22 Նոյեմբերի այս օրը կ’ոգեկոչենք մահուան 52րդ տարելիցը հայ գրականութեան մեծատաղանդ երգիծագիրներէն Լեռ Կամսարի, որուն կեանքն ու գործը խօսուն, այլեւ դառն վկայութիւնը եղան Հայաստանի ու հայ ժողովուրդին բաժին բանուած խորհրդային դարաշրջանի ողբերգութեան։
Արդէն կազմաւորուած ու լայն ժողովրդականութեան արժանացած երգիծագիր էր Լեռ Կամսար 1920ականներու սկզբնաւորութեան, երբ Հայաստանի Հանրապետութեան պարտադրուեցաւ խորհրդային ամբողջատիրութեան լուծը։ Հակառակ որ իր աշխարհայեացքով ու գաղափարական հակումներով ընչազուրկին պաշտպանութեան եւ ընկերային ցաւերու քննադատութեան նուիրուած հեղինակ էր Լեռ Կամսար, ո՛չ խորհրդային կարգերը մարսեցին անոր գրականութեան ու երգիծանքին ազգային ջիղը, ոչ ալ Լեռ Կամսար ինք կրցաւ հաշտուիլ Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի կեանքն ու ազգային-ազատագրումի երթը այդպէ՛ս՝ անփոյթ եւ անխիղճ հարուածած խորհրդային «Չարիքի Կայսրութեան» հետ։
Խորհրդային կարգերուն նկատմամբ տարբեր չէր կրնար ըլլալ կողմնորոշումը Լեռ Կամսարի՝ աւազանի անունով Արամ Թովմասեանի, որ 24 Հոկտեմբեր 1888ին ծնած էր Վան, հոգեւորականի ընտանեկան յարկին տակ, նախնական կրթութիւնը ստացած էր Վանի Ամերիկեան վարժարանին մէջ, իսկ երկրորդական ուսումն ու ազգային-գաղափարական կազմաւորումը ստացած էր Ս. Էջմիածնի «Գէորգեան» Ճեմարանի ատենի յեղափոխաշունչ մթնոլորտին մէջ։
1909ին աւարտելով «Գէորգեան» ճեմարանը՝ Լեռ Կամսար վերադարձած էր Վան, ուր աշխատած էր նախ իբրեւ թատրոնի դերասան, ապա՝ հայոց լեզուի ուսուցիչ եղած էր Աղթամարի Սուրբ Խաչ դպրանոցին, իսկ հետագային՝ Վանի մասնաւոր «Երամեան» վարժարանին մէջ։
Առաջին երգիծական գրութիւնը՝ «Կամսարեան աշխարհագրութիւնը» խորագրով, տպագրուած էր 1910ին, Վանի «Աշխատանք» թերթի էջերուն՝ անմիջապէս արժանանալով ուշադրութեան եւ հանրայայտ դառնալով։ 1915ին մասնակցած էր Վան-Այգեստանի ինքնապաշտպանութեան կռիւներուն։
Հետաքրքական է պատմութիւնը Արամ Թովմասեանի «Լեռ Կամսար» գրչանունի առաջացման։ Իր առաջին գործերը խմբագրատուն յանձնած ատեն, հարց տուած են հետագայ մեծ երգիծագրին, թէ ի՞նչ անուան տակ պէտք է տպագրուէին գրուածքները: Արդէն խմբագրի սենեակէն դուրս գալու պահուն ստանալով այդ հարցումը՝ ապագայ մեծ երգիծագիրը մեծ նշանակութիւն չտալով հարցումին, սրամտօրէն պատասխանած է.- «Գրեցէք լեռ… կամ սար»:
1915ի վերջերուն ընտանեօք Երեւան հաստատուած մեծատաղանդ երգիծագիրը ականատես դարձաւ Արեւմտահայաստանի նկատմամբ ռուսական՝ հաւասարապէս ցարական թէ խորհրդային քաղաքականութեան կործանարար հետեւանքներուն։ Տեսաւ մինչեւ Վան ու Մուշ յաղթական մուտքը, ռուսական զօրքին հետ, հայ կամաւորական գունդերուն, որոնց սակայն պարտադրուեցաւ նահանջել՝ արեւմտահայ գաղթականութեան հետ… երբ Լենինի ղեկավարած պոլշեւիկեան յեղաշրջումը «Տուն Դարձ»ի հրահանգ տուաւ ռազմաճակատի ռուսական զօրքին։
Լեռ Կամսար ապրեցաւ նաեւ Հայաստանի անկախութեան կերտման եւ Հայաստանի Հանրապետութեան խորտակման դարակազմիկ վերիվայրումները՝ շարունակաբար դէմ յանդիման գտնուելով եւ սուր քննադատութեան ենթարկելով առհասարակ եւրոպական մեծ տէրութեանց կեղծ «հայասիրութիւն»ը, այլեւ ու մանաւանդ ռուսական քաղաքականութեան հայավնաս խոտորումները։ Լեռ Կամսար բուռն քննադատողը եղաւ ոչ միայն Լենին-Քեմալ հակահայ սադրանքներուն, այլեւ՝ յանուն աշխատաւորական յեղափոխութեան՝ հայանուն պոլշեւիկներու կողմէ նորանկախ Հայաստանին հասցուած ծանր վնասներուն։
1921ին, Փետրուարեան համաժողովրդային ապստամբութեան օրերուն, Լեռ Կամսար կողմնակից եղաւ ապստամբական շարժումին, իր կարգին անցաւ Թաւրիզ՝ Պարսկաստան, երբ կարմիր բանակի սուիններուն տակ ճզմուեցաւ հայոց ապստամբութիւնը։ Եւ որովհետեւ հայրենի հողէն հեռու կեանք չէր պատկերացներ, Լեռ Կամսար երկար չմնաց Թաւրիզի մէջ եւ առաջին առիթին իսկ վերադարձաւ Երեւան։
Այնուհետեւ, խորհրդահայ գրականութեան սկզբնական եւ առաջին թռիչքներուն հետ քայլ պահող երգիծագիրը դարձաւ Լեռ Կամսար, որ իր ստեղծագործութիւններով կարեւոր ներդրում ունեցաւ Չարենցի, Բակունցի, Նորենցի, Մահարիի եւ երիտասարդ միւս տաղանդներու ինքնահաստատման երթը ազգային ներշնչումով հունաւորելու գրական շարժումներուն։ Հակառակ այդ տարիներուն Հայաստանի Հանրապետութեան դաշնակցական ղեկավարութեան ու անոր վարած քաղաքականութեան հասցէին Լեռ Կամսարի հրապարակած թթու քննադատութիւններուն, հայ մեծ երգիծագրին ազգային արեւելումը միշտ ալ թշնամանքով ընկալուեցաւ խորհրդային «գաղափարախօսներուն» կողմէ, որոնք 1930ականներու կէսերուն ձեռնարկեցին հայ մտաւորականութիւնը գլխատելու՝ մշակութասպանութեան ահաւոր ոճիրին։
Լեռ Կամսար եղաւ ստալինեան «մաքրագործումներու» առաջին զոհերէն. 1935ին բանտարկուեցաւ, արագօրէն դատուեցաւ ու դատապարտուեցաւ ազատազրկման։ Քսանամեայ տաժանակիր կեանքէ ետք միայն, 1955ին, Խրուշչովեան ձիւնհալէն օգտուելով, վերատիրացաւ «ազատ» ապրելու իրաւունքին, բայց այլեւս ամբողջապէս քէնցած «խորհրդահայ» իրականութեան հետ։ Թէեւ Հայ Գրողներու Միութիւնը իրեն բնակարան յատկացուց, բայց Լեռ Կամսար իր ընտանիքին ձգեց այդ բնակարանը, իսկ ինք քաշուեցաւ նախքան աքսորը իր ապրած խրճիթը, ուր եւ աշխարհէն կտրուած անցուց իր կեանքին վերջին տարիները, մինչեւ որ 22 Նոյեմբեր 1965ին առյաւէտ փակուեցան Հայաստանի ու հայութեան այնքան մեծ տառապանքէն զարհուրած աչքերը հայ երգիծագրութեան տաղանդաշատ այս վաստակաւորին։
Հայկական երգիծանքի հանճարեղ վարպետին՝ Յակոբ Պարոնեանի եւ մեծանուն տաղանդաւորին՝ Երուանդ Օտեանի կողքին, Լեռ Կամսար գրաւեց իր ուրոյն տեղը հայ գրականութեան անմահներու համաստեղութեան մէջ։
Մեծ պաստառի վրայ նկարող հեղինակ մը չեղաւ, այլ՝ սրատես եւ ծիծաղաշարժ գրչախաղերով ընթերցողին ուշադրութիւնը գրաւող երգիծաբանը դարձաւ, որ քանի մը տողերու մէջ կամ կարճ մանրապատումներով՝ կրցաւ թէ՛ ազգային-քաղաքական մեծ խնդիրներ, թէ՛ ընկերային-հանրային ցաւոտ վէրքեր երգիծական լուսարձակի տակ բերել։
Լեռ Կամսարի առաջին հատորը լոյս տեսաւ 1924ին՝ «Անվաւեր մեռելներ» անունով։ Յաջորդաբար լոյս ընծայեց «Ազգային Այբբենարան» եւ «Վրիպած արցունքներ» գործերը, 1926ին եւ 1934ին։ Այնուհետեւ, աքսորի աւարտէն ու Երեւան վերադարձէն ետք, Լեռ Կամսար մնայուն եւ կանոնաւոր աշխատակցութիւն բերաւ «Ոզնի» ամսագրին, ուր լոյս տեսան յետ-աքսորեան շրջանի իր գործերը։
1959ին, լոյս տեսաւ «Գրաբար մարդիկ» հատորը, իսկ 1965ին, մահուան առիթով եւ Գ. Մահարիի խմբագրութեամբ, հրատարակուեցաւ Լեռ Կամսարի «Մարդը տանու շորերով» ժողովածուն։
Թէեւ իր կեանքի վերջին տարիներուն լրիւ քաշուած էր գրական հրապարակէն, բայց Լեռ Կամսար վար դրած չէր գրիչը եւ փաստօրէն, խորհրդային կարգերու փլուզման նախօրէին ու այնուհետեւ, հայ գրական մամուլի էջերուն լոյս տեսան անոր անտիպ գործերը, որոնք առաւել սրութեամբ քննադատութեան կ’ենթարկեն խորհրդային ժամանակներու բարքերն ու հայ ազգային-քաղաքական միտքը յուզող խնդիրները։
1980ականներէն սկսեալ ընթերցող հանրութեան մօտ լայն շրջանառութեան արժանացան Լեռ Կամսարի հակախորհրդային բուռն քննադատութեամբ յատկանշուող գործերը, յատկապէս «Կատակերգութիւններ փոքր բեմի համար» շարքը՝ «Անմեղաբանութիւն», «Երկնային պլենում», «Քրիսոտոսի ծնունդը», «Ֆաուստ», «Դէպի պրոլետ գրականութեան հեգեմոնիան», «Կենդանիներւ համագումարը» եւայլն:
Յատկանշականօրէն, Լեռ Կամսար մինչեւ մահ հաւատարիմ մնաց արեւմտահայերէնով գրելու իր արեան կանչին, նոյնիսկ երբ բացառապէս խորհրդային իրականութենէն վերցուած բարքերու կը վերաբերէին երգիծական իր քննադատութիւնները։
Լեռ Կամսարի գրիչը շատ բեղուն եղաւ։ Հակառակ անոր, որ իր գործերուն մէկ կարեւոր մասը անյայտ կորսուեցաւ գաղթի ընթացքին, իսկ արխիւը երկու անգամ բռնագրաւուեցաւ ու ոչնչացուեցաւ Չեկայի կողմէ եւ 1946 թուականի ջրհեղեղը եւս մեծ վնաս հասցուց մեծ երգիծագրի ձեռագրերուն, այնուամենայնիւ՝ Լեռ Կամսար հայ գրականութեան կտակեց հսկայական ժառանգութիւն, որուն մեծ մասը անտիպ է:
Հայաստանեան մամուլը պարբերաբար լոյս կ’ընծայէ անտիպ կամ ոչ-հանրածանօթ այդ անմահ էջերը, որոնցմէ քանի մը նմոյշ ահաւասիկ.
Երկար նամակ Լեռ Կամսարից
(պարապ ժամանակ կարդալու համար)
Լեռ Կամսարի գրական արխիւում կը գտնէք բազում անպատասխան նամակներ եւ դիմումներ՝ ուղղուած երկնային եւ երկրային բազմապիսի աստուածներին:
Կարդալով դրանք` չգիտես լա՞ս ոտնահարուած մարդկային պարզագոյն իրաւունքների համար, թէ՞ խնդաս երգիծական անզուգական հնարանքների վրայ:
Երկնային աստուածներից դիմում չի յղել միայն Ստալինին:
«Ես շատ վաղուց է ուզում եմ Աստծուն մի դիմում գրել, բայց յարմար տիտղոս չգտնելու համար յետաձգում եմ անվերջ,- տարակուսում է երգիծաբանը:
«Չգիտեմ ինչպէս դիմեմ: Ապրում եմ մի սոցիալիստական երկրում, ուր «պարոն» չի թոյլատրուած, իսկ «ընկեր» չեմ ուզում ասել:
«Ես իսկի Ստալինին էլ «ընկեր» չեմ ասել: Բանտում եղած ժամանակ բոլորը Ստալինին դիմում տուին՝ ազատուեցին, ես որպէսզի «ընկեր» չանուանեմ նրան, դիմում չտուի ու 20 տարի տառապեցի:
«Ինչո՞ւ: Որովհետեւ Ստալինի նման համաշխարհային ոճրագործի «ընկեր» ասել նշանակում է նրա կատարած ոճիրների կէսը վերցնել իմ վրայ:
«Այդ բանը անել չէի կարող՝ ես անմեղ բանտարկեալ էի»:
Ընթերցողներին սիրով ներկայացնում եմ եւս մէկ անպատասխան դիմում.-
«Հայաստանի կոմունիստական պարտիայի կենտկոմի Ա. քարտուղար ընկեր Զարոբեանին
«Առաջին ծանօթութիւն
«Յարգելի ընկե՛ր Զարոբեան, որպէս նորընտիր քարտուղար, ձեր մասին լաւ են խօսում՝ թուելով ձեր բարեմասնութիւնները:
«Ու ես էլ որովհետեւ մի լաւ մարդու էի ման գալիս, որ հետը մի քիչ խօսեմ՝ շտապում եմ գրել ձեզ, քանի չէք «վատացել»…
«Ըստ ընկալեալ սովորութեան, առանց բացառութեան, նոր ընտրուելիս քարտուղարները միշտ «լաւ» են լինում՝ յետոյ «վատանում»:
«- Ինչո՞ւ:
«- Որովհետեւ նրան այնքան շատ պահանջներ են ներկայացնում, որոնց ի վիճակի չլինելով բաւարարելու, առաջ է գալիս մասսայական դժգոհութիւն եւ մէկ էլ տեսաք հեռախօսը վերցնելով ձեր ընտրողները ձայնեցին.
«- Ատբոյ տուէք, դուք մեր ուզած մարդը չէք…
«Ես, օրինակ, բնաւ չէի ցանկանայ ձեր տեղը լինել:
«Դաշնակցութեան ժամանակ ինձ կամեցան մտցնել պառլամենտ, որպէս չէզոք պատգամաւորների լիդեր, ես մերժեցի՝ գրականութիւնը վեր դասելով պառլամենտից:
«… Ի՞նչ գործս է, ինչո՞ւ բարձրանամ՝ ինչո՞ւ իջնեմ:
«Ընկե՛ր Զարոբեան, թէեւ վարչական տեսակէտից դուք բարձր էք ինձանից, բայց ես կամենում եմ ձեզ հետ խօսել ինչպէս մարդը՝ մարդու հետ:
«Չեկայում իմ քննիչը ինձ հետ խօսում էր շատ մեղմ, քաղաքավարի ու շատ սիրալիր, բայց միեւնոյն ժամանակ չէր մոռանում մէկ-մէկ աչք ածել իր կողքից կապած ատրճանակի վրայ…
«Խնդրում եմ ձեզ, մեր յարաբերութեան մէջ այդ չպատահի:
«Մենք բոլորս հաւասար մարդիկ ենք, միեւնոյն ճիչով ծնւում ենք մեր մայրերից, միեւնոյն հառաչանքով գերեզման մտնում: Արժէ՞ արդեօք, որ մեր կարճ կեանքում մարդիկ իրարից անսահման հեռաւորութիւն ունենան:
«Ո՛չ»:
Նարեկացի
Մենք այսօր Նարեկացի չէինք ունենայ, եթէ Աստուած լսելով նրա պաղատանքները՝ սրբէր նրա մեղքերը եւ անմիջապէս նրա հոգին առնելով՝ արքայութիւն տանէր:
Մենք հիմա Նարեկացի ունենք նրա համար, որ Աստուած չուզեց լսել նրա աղաչանքները, որի հետեւանքով իր ամբողջ կեանքում աղաչեց, պաղատեց Աստծուն եւ այդ աղաչանքները հատորներ կազմելով մեզ հասան, որ այսօր մենք հպարտանանք նրանցով: Եթէ Թովմասեանը (Խ. Հայաստանի Կոմկուսի Ա. քարտուղարներէն մէկը — Ն.) մի քիչ էլ յարատեւէր իր պոստում՝ ես հիմա երկրորդ Նարեկացին էի դարձել: Թովմասեանն էլ Աստծու նման իմ բազմաթիւ դիմումներից ոչ մէկին չպատասխանեց:
Միայն, հետեւելով Աստծուն, Մովսէսի նման ինձ մի անգամ «Սինա լեռը» կանչեց իր «կրունկը» ցոյց տալու համար…
Եւ սա աշխարհաբար լեզուով կոչւում է «դեմոկրատիզմ»:
