րե­լի­նե­րուն։
Այ­սօր, այս խա­ւար ժա­մա­նա­կա­հա­տուա­ծին, «գո­նէ մե­րին­նե­րը իշ­խա­նու­թեան վրայ են» ը­սե­լով սփո­փանք փնտռող­նե՛ր չկար­ծէ՛ք, թէ իշ­խա­նու­թեան վրայ ե­ղող­նե­րը ձեզ­մէ են: ­Ձեր բա­րի նպա­տակ­նե­րով, եր­կի­րը կա­ռա­վա­րե­լու հա­մար ու­ղար­կո­ւած մար­դի­կը, ժո­ղո­վուր­դի զա­ւակ էին, սա­կայն «­Պե­տա­կան Այ­րեր» դար­ձան: ­Շա­տոնց մոռ­ցան ի­րենց խոս­տում­նե­րը: Այժմ կ­՚ու­զեն ի­րենց ո­ճիր­նե­րուն ձեզ ալ մեղ­սա­կից դարձ­նել: ­Դուք ար­ժա­նի չէք այս­պի­սիին: ­Բո­լորս մէկ, շատ ա­ւե­լիին ար­ժա­նի ենք: Եւ կը յու­սամ, որ շատ ա­ւե­լի լա­ւը պի­տի յա­ջո­ղինք:
­Սէ­րը ու­րի­շին հա­մար բան մը ը­նել է: ­Սի­րոյ ու­ղիին վրայ քա­լե­լու ժա­մա­նակ ցաւ պի­տի զգաք ան­շուշտ: ­Սէ­րը ա­մէ­նէն զօ­րեղ հո­գե­ւոր պայ­քարն է: ­Սէ­րը չա­րի­քին բա­րի­քով կը պա­տաս­խա­նէ: Ա­ռանց սի­րոյ հա­ւատք չկայ:
­Զար­դա­րո­ւե­ցէ՛ք սի­րով:
Ե­թէ մէ­կը ը­սէ՝ «Ես կը սի­րեմ Աս­տուած», եւ ա­տէ եղ­բայ­րը, ստա­խօս է. ո­րով­հե­տեւ ա՛ն որ չի սի­րեր իր եղ­բայ­րը՝ որ կը տես­նէ, ի՞նչ­պէս կրնայ սի­րել Աս­տո­ւած՝ որ չի տես­ներ:
­Սի­րե­լի բա­րե­կամ­ներ:
­Ճիշդ տա­սը տա­րի է, որ ձե­զի հետ միա­սին այս­տեղ ենք: ­Ցա­ւին մէջ ազ­գա­կան դար­ձանք ը­սած էինք: ­Մեր պատ­մու­թիւն­նե­րը պատ­մե­ցինք, լսե­ցինք: Այդ­քան մըն ալ ցա­ւով լե­ցուն, վիշ­տով ու ար­ցուն­քով լե­ցուն նոր պատ­մու­թիւն­ներ գո­յա­ցան, շատ­ցան, հա­զար­նե­րով, տաս­նեակ հա­զար­նե­րով…
­Պար­զա­պէս միա­սին ապ­րի­լը չէ, հա­ւա­սար եւ ու­րախ ապ­րիլն է կա­րե­ւո­րը: Եւ ար­ժա­նա­պա­տիւ, ա­զատ ապ­րի­լը…
Ե­կէ՛ք, այս երկ­րի ա­ղաւ­նիի դող­դո­ջը վերց­նենք:
Ե­կէ՛ք չվի­րա­ւո­րենք ա­ղաւ­նի­նե­րը: Ինչ­պէս որ իմ ջու­թակս կ­՚ը­սէ՝
Ե­կէ՛ք նախ ի­րար հասկ­նանք…
Ե­կէ՛ք նախ ի­րա­րու ցա­ւե­րը յար­գենք…
Ե­կէ՛ք նախ ի­րար ապ­րեց­նենք: