Մշակութային ժառանգութեան փորձագէտ, պատմական գիտութիւնների թեկնածու՝ Արմինէ Տիգրանեանի հետ

­Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի դա­սա­խօս տոքթ. Ար­մի­նէ Տիգ­րա­նեան «Ատր­պէյ­ճա­նի կող­մէ ա­պօ­րի­նա­բար բռնագ­րա­ւո­ւած՝ Ար­ցա­խի հա­զա­րա­մեայ մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան հե­տե­ւո­ղա­կան կոր­ծան­ման» նիւ­թով՝ ­Յու­նաս­տա­նի մէջ ՀՀ դես­պա­նա­տան նախաձեռնութեամբ եւ հայ-յու­նա­կան բա­րե­կա­մու­թեան միու­թեան համագործակցութեամբ, տե­ղե­կա­տո­ւա­կան ե­լոյ­թին ա­ռի­թով, հար­ցազ­րոյց մը ու­նե­ցաւ Լի­լիթ Վար­դա­նեա­նին հետ՝ «Ա­զատ Օր»ին հա­մար, ո­րը կը հրա­տա­րա­կենք ստորեւ:

— Ինչ­պէ՞ս ա­ռա­ջա­ցաւ ձեր հե­տաքրքր­ութիւ­նը տո­ւեալ թե­մա­յի հան­դէպ։ Պատ­մէք մի քիչ ձեր մա­սին։

2020թ. Հոկ­տեմ­բե­րի 8-ին, երբ Ադր­բե­ջա­նը հա­րո­ւա­ծեց Շու­շիի Սբ. Ա­մե­նափր­կիչ Ղա­զան­չե­ցոց ե­կե­ղե­ցուն, ես խոր ցաւ ապ­րե­ցի։ Վեր­ջին տա­րի­նե­րին սի­րով ա­ղօ­թել էի այն­տեղ, ու այդ հա­րո­ւա­ծը ինձ հա­մար շատ անձ­նա­կան դար­ձաւ։ Դի­մե­ցի իմ գի­տա­կան ղե­կա­վա­րին՝ պ.գ. դոկ­տոր-պրո­ֆէ­սոր Համ­լէտ Պետ­րո­սեա­նին, եւ խնդրե­ցի, որ օգ­նի հաս­կա­նալ՝ ինչ կա­րող եմ ա­նել։ Ն­րա յոր­դո­րով ո­րո­շե­ցի, որ­պէս մշա­կու­թա­բան, ու­սում­նա­սի­րել մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան թի­րա­խա­ւո­րու­մը զի­նո­ւած բա­խում­նե­րի ժա­մա­նակ։
Ցա­ւօք, պա­տե­րազ­մը եւ դրան յա­ջոր­դած Ադր­բե­ջա­նի՝ հայ­կա­կան մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րի ոչն­չաց­ման, իւ­րաց­ման, ոչ նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թեան կա­սեց­ման ու ինք­նու­թեան խա­թար­ման գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը ո­րո­շիչ դար­ձան իմ յե­տա­գայ հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րի հա­մար։

— Ար­ցա­խից ծա­գում չու­նէ՞ք։

Ոչ, գիւմ­րե­ցի եմ, ու ու­սում­նա­ռու­թիւնս Ե­րե­ւա­նում է ան­ցել։ Բայց Ար­ցա­խի ժո­ղովր­դի սի­րով, մշա­կոյ­թով այն­պէս կը լա­նո­ւե­ցի, որ չկա­րո­ղա­ցայ ան­տար­բեր մնալ նրանց ինք­նու­թեան ոչն­չաց­ման հան­դէպ։
Գ­րե­ցի մի շարք յօ­դո­ւած­ներ, փոր­ձե­ցի հաս­կա­նալ նաեւ մի­ջազ­գա­յին հա­մա­կար­գի բա­ցե­րը։ Մ­շա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րի պաշտ­պա­նու­թիւ­նը պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նակ հիմ­նո­ւած է Հաա­գա­յի ու Ժ­նե­ւի կո­նո­ւեն­ցիա­նե­րի վրայ, բայց դրանք հիմ­նա­կա­նում նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թեանն են վե­րա­բե­րում։ Իսկ երբ խո­րա­ցայ ոչ նիւ­թա­կա­նի մէջ՝ ծէ­սեր, խո­հա­նոց, ար­հեստ­ներ, հաս­կա­ցայ՝ մի­ջազ­գա­յին ի­րա­ւուն­քում գրե­թէ չկան դրանց պաշտ­պա­նու­թեան մե­խա­նիզմ­ներ։ Կեն­դա­նի ժա­ռան­գու­թիւ­նը վտան­գո­ւած է։

— Փաս­տօ­րէն, մշա­կու­թա­յին յու­շար­ձան­նե­րի հետ միա­սին, ու­սում­նա­սի­րե­ցիք եւ մի­ջազ­գա­յին ի­րա­ւուն­քը։ Ինչ­քա­նով է այն պաշտ­պա­նում…

Ա­յո, ո­րով­հե­տեւ ակ­նա­ռու էր, որ մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­ներն ու ոչ նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը պաշտ­պա­նուած չեն։ Այս ռէալ խնդիր­նե­րը նպաս­տե­ցին, որ ու­սում­նա­սի­րեմ նաեւ մի­ջազ­գա­յին ի­րա­ւա­կան հա­մա­կար­գը՝ կո­նուեն­ցիա­ներ, բա­նա­ձե­ւեր՝ գտնե­լու մար­դու հետ կա­պուած մշա­կու­թա­յին ի­րա­ւունք­նե­րի հե­ռան­կա­րը։ Հաա­գա­յի կո­նո­ւեն­ցիան պաշտ­պա­նում է նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թիւ­նը, բայց այն ժա­ռան­գու­թիւ­նը, որն ինք­նու­թեան հետ է կա­պո­ւած՝ գի­տե­լիք, հմտու­թիւն­ներ, փոր­ձա­ռու­թիւն, մի­ջազ­գա­յին օ­րէնսդ­րու­թեամբ պաշտ­պա­նու­թիւն գրե­թէ չու­նի։
Բա­ցի այդ, կա­րե­ւոր էր ցոյց տալ, որ ար­ցա­խա­հա­յե­րի տե­ղա­հա­նու­թիւնն իս­կա­պէս բռնի է։ Յա­ճախ բռնու­թիւ­նը հաս­կա­նում են միայն ֆի­զի­կա­կան ի­մաս­տով, բայց Հ­ռո­մի Ք­րէա­կան դա­տա­րա­նը բա­ցատ­րում է, որ բռնու­թիւ­նը նա­խե­ւա­ռաջ ընտ­րու­թեան բա­ցա­կա­յու­թիւնն է։ Երբ մար­դիկ կեան­քի հան­դէպ վա­խի պայ­ման­նե­րում չեն կա­րո­ղա­նում ընտ­րել՝ մնալ կամ հե­ռա­նալ, դա ար­դէն բռնի տե­ղա­հա­նու­թիւն է։
Հ­ռո­մի դա­տա­րա­նը նշում է նաեւ, որ վա­խի մթնո­լորտ ստեղ­ծելն ար­դէն բռնու­թիւն է։ Իսկ երբ այդ մթնո­լոր­տը ու­ղեկց­ւում է ժա­ռան­գու­թեան հան­դէպ ան­հան­դուր­ժո­ղա­կա­նու­թեամբ, այն կա­րող է հան­դի­սա­նալ բռնի տե­ղա­հա­նու­թեան ա­պա­ցոյց։
Այս հա­մակ­ցո­ւած խնդիր­ներն ու­սում­նա­սի­րե­լով՝ փոր­ձե­ցի Ար­ցա­խի մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան պաշտ­պա­նու­թիւ­նը դի­տար­կել մար­դու ի­րա­ւուն­քի տե­սան­կիւ­նից։ Երբ ժա­ռան­գու­թիւնն ան­հե­տա­նում է կամ իւ­րաց­ւում, մար­դիկ զրկւում են ի­րենց յե­տա­գայ հա­ղոր­դակ­ցու­թիւ­նից ի­րենց ինք­նու­թեան հետ։ Սա խախ­տում է սե­րունդ­նե­րի ի­րա­ւուն­քը՝ ճա­նա­չե­լու, կրթո­ւե­լու եւ զար­գա­նա­լու ի­րենց ժա­ռան­գու­թեան հիմ­քով։
Եւ Ադր­բե­ջա­նի վա­րած քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը դառ­նում է հա­մա­կար­գա­յին գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րի շղթայ՝ ուղ­ղո­ւած ար­ցա­խա­հա­յե­րի ինք­նու­թեան կա­սեց­մա­նը։ Երբ ժա­ռան­գու­թեան ոչն­չա­ցու­մը դի­տար­կում ենք որ­պէս մար­դու մշա­կոյ­թի ի­րա­ւուն­քի խախ­տում, այն դառ­նում է կեն­դա­նի, ար­դիա­կան եւ մար­դու ի­րա­ւունք­նե­րի հա­մա­տեքս­տում դի­տար­կո­ւող խնդիր։
Ադր­բե­ջա­նի քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը՝ կան­խամ­տա­ծո­ւած, կազ­մա­կեր­պո­ւած եւ փու­լա­յին, ուղ­ղո­ւած է տա­րած­քը հայ­կա­կան հետ­քից զերծ պա­հե­լուն ու խախ­տում է սե­րունդ­նե­րի ի­րա­ւուն­քը՝ ճա­նա­չե­լու պատ­մա­կան ճշմար­տու­թիւնն ամ­բող­ջու­թեամբ։

— Մենք քա­ջա­տե­ղեակ ենք, որ սա պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն է, ո­րի դրսե­ւո­րում­նե­րին մենք հե­տե­ւում ենք բա­ւա­կան տա­րի­ներ եւ ո­րի ար­դիւնքն է նաեւ Նոր Ջու­ղա­յի՝ Նա­խի­ջե­ւա­նի հայ­կա­կան խաչ­քա­րե­րի եւ մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րի ոչն­չա­ցու­մը։ Հի­մա մենք տես­նում ենք, թէ ինչ­պէս են ոչն­չաց­ւում հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րը կամ վե­րած­ւում մզկի­թի։ Հարց է ա­ռա­ջա­նում՝ չէ՞ որ հա­մա­կարգ­չա­յին գի­տու­թիւ­նը շատ ա­րագ է զար­գա­նում եւ սկա­ներ­նե­րի մի­ջո­ցով կա­րե­լի է յստակ պար­զել յու­շար­ձա­նի ինք­նու­թիւ­նը։ Ե­թէ նոյ­նիսկ հայ­կա­կան ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը փոր­ձում են քե­րել, մէկ է, հնա­րա­ւոր է կոմ­պիւ­տեր­նե­րի մի­ջո­ցով սա վե­րա­կանգ­նել։ Եւ երկ­րոր­դը, չէ՞ որ գո­յու­թիւն ու­նի ո­րո­շա­կի հայ­կա­կան ճար­տա­րա­պե­տա­կան ոճ, որն անհ­նար է վե­րագ­րել ու­րիշ մշա­կոյ­թին կամ ե­կե­ղե­ցուն։

Ա­յո՛, դուք ճիշտ նշե­ցիք, ա­յո՛, գի­տու­թիւ­նը զար­գա­ցել է, եւ տար­բեր կենտ­րոն­ներ ի­րա­կա­նաց­նում են ժա­ռան­գու­թեան 3D վե­րա­կանգ­նում։
Բայց Ար­ցա­խի ահ­ռե­լի ժա­ռան­գու­թիւ­նը այդ ե­ղա­նա­կով վե­րա­կանգ­նե­լը շատ բարդ է։ Դա ծա­ւա­լուն, մեծ ջան­քեր եւ ռե­սուրս­ներ պա­հան­ջող գոր­ծըն­թաց է, ո­րը հի­մա ո­րոշ չա­փով ար­ւում է, բայց Ադր­բե­ջա­նի կող­մից տա­րո­ւող իւ­րաց­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հետ հա­մար­ժէք չէ։
Իմ զե­կոյ­ցում նշել եմ, որ Դա­դի­վան­քում կան ա­ւե­լի քան 200 ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներ ու խաչ­քա­րեր, ո­րոնք նոյ­նիսկ ա­ւե­լի վաղ են, քան բուն կա­ռոյ­ցը։ Բայց Ադր­բե­ջա­նը տա­րա­ծում է թեզ, թէ դրանք հա­յե­րը տե­ղադ­րել են վեր­ջին տա­րի­նե­րին՝ ար­ցա­խեան ա­զա­տագ­րու­մից յե­տոյ, իսկ խաչ­քա­րե­րը՝ պար­զա­պէս պատ­րաս­տո­ւել են Դա­դի­վան­քի շուրջ գոր­ծա­րա­նում։
Այ­սօր Ադր­բե­ջա­նը չի թոյլ տա­լիս ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ա­ռա­քե­լու­թեան մուտ­քը Ար­ցախ, եւ մի­ջազ­գա­յին դի­տորդ­նե­րը զրկո­ւած են փաս­տագ­րե­լու ժա­ռան­գու­թեան ներ­կայ վի­ճա­կը։ Պա­տե­րազ­մից յե­տոյ Ադր­բե­ջա­նի մշա­կոյ­թի նա­խա­րա­րը յայ­տա­րա­րեց յանձ­նա­ժո­ղով ստեղ­ծե­լու մա­սին, ո­րը իբր ու­սում­նա­սի­րե­լու է ե­կե­ղե­ցի­նե­րի ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը եւ մաք­րե­լու «կեղծ» ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րից։ Սա ու­ղիղ սպառ­նա­լիք էր պատ­մա­կան ճշմար­տու­թեա­նը։
Մեր պատ­մու­թիւ­նը ա­պա­ցուց­ման կա­րիք չու­նի, բայց քա­նի որ Ադր­բե­ջա­նը չա­փա­զանց ա­րագ է կեղ­ծում փաս­տե­րը, հա­յա­գի­տու­թիւ­նը փո­խա­նակ զբա­ղո­ւի սե­փա­կան ար­ժէք­նե­րի ներ­կա­յաց­մամբ, զբա­ղո­ւած է այդ կեղծ թե­զե­րի հերք­մամբ։ Սա կա­սեց­նում է հա­յա­գի­տու­թեան բնա­կա­նոն զար­գա­ցու­մը։
Բա­ցի այդ, Ադր­բե­ջա­նը ակ­տիւ է մի­ջազ­գա­յին հար­թակ­նե­րում՝ կազ­մա­կեր­պե­լով ցու­ցա­հան­դէս­ներ եւ հան­դի­պում­ներ՝ ամ­րապն­դե­լու իր կեղծ թե­զե­րը՝ մեծ ֆի­նան­սա­կան ռե­սուրս­ներ ներդ­նե­լով։ Վեր­ջերս Լա­տվիա­յում կազ­մա­կեր­պո­ւեց գոր­գե­րի ցու­ցա­հան­դէս, որ­տեղ ար­ցա­խեան գոր­գե­րը ներ­կա­յա­ցուե­ցին որ­պէս «Ադր­բե­ջա­նի գե­նե­տի­կա­կան կոդ եւ յի­շո­ղու­թիւն», իսկ Լե­հաս­տա­նում բա­ցո­ւեց ցու­ցա­հան­դէս, որ­տեղ Դա­դի­վան­քը, Ա­մա­րա­սը, Ծի­ծեռ­նա­վան­քը, Գան­ձա­սա­րը ներ­կա­յա­ցո­ւած էին որ­պէս ա­ղո­ւա­նա­կան ժա­ռան­գու­թիւն։

— Ինչ­պէ՞ս կա­րե­լի է պե­տա­կան մա­կար­դա­կով պաշտ­պա­նել Ար­ցա­խի յու­շար­ձան­նե­րը վերջ­նա­կան կորս­տից։

Տե­սէք, մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան պաշտ­պա­նու­թիւ­նը հա­մընդ­հա­նուր պար­տա­ւո­րու­թիւն է բո­լոր պե­տու­թիւն­նե­րի հա­մար։ Ան­կախ քա­ղա­քա­կան ի­րա­վի­ճա­կից՝ ժա­ռան­գու­թիւ­նը պէտք է պահ­պա­նո­ւի որ­պէս մո­լո­րա­կի մշա­կու­թա­յին բազ­մա­զա­նու­թեա­նը եւ ամ­բող­ջա­կա­նու­թեա­նը նպաս­տող գոր­ծօն։
Մ­շա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րի պաշտ­պա­նու­թիւ­նը վե­րազ­գա­յին եւ վեր­պե­տա­կան շահ է։ Այդ գա­ղա­փա­րով է ձե­ւա­ւո­րո­ւել մի­ջազ­գա­յին հա­մա­կար­գը՝ ընդգծե­լով, որ իւ­րա­քան­չիւր ժո­ղո­վուրդ աշ­խար­հի մշա­կու­թա­յին բազ­մա­զա­նու­թեան մի մասն է։ Եւ երբ ոչն­չա­նում է այդ բազ­մա­զա­նու­թեան գոյ­նե­րից մէ­կը, խա­թար­ւում է ամ­բողջ պատ­կե­րը։ Ար­ցա­խի ժա­ռան­գու­թեան պաշտ­պա­նու­թիւ­նը պար­զա­պէս բա­րի կամք չէ, այլ պար­տա­ւո­րու­թիւն է՝ հա­մա­ձայն Հաա­գա­յի կո­նո­ւեն­ցիա­յի։

— Գի­տէք, ինձ մօտ այն­պի­սի տպա­ւո­րու­թիւն է, որ հա­յու­թիւ­նը՝ թէ՛ Հա­յաս­տա­նը եւ թէ՛ Ս­փիւռ­քը չէին սպա­սում, որ Ար­ցա­խի հա­յու­թիւ­նը՝ 100.000-֊ից ա­ւե­լի մարդ, բռնի կեր­պով պի­տի դուրս գայ Ար­ցա­խից ըն­դա­մէ­նը 3-4 օ­րում։ Մի­գու­ցէ ա՞յս է պատ­ճա­ռը, որ մշա­կու­թա­յին յու­շար­ձան­նե­րը պատ­շա­ճօ­րէն պաշտ­պա­նո­ւած չէին, քա­նի որ ա­ռաջ­նա­հերթ էր մարդ­կա­յին կեան­քի փրկու­թիւ­նը։

Բռ­նի տե­ղա­հա­նու­թիւ­նը կա­րող է տե­ղի ու­նե­նալ ըն­դա­մէ­նը մի քա­նի ժա­մում։ Երբ մար­դը հաս­կա­նում է, որ չու­նի ընտ­րու­թեան հնա­րա­ւո­րու­թիւն, եւ իր կեան­քը վտան­գի տակ է, ա­պա նա հե­ռա­նում է։ Ադր­բե­ջա­նը թի­րա­խա­ւո­րեց քա­ղա­քա­ցիա­կան օբ­յեկտ­ներ՝ դպրոց­ներ, ման­կա­պար­տէզ­ներ, յու­շար­ձան­ներ։ Եւ այս տե­սան­կիւ­նից յու­շար­ձան­նե­րին հաս­ցո­ւած վնա­սը, մի­ջազ­գա­յին ի­րա­ւուն­քի տե­սան­կիւ­նից, հա­մար­ւում է բռնու­թիւն խա­ղաղ բնակ­չու­թեան դէմ։
Ին­չո՞ւ։ Ո­րով­հե­տեւ ժա­ռան­գու­թիւ­նը կա­պո­ւած է մարդ­կանց հետ, եւ այն թի­րա­խա­ւո­րե­լով՝ ուղ­ղա­կի հա­րո­ւած է հասց­ւում խա­ղաղ բնակ­չու­թեա­նը։ Պա­տե­րազ­մի սո­վո­րոյթ­ներն ու օ­րէնք­նե­րը՝ Ժ­նե­ւի ու Հաա­գա­յի կո­նուեն­ցիա­նե­րով, ար­գե­լում են քա­ղա­քա­ցիա­կան բնա­կա­վայ­րե­րի թի­րա­խա­ւո­րու­մը։ Պէտք է թի­րա­խա­ւո­րո­ւեն միայն ռազ­մա­կան օբ­յեկտ­նե­րը։ Իսկ ժա­ռան­գու­թիւ­նը եր­բեք ռազ­մա­կան օբ­յեկտ չի կա­րող լի­նել։ Ժա­ռան­գու­թեան ոչն­չաց­ման նպա­տա­կը հո­գե­բա­նա­կան տրաւ­մա­յի պատ­ճա­ռումն է հան­րու­թեա­նը։ Այդ տե­սան­կիւ­նից, ե­թէ դի­տար­կենք Ցե­ղաս­պա­նու­թեան կոն­ցեպ­տը՝ դա մի հա­մա­կար­գո­ւած գոր­ծըն­թաց է, ո­րը ու­ղո­ւած է մեծ թի­ւով մարդ­կանց՝ խա­թա­րե­լով նրանց կեն­սա­պայ­ման­նե­րը, ինք­նու­թիւ­նը, շա­րու­նա­կա­կա­նու­թիւ­նը։ Եւ ե­թէ ժա­ռան­գու­թեան հետ կա­պո­ւած են մեծ թի­ւով մար­դիկ, ա­պա ժա­ռան­գու­թեան ոչն­չա­ցու­մը մէկ մար­դու ուղ­ղո­ւած հա­րո­ւած չէ, այլ՝ հա­մա­տա­րած վնաս։ Դա խա­թա­րում է ոչ միայն մարդ­կանց մշա­կու­թա­յին կեան­քը, այ­լեւ ա­ռա­ջաց­նում է ընդ­հա­նուր հո­գե­բա­նա­կան տրաւ­մա։ Այս ա­մէ­նը՝ երբ հա­մա­կար­գո­ւած է, կան­խամ­տա­ծո­ւած եւ փուլ առ փուլ ի­րա­կա­նա­ցո­ւող՝ ձե­ւա­ւո­րում է ցե­ղաս­պա­նա­կան կոն­ցեպտ։
Իսկ ժա­ռան­գու­թեան ոչն­չա­ցու­մը «խա­ղա­ղու­թեան» պայ­ման­նե­րում, նոյն­քան վտան­գա­ւոր է։ Ե­թէ չկայ պա­տե­րազմ, ա­պա ին­չո՞ւ է ոչն­չաց­ւում ժա­ռան­գու­թիւ­նը, ո­րը խա­ղաղ մարդ­կանց է պատ­կա­նում։ Դա վե­րած­ւում է նոր տե­սա­կի պա­տե­րազ­մի՝ ա­ռանց զէն­քի, բայց նոյն­քան ցա­ւոտ՝ խա­ղաղ բնակ­չու­թեան դէմ ուղ­ղո­ւած հա­րո­ւա­ծով։
Տե­սէք, մի­ջազ­գա­յին հա­մա­կար­գը յա­ճախ ար­ձա­գանգում է՝ ըստ քա­ղա­քա­կան նպա­տա­կա­յար­մա­րու­թեան։ Ես այս ար­ձա­գանգ­նե­րը բա­ժա­նել եմ ե­րեք փու­լե­րի։
Ա­ռա­ջին փու­լը՝ պա­տե­րազ­մի ժա­մա­նա­կաշր­ջանն էր՝ 44 օ­րո­ւայ ըն­թաց­քում։ Այդ ըն­թաց­քում ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն­ եւ Մ.Ա.Կ.-ի տար­բեր կա­ռոյց­ներ հան­դէս ե­կան շատ չէ­զոք կո­չե­րով։ Ն­րանք եր­կու կող­մե­րին յոր­դո­րում էին զերծ մնալ ժա­ռան­գու­թեան ոչն­չա­ցու­մից, հա­ւա­սա­րու­թեան սկզբուն­քով մօ­տե­նա­լով խնդրին, ին­չը փաս­տա­ցի ան­տե­սում էր ի­րո­ղու­թիւն­նե­րը։
Երկ­րորդ փու­լը սկսո­ւեց 2021-ից՝ ռուս-ուկ­րաի­նա­կան պա­տե­րազ­մի ֆօ­նին։ Այս շրջա­նում մի­ջազ­գա­յին ու­շադրու­թիւ­նը բարձ­րա­ցաւ, եւ ո­րոշ կա­ռոյց­ներ սկսե­ցին ա­ւե­լի ճշգրիտ ար­ձա­գանգել։ Ա­մե­նաա­ռանձ­նա­յա­տուկ փաս­տը 2021թ. Դեկ­տեմ­բե­րի 7-ի՝ Հաա­գա­յի Ար­դա­րա­դա­տու­թեան դա­տա­րա­նի ո­րո­շումն էր։ Այն կա­յա­ցո­ւեց Ռա­սա­յա­կան խտրա­կա­նու­թեան վե­րաց­ման մա­սին 1965թ. կո­նո­ւեն­ցիա­յի հիմ­քով, եւ ա­ռա­ջին ան­գամ մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան ոչն­չա­ցու­մը ո­րա­կո­ւեց որ­պէս ռա­սա­յա­կան խտրա­կա­նու­թեան դրսե­ւո­րում։ Սա ա­ռանց նա­խա­դէ­պի ո­րո­շում էր։
Դա­տա­րանն ար­ձա­նագ­րեց ոչ միայն ժա­ռան­գու­թեան ոչն­չաց­ման ար­գել­քը, այ­լեւ դրա պղծման ար­գել­քը։ Սա վե­րա­բե­րում է ինչ­պէս նիւ­թա­կան, այն­պէս էլ ոչ նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թեա­նը։
Եր­րորդ կա­րե­ւոր ար­ձա­գան­գը Եւ­րո­պա­կան Խորհր­դա­րա­նինն էր։ Սկզ­բում՝ Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի հու­մա­նի­տար ի­րա­վի­ճա­կի վե­րա­բե­րեալ բա­նա­ձե­ւում կար ժա­ռան­գու­թեան ոչն­չաց­ման յստակ մատ­նան­շում։ Իսկ 2022-ին ըն­դու­նո­ւեց նոր բա­նա­ձեւ, որն ամ­բող­ջու­թեամբ նո­ւի­րո­ւած էր Ար­ցա­խի մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեա­նը։ Այս­տեղ ա­ռա­ջին ան­գամ մի­ջազ­գա­յին մի կա­ռոյց բաց տեքս­տով մատ­նան­շեց, որ Ադր­բե­ջա­նի կող­մից ի­րա­կա­նա­ցո­ւո­ղը նոր ի­րո­ղու­թիւն չէ։ Խօ­սո­ւեց 100-ա­մեայ ծրագ­րա­ւո­րո­ւած քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մա­սին, ո­րը սկիզբ է ա­ռել դե­ռեւս 1918թ.։ Ն­շո­ւեց նաեւ Նա­խի­ջե­ւա­նի փոր­ձը՝ որ­պէս նա­խա­դէպ։ Եւ յստակ ա­սո­ւեց՝ Դա­դի­վան­քը, Գան­ձա­սա­րը կա­րող են կի­սել նոյն ճա­կա­տա­գի­րը։
Այս ա­մէ­նը կա­րե­ւոր էր յատ­կա­պէս մէկ տե­սան­կիւ­նից. երբ յու­շար­ձան­նե­րի ոչն­չա­ցու­մը լի­նում է ան­հա­տա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն, դա դա­տա­պար­տե­լի է։ Բայց երբ դա դի­տարկ­ւում է որ­պէս պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն՝ սա ար­դէն մի­ջազ­գա­յին ի­րա­ւուն­քի յստակ խնդիր է։
Ցա­ւօք, այս ո­րո­շում­նե­րը խորհր­դա­տո­ւա­կան բնոյթ ու­նեն, չու­նեն պատ­ժա­մի­ջոց­ներ։ Բայց դրանց ար­ձա­նագրումն ինք­նին ար­ժէք ու­նի, ո­րով­հե­տեւ փաս­տում է, որ մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թիւ­նը, գո­նէ ո­րոշ մա­կար­դակ­նե­րում, ճա­նա­չում է ճշմար­տու­թիւ­նը։

— Մենք ա­կա­նա­տես ե­ղանք, թէ ինչ­պէս Սուրբ Սո­ֆիան Կոնստանտնուպոլսում վե­րա­ծո­ւեց մզկի­թի եւ մեծ մտա­վա­խու­թիւն կայ, որ այս հա­զա­րա­ւոր այ­ցե­լու­նե­րը, ով­քեր մտնում են մզկիթ՝ ա­ղօթ­քի հա­մար, վնաս են հասց­նում այս բիւ­զան­դա­կան յու­շար­ձա­նին, եւ նոյ­նիսկ թուրք հե­տա­զօ­տող­ներն են վկա­յում այս մա­սին։ Մենք տե­սանք, այս­պի­սով, թէ ինչ­պէս Ուղ­ղա­փա­ռու­թեան խորհր­դա­նի­շը մզկի­թի վե­րա­ծո­ւեց։ Սա է հար­ցը՝ ո՞րն է այս ա­մէ­նի հան­դէպ մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թեան պա­տաս­խա­նը։

Ար­ցա­խում էլ ու­նենք նման դէպ­քեր՝ Սուրբ Ե­ղի­շէ ե­կե­ղե­ցում, Սուրբ Յով­հան­նէս Մկր­տի­չում, երբ ադր­բե­ջան­ցի­նե­րը նա­մազ էին ա­նում թէ՛ բա­կում, թէ՛ ներ­սում։ Սա նրանց հա­մար նո­րու­թիւն չէ, սա շա­րու­նա­կո­ւող սրբապղ­ծու­թիւն է։ Կան տե­սա­նիւ­թեր, ո­րոնք յստակ ցոյց են տա­լիս, թէ ինչ­պէս ադր­բե­ջա­նա­կան ա­ղօթք է ի­րա­կա­նաց­ւում հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րում՝ ա­նար­գե­լով ամ­բողջ ծի­սա­կան հա­մա­կար­գը։
Ու թէեւ մի­ջազ­գա­յին հան­րու­թիւ­նը ու­նի ո­րոշ մե­խա­նիզմ­ներ, բայց դրանց գոր­ծար­կու­մը ու­շա­նում է։ Խաչ­քա­րե­րը 2010-ից ճա­նա­չո­ւած են ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի կող­մից՝ որ­պէս ոչ նիւ­թա­կան մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թիւն։ Դա նշա­նա­կում է, որ խաչ­քարն ու­նի հա­մա­մարդ­կա­յին ար­ժէք։ Եւ երբ Ադր­բե­ջա­նը ոչն­չաց­նում է Ար­ցա­խի խաչ­քա­րե­րը, դա հա­րո­ւած է ամ­բողջ մարդ­կու­թեա­նը։ Հա­րո­ւած է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի սկզբունք­նե­րին, մի­ջազ­գա­յին կո­նո­ւեն­ցիա­նե­րին։ Իսկ ըստ այդ կո­նո­ւեն­ցիա­նե­րի՝ նման վար­քա­գի­ծը պա­տե­րազ­մա­կան յան­ցա­գոր­ծու­թիւն է։ Բայց, ցա­ւօք, օ­րէնք­նե­րը մնում են թղթի վրայ, յատ­կա­պէս Ար­ցա­խի պա­րա­գա­յում։
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը մինչ օրս չի ի­րա­կա­նա­ցուել։ Վեր­ջին յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը դեռ 2022-ին էր, երբ տնօ­րէնն ա­սաց՝ «Ս­պա­սում ենք Ադր­բե­ջա­նի պա­տաս­խա­նին»։ Բայց ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ա­ռա­քե­լու­թեան ի­րա­կա­նա­ցու­մը բա­րի կամք չէ։ Սա ման­դա­տով ստանձ­նած պար­տա­ւո­րու­թիւն է։
Միեւ­նոյն ժա­մա­նակ, Ադր­բե­ջա­նը ստեղ­ծել է «Ա­րեւմտեան Ադր­բե­ջան» կո­չուող հա­մայնք, կազ­մա­կեր­պում է փա­ռա­տօն­ներ, որ­տեղ Հա­յաս­տա­նի քար­տէ­զով ցու­ցա­հան­դէս­ներ են անց­կաց­ւում։ Ե­րե­ւա­նը, Սե­ւա­նը, Սիւ­նի­քը ներ­կա­յաց­ւում են որ­պէս «պատ­մա­կան» Ադր­բե­ջա­նի տա­րածք­ներ։ Այ­սինքն՝ իւ­րաց­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը ար­դէն հա­սել է Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան տա­րածք։ Տա­թե­ւի վան­քը, Նո­րա­վան­քը, սահ­մա­նա­յին այլ յու­շար­ձան­ներ ար­դէն կրկին ներ­կա­յաց­ւում են որ­պէս ա­ղո­ւա­նա­կան։
Բայց ին­չում է վտան­գը։ Շա­տերն ա­սում են՝ թող հա­մա­րի ա­ղո­ւա­նա­կան, միայն թէ չ’ոչն­չաց­նի։ Բայց այդ­պի­սի մօ­տե­ցումն, ա­ռա­ջին հեր­թին, խա­թա­րում է պատ­մա­կան ճշմար­տու­թիւ­նը, ա­ղա­ւա­ղում գի­տե­լի­քը եւ վնա­սում սե­րունդ­նե­րի ի­րա­ւուն­քը՝ այդ ար­ժէք­նե­րին ճշմար­տա­ցի ձե­ւով հա­ղոր­դակ­ցո­ւե­լու։ Երկ­րորդ՝ մենք ու­նենք Նա­խի­ջե­ւա­նի օ­րի­նակ. նախ՝ ե­կե­ղե­ցի­նե­րը հռչա­կո­ւե­ցին ա­ղուա­նա­կան, յե­տոյ՝ 127-ը ոչն­չա­ցո­ւե­ցին։ Այ­սինքն, այդ ո­րա­կու­մը ոչ թէ ե­րաշ­խիք է պահ­պան­ման, այլ նա­խա­պայ­ման ոչն­չաց­ման հա­մար։
Վ­տան­գը օ­րէ­ցօր մե­ծա­նում է։ Սա միայն հա­յե­րի կամ ար­ցա­խա­հա­յե­րի խնդի­րը չէ։ Խօս­քը հա­մա­մարդ­կա­յին նշա­նա­կու­թեան յու­շար­ձան­նե­րի եւ ե­կե­ղե­ցի­նե­րի մա­սին է։ Սա կրօ­նա­կան ա­զա­տու­թեան հարց է։ Այս ժա­ռան­գու­թիւ­նը չպէտք է դառ­նայ քա­ղա­քա­կան կամ տնտե­սա­կան շա­հե­րի ա­ռար­կայ։ Այն պէտք է վեր լի­նի ե՛ւ պայ­մա­նագրե­րից, ե՛ւ քա­ղա­քա­կան ճնշում­նե­րից։ Սա մար­դու ի­րա­ւունք­նե­րից բխող ար­ժէք է եւ պէտք է վեր դա­սո­ւի բո­լոր շա­հե­րից։

— Ինձ թւում է Ար­ցա­խից բռնի տե­ղա­հա­նո­ւած հա­յու­թեան հա­մար ա­մե­նա­խո­ցե­լի, ա­մե­նա­ցա­ւա­լին հէնց այն է, երբ տես­նում են ի­րենց թո­ղած գե­րեզ­ման­ներն ա­նար­գո­ւած։ Կար­ծում եմ դրա­նից ա­ւե­լի խո­րը ցաւ չկայ…

Ադր­բե­ջա­նը դա ա­նում է մի­տում­նա­ւոր, ո­րով­հե­տեւ ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը միայն ֆի­զի­կա­կան բնաջն­ջու­մը չէ։ Ինչ­պէս նշում է Կո­նո­ւեն­ցիան, ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը նաեւ այն­պի­սի հո­գե­բա­նա­կան պայ­ման­նե­րի ստեղ­ծումն է, ո­րը խո­րը տրաւ­մա է հասց­նում հա­մայն­քին՝ խան­գա­րե­լով նրա վերս­տեղծ­մա­նը։
Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը նաեւ խմբի գո­յու­թեան հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը կա­սեց­նելն է։ Խումբ ա­սե­լով նկա­տի ու­նենք հա­մայնք, որն ու­նի իր ինք­նու­թիւ­նը, մշա­կոյ­թը, ե­րա­զանք­ներն ու զար­գաց­ման հե­ռան­կա­րը։ Որ­տեղ կան կրթու­թեան ձե­ւեր՝ թէ՛ ֆոր­մալ, թէ՛ ոչ ֆոր­մալ։ Որ­տեղ ե­րե­խա­նե­րը կա­րող են լսել ի­րենց տա­տիկ­նե­րի հե­քիաթ­նե­րը, ա­ղօ­թել Դա­դի­վան­քում, մե­ծա­նալ ի­րենց մշա­կոյ­թի մի­ջա­վայ­րում։
Ի՞նչ է տե­ղի ու­նե­նում։ Բռ­նի տե­ղա­հա­նու­թեամբ խզւում է այդ ամ­բող­ջա­կա­նու­թիւ­նը։ Ա­յո, մար­դիկ ֆի­զի­կա­պէս գո­յու­թիւն ու­նեն, բայց ի­րենց հետ չկայ հա­մայն­քը, չկայ մի­ջա­վայ­րը, որ­տեղ կա­րող են վերս­տեղ­ծել ի­րենց կեան­քը, ի­րենց ինք­նու­թիւ­նը։
Ժա­ռան­գու­թեան ի­մաս­տը հէնց դա է՝ շա­րու­նա­կու­թեան ա­պա­հո­վու­մը։ Երբ ա­սում ենք «պահ­պա­նել ժա­ռան­գու­թիւ­նը», նկա­տի ու­նենք՝ «փո­խան­ցել» այն։ Ես միշտ նշում եմ ու­սա­նող­նե­րիս՝ ժա­ռան­գու­թեան մէջ «պահ­պա­նել»-ը ա­ռանց փո­խանց­ման՝ չու­նի ի­մաստ։ Ե­թէ մենք չենք կա­րո­ղա­նում փո­խան­ցել, ու­րեմն չենք էլ պահ­պա­նում։ Իսկ ե­թէ այդ շղթան խզւում է, խա­թար­ւում է ամ­բողջ ինք­նու­թիւ­նը։

— Հաս­կա­նա­լի է։ Եւ այժմ մի­գու­ցէ խօ­սենք մեր ա­նե­լիք­նե­րի մա­սին։ Ա­պա­գա­յում ինչ­պէ՞ս կա­րող է Հա­յաս­տա­նի գի­տա­կան հան­րու­թիւ­նը, հա­մա­գոր­ծակ­ցե­լով Հա­յաս­տա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան եւ իշ­խա­նու­թիւն­նե­րի եւ Ս­փիւռ­քի հետ, հաս­նել ա­ւե­լի ար­դիւ­նա­ւէտ, զգա­լի ար­դիւնք­նե­րի։

Նախ՝ շատ կա­րե­ւոր են մի քա­նի հիմ­նա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­ներ։ Ա­ռա­ջի­նը՝ ժա­ռան­գու­թեան փաս­տագ­րումն է։ Երկ­րոր­դը՝ ժա­մա­նա­կա­կից տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով՝ 3D ձե­ւա­չա­փով վե­րա­կա­ռու­ցու­մը։ Եր­րոր­դը՝ 24/7 մո­նի­տո­րին­գը՝ մշտա­դի­տարկ­ման ձե­ւա­չա­փով։ Սա հնա­րա­ւո­րու­թիւն կը տայ ոչ միայն վե­րահս­կել ի­րա­վի­ճա­կը, այ­լեւ խրա­խու­սել եւ պա­հան­ջել ՅՈՒՆԵՍԿՕ­-ի ա­ռա­քե­լու­թեան ի­րա­կա­նա­ցու­մը Ար­ցա­խում՝ գո­նէ ներ­կայ վի­ճա­կը փաս­տագ­րե­լու հա­մար, որ­պէս­զի յե­տա­գայ ոչն­չա­ցում­նե­րը կան­խո­ւեն։ Այ­սօր մեր ա­ռաջ­նա­յին խնդի­րը հէնց այդ ոչն­չա­ցում­նե­րի կա­սե­ցումն է, իսկ դա հնա­րա­ւոր է միայն փաս­տագր­ման մի­ջո­ցով։
Ս­փիւռ­քը կա­րող է իր ողջ նե­րու­ժը օգ­տա­գոր­ծել՝ մի­ջազ­գա­յին կա­ռոյց­նե­րից պա­հան­ջե­լու ժա­ռան­գու­թեան փաս­տագ­րում եւ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ներգ­րա­ւում։ Բա­ցի այդ, անհրա­ժեշտ է ակ­տի­ւաց­նել կա­պը մի­ջազ­գա­յին գի­տա­կան կենտ­րոն­նե­րի հետ՝ ճշմա­րիտ ին­ֆոր­մա­ցիան պահ­պա­նե­լու եւ սե­րունդ­նե­րին փո­խան­ցե­լու հա­մար։ Ժա­ռան­գու­թեան պահ­պա­նու­թիւ­նը միայն նիւ­թա­կան չէ։ Գի­տե­լի­քի փո­խան­ցու­մը նոյն­պէս պահ­պա­նու­թեան ձեւ է։ Եւ պէտք է ա­պա­հո­վել, որ պա­հան­ջա­տի­րու­թեան շղթան եր­բեք չկոտ­րո­ւի։
Ս­փիւռ­քը կա­րող է խթա­նել այս հար­ցով գի­տակր­թա­կան հա­ղոր­դակ­ցու­թիւ­նը՝ դա­սա­խօ­սու­թիւն­նե­րով, զրոյց­նե­րով, ե­րե­խա­նե­րի ներգ­րաւ­մամբ։ Ո­րով­հե­տեւ մեր թի­րա­խը պէտք է լի­նի ա­պա­գայ սե­րուն­դը՝ որ­պէս ժա­ռան­գու­թեան պա­հան­ջա­տէր։
Սա պէտք է լի­նի ոչ թէ պար­զա­պէս բա­րի կամ­քի դրսե­ւո­րում, այլ մեր ու­ղիղ պար­տա­ւո­րու­թիւ­նը։
Յա­ջոր­դը՝ շատ կա­րե­ւոր է փաս­տագ­րել ոչ նիւ­թա­կան մշա­կու­թա­յին պրակ­տի­կա­նե­րը՝ բռնի տե­ղա­հա­նո­ւած ար­ցա­խա­հա­յե­րի մի­ջո­ցով։ Հաս­կա­նալ, թէ ինչ­պէս կա­րե­լի է ա­ջակ­ցել այդ հա­մայնք­նե­րին՝ պահ­պա­նե­լու ի­րենց մշա­կոյ­թը, ստեղ­ծե­լու մի­ջա­վայր, որ­տեղ նրանք կա­րող են շա­րու­նա­կել ի­րենց ա­ւան­դոյթ­նե­րը՝ օ­րի­նակ՝ թխել ժեն­գեա­լով հա­ցը, հա­ղոր­դակ­ցո­ւել մի­մեանց հետ։ Հա­մայն­քի շա­րու­նա­կա­կան կա­պը ա­ռանց­քա­յին է՝ ինք­նու­թեան վե­րա­կա­ռուց­ման հա­մար։
Այ­սօր ար­ցա­խա­հա­յու­թիւ­նը ցրո­ւած է Հա­յաս­տա­նի տար­բեր մար­զե­րում եւ երկ­րի սահ­ման­նե­րից դուրս։ Այս ցրուա­ծու­թիւ­նը մեծ խնդիր է։ Ս­փիւռ­քը կա­րող է նա­խա­ձեռ­նել ծրագ­րեր՝ հա­մա­կար­գե­լու եւ մո­բի­լի­զաց­նե­լու հա­մայնք­նե­րին, պահ­պա­նե­լու միջ­հա­մայն­քա­յին կա­պը։
Խիստ կա­րե­ւոր է նաեւ ոչ նիւ­թա­կան ժա­ռան­գու­թեան փա­ռա­տօ­նե­րի ի­րա­կա­նա­ցու­մը։ Ար­ցա­խում ե­ղել են փա­ռա­տօն­ներ, ո­րոնք այ­սօր դա­դա­րել են՝ մեծ վնաս հասցնե­լով ինք­նու­թեա­նը։ Կա­րե­լի է դրանք վե­րա­կեն­դա­նաց­նել Ս­փիւռ­քի տար­բեր հա­մայնք­նե­րում, վեր հա­նել յի­շո­ղու­թիւն­նե­րը, ամ­րաց­նել սե­րունդ­նե­րի կա­պը։
Եւ ի վեր­ջոյ, պէտք է շա­րու­նա­կա­բար գրու­թիւն­ներ յղել մի­ջազ­գա­յին կա­ռոյց­նե­րին՝ ու­շադ­րու­թիւն հրա­ւի­րե­լով հա­մա­մարդ­կա­յին ար­ժէք­նե­րի ոչն­չաց­ման վրայ՝ յատ­կա­պէս խաչ­քա­րե­րի։ Սա յստակ հա­րո­ւած է մի­ջազ­գա­յին ար­ժէք­նե­րին։

Շատ շնոր­հա­կալ եմ Ձեզ՝ այս հրա­շա­լի հար­ցազ­րոյ­ցի հա­մար: