ՄԱՐԻԱ ՄԱՐԿՈՍԵԱՆ-ՏԱՄԱՏԵԱՆ

«Կ­տա­կը գրել է ­Յու­լի­սի 15-ին` ար­դէն գի­տէր, որ ի­րեն սպա­նե­լու են…
­Մէկ օր յե­տոյ ­Զոհ­րա­պին տա­նում են Ուր­ֆայ:
Իսկ օ­րեր անց, ­Զոհ­րա­պի ու ­Վարդ­գէ­սի սպա­նու­թիւ­նը ի­րա­գոր­ծե­լու նպա­տա­կով, Ուր­ֆայ են կանչ­ւում հրո­սա­կա­պետ ­Չէր­քէզ ­Խա­լիլ բէ­յը, ­Չէր­քէզ Ահ­մե­դը եւ հրա­մա­նա­տար ­Ռե­ղի­դի որ­դի ­Մուս­տա­ֆան: Ուշ գի­շե­րով, յու­լի­սի 19-ին արթ­նաց­նում են ձեր­բա­կա­լո­ւած պատ­գա­մա­ւոր­նե­րին եւ Ուր­ֆա­յից դուրս գա­լով` իջ­նում են «­Շեյ­թան տէ­րե­սին»` ­Սա­տա­նա­յի ձո­րը:
­Կա­մուրջն անց­նե­լուց յե­տոյ ­Զոհ­րա­պին եւ ­Վարդ­գէ­սին տա­նող կառ­քը յան­կարծ կանգ ա­ռաւ, իսկ ձիերն ար­ձա­կե­ցին:
­Սա ող­բեր­գու­թեան վեր­ջին ա­րարն էր: ­Դա գի­տէին եր­կուսն էլ` ­Զոհ­րա­պի եւ ­Վարդ­գէ­սի աչ­քի ա­ռաջ թուրք ժան­դարմ­նե­րը նշան բռնե­ցին եւ կրա­կե­ցին` ­Վարդ­գէսն սպա­նո­ւեց ան­մի­ջա­պէս:
­Զոհ­րա­պի կեան­քի այս վեր­ջին վայր­կեան­նե­րը տար­բեր վկա­յող­ներ տար­բեր կերպ են ներ­կա­յաց­րել: ­Բայց մի բան կրկնւում է ա­մէն վկա­յու­թեան մէջ` ­Զոհ­րա­պի ար­ցունք­նե­րը: ­Ժան­դարմ­նե­րի կրա­կոց­նե­րից յե­տոյ ­Զոհ­րա­պը դեռ ողջ էր: Ա­րամ Ան­տո­նեա­նը պատ­մում է, որ դա տես­նե­լով` փոր­ձել են ­Զոհ­րա­պին ի­ջեց­նել կառ­քից:
— Ի­ջիր,- գո­ռա­ցել են ա­մէն կող­մից:
Իսկ նա նստել էր ան­շարժ, ար­ցունքն աչ­քե­րին, ա­սես այդ խօս­քերն ի­րեն չէին վե­րա­բե­րում:
Հ­րեշ­տակն ար­տաս­ւում էր ­Սա­տա­նա­յի ձո­րում…
­Զոհ­րա­պի վրայ յար­ձա­կո­ւել էին դա­շոյն­նե­րով եւ յե­տոյ կրա­կել` ար­դէն մա­հա­ցած հան­ճա­րի վրայ: ­Զա­րեհ Որ­բե­րեա­նի տե­ղե­կու­թիւն­նե­րով` ­Չէր­քէզ Ահ­մե­դը քա­րով ջախ­ջա­խել է ­Զոհ­րա­պի գլու­խը:
— ­Յե­տոյ սպա­նո­ւած­նե­րի դիակ­նե­րից հա­նե­ցին հա­գուստ­նե­րը, իսկ դիակ­նե­րը նե­տե­ցին մա­ցա­ռուտ­նե­րի մէջ:
— ­Յե­տոյ մօ­տա­կայ գիւ­ղից գիւ­ղա­ցի­ներ ե­կան սպա­նու­թեան վայ­րը` բայց թա­լա­նի հա­մար ո­չինչ չգտնե­լով քար­կո­ծե­ցին ­Սա­տա­նի ձո­րում ըն­կած մեր­կա­ցած դիակ­նե­րը:
— ­Յե­տոյ Ուր­ֆա­յի շու­կա­յում, ար­դէն յա­ջորդ օ­րը վա­ճառ­քի էին հա­նո­ւել ­Զոհ­րա­պի ոս­կեայ ժա­մա­ցոյցն ու մա­տա­նին, իսկ մի անգ­լիա­ցի էլ հասց­րեց գնել ­Զոհ­րա­պի պա­յու­սա­կը` ա­նո­ւան սկզբնա­տա­ռե­րով եւ ա­րեան բծե­րով:
— Իշ­խա­նու­թիւն­ներն ար­գե­լե­ցին ­Զոհ­րա­պի կնոջն ու հա­րա­զատ­նե­րին մա­հազդ տալ եւ հո­գե­հան­գիստ կա­տա­րել: Ա­մուս­նու մահն ան­գամ ­Կը լա­րայ ­Զոհ­րա­պին տե­ղե­կաց­րին հե­ռա­խօ­սով, հրա­պա­րա­կո­ւեց նաեւ պաշ­տօ­նա­կան կեղծ տե­ղե­կա­գիր, ըստ ո­րի, ­Դիար­բե­քիր մեկ­նե­լու ճա­նա­պար­հին ­Զոհ­րա­պը կա­թո­ւա­ծա­հար է ե­ղել…»։

ՀԱՏՈՒԱԾ` ԱԲԳԱՐ ԱՓԻՆԵԱՆԻ
«ԳՐԻԳՈՐ ԶՈՀՐԱՊ ՅԵՂԱՓՈԽԱԿԱՆ ՄՏԱՒՈՐԱԿԱՆԸ» ԳՐՔԻՑ:

Գ­րի­գոր ­Զոհ­րա­պը՝ գրող, ի­րա­ւա­բան, հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ, «­Նո­րա­վէ­պի ար­քայ», «­Մէջ­լիս»ի պատ­գա­մա­ւոր. ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը նշա­նա­կա­լի ազ­դե­ցու­թիւն են ու­նե­ցել ա­րեւմ­տա­հայ ռէա­լիս­տա­կան գրա­կա­նու­թեան վրայ:
Գ­րի­գոր ­Զոհ­րա­պը «­Մէջ­լի­սում» ընտ­րո­ւել է պատ­գա­մա­ւոր ե­րեք ան­գամ. ­Յայտ­նի էր յատ­կա­պէս իր ազ­դե­ցիկ ե­լոյթ­նե­րով։ ­Նա բարձ­րա­ձայ­նել է հայ հա­մայն­քի խնդիր­նե­րը, ինչ­պէս նաեւ ամ­բողջ օս­մա­նեան հա­սա­րա­կու­թեան եւ պե­տա­կան կա­ռու­ցո­ւած­քի ար­դիա­կա­նաց­ման հա­մար կա­րե­ւոր գոր­ծու­նէու­թիւն է ծա­ւա­լել։ ­Լի­նե­լով հմուտ ի­րա­ւա­բան՝ ­Զոհ­րա­պը իր ամ­բողջ փաս­տա­բա­նա­կան գոր­ծու­նէու­թեան ըն­թաց­քում ոչ մի դատ տա­նուլ չի տո­ւել, վկա­յել են ­Ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րը։ ­Պաշտ­պա­նել է ամ­բաս­տա­նո­ւած հա­յե­րի, յոյ­նե­րի, բուլ­ղար­նե­րի եւ այ­լազ­գի ան­մեղ ան­ձանց դա­տը սուլ­թա­նա­կան դա­տա­րա­նում, ո­րոնք սո­վո­րա­բար յա­նուն ի­րենց ազ­գա­յին ու մարդ­կա­յին ի­րա­ւունք­նե­րի հե­տապնդ­ւում էին օս­մա­նեան բռնա­տի­րու­թեան դէմ ըմ­բոս­տա­նա­լու հա­մար։
Իմ բա­րո­յա­կանս կը կա­յա­նայ ի­րա­կա­նը՝ սու­տին, ճշմա­րի­տը՝ կեղ­ծին վե­րա­դա­սե­լուն մէջ ա­մէն տեղ եւ ա­մէն ժա­մա­նակ»։
Երբ գա­լիս են ­Զոհ­րա­պին ձեր­բա­կա­լե­լու, նա միամ­տօ­րէն հարց­նում է. «…իսկ ­Թա­լէա­թը տե­ղեա՞կ է…», այ­նինչ ­Թա­լէա­թի հրա­մա­նով էին ի­րեն բռնում։
1915 թո­ւա­կա­նի ­Յու­նի­սի 2, գի­շեր…
­Զոհ­րա­պը «Cercle d’Orient» ա­կում­բում՝ ­Թա­լէաթ փա­շա­յի եւ ­Հա­լիլ բէ­յի հետ. կէս­գի­շե­րին Գ­րի­գո­րը վեր կա­ցաւ` տուն գնա­լու: ­Նոյն պա­հին ոտ­քի կանգ­նեց նաեւ ­Թա­լէա­թը, մօ­տե­նա­լով ­Զոհ­րա­պին՝ համ­բու­րեց այ­տը…
­Դա մա­հո­ւան համ­բոյր էր… որ պարզ դար­ձաւ յե­տոյ. եր­կու օր ա­ռաջ ար­դէն ­Թա­լէա­թը ստո­րագ­րել էր Գ­րի­գոր ­Զոհ­րա­պին եւ միւս հայ պատ­գա­մա­ւո­րին` ­Վարդ­գէս ­Սե­րեն­գիւ­լեա­նին ձեր­բա­կա­լե­լու հրա­մա­նը: ­Հէնց այդ գի­շեր թուր­քե­րը ­Զոհ­րա­պի տուն ներ­խու­ժե­լով՝ ձեր­բա­կա­լե­ցին նրան, բռնի տե­ղա­հա­նե­լով ­Ղա­լա­թա­սե­րա­յի ոս­տի­կա­նա­տուն, այն­տե­ղից՝ ­Գո­նիայ, Ա­դա­նայ, ա­պա՝ ­Հա­լէպ
­Ճամ­բայ՝ ա­ռանց տուն­դար­ձի…
­Զոհ­րա­պի սպա­նու­թեան լու­րը նրա կնո­ջը յայտ­նել է ան­ձամբ ոճ­րա­գործ ­Թա­լէա­թը:
«­Մէկ հա­տիկ, ա­նու­շիկ, չի գտնո­ւած գանձս, կնիկս, հո­գիս…», «­Սի­րա­կան, ա­ղո­ւո­րիկ, քի­թիկ­լի կնիկս». 27 տա­րի­նե­րի հա­մա­տեղ կեան­քի ըն­թաց­քին այս ար­տա­յայ­տու­թիւն­նե­րը կարճ ժա­մա­նա­կում վե­րա­ծո­ւե­ցին՝ «սի­րե­լի եւ դժբախտ կո­ղա­կիցս», «սի­րա­կան եւ խեղճ կնիկս»:
­Զոհ­րա­պը կա­նանց սի­րում էր կին լի­նե­լու՝ նուրբ, հեզ, թոյլ ու ա­նօգ­նա­կան լի­նե­լու հա­մար: 22-23 տա­րե­կա­նում ինքն ի­րեն «շափ­խը­նը» (կնա­մոլ) կո­չած Գ­րի­գո­րը շատ խիստ հա­յեացք­ներ ու­նէր կա­նանց դե­րի, նրանց ա­զա­տու­թիւն­նե­րի մա­սին: Ընդգ­ծո­ւած հա­կա­ֆե­մի­նիստ՝ նա նոր-նոր ի յայտ ե­կող հա­յեացք­նե­րին, ա­ռա­ւել եւս դրանց հայ­կա­կան դրսե­ւո­րում­նե­րին՝ դէմ էր. հա­կաբ­նա­կան էր հա­մա­րում եր­կու սե­ռե­րի ի­րա­ւա­հա­ւա­սա­րու­թեան գա­ղա­փար­նե­րը։
Երբ ա­մուս­նա­ցաւ ­Կը լա­րա­յի հետ, նա դար­ձաւ ա­ւե­լի հան­դուր­ժող, ա­ւե­լի փա­փուկ եւ նրբան­կատ, սա­կայն կար­ծի­քը եր­բեք չփո­խեց։ ­Մարդ­կա­յին փոք­րիկ ու­րա­խու­թիւն­նե­րից ­Զոհ­րա­պը ստեղ­ծում էր եր­ջան­կու­թիւն. կնոջ ար­դու­զար­դի հա­մար կա­րող էր մի ամ­բողջ օր վատ­նել եւ այդ օ­րը հա­մա­րել «ա­ղո­ւոր օր մը»: ­Կա­րող էր ընթ­րի­քից հրա­ժա­րո­ւել՝ խնա­յո­ղու­թիւն ա­նե­լու նպա­տա­կով, բայց գնալ խա­ղա­տուն եւ տաս­նա­պա­տի­կը տա­նուլ տալ. դա կեանքն էր… ­Փոք­րիկ ու­րա­խու­թիւն­ներն իր հա­մար թէ՛ գնում­ներն էին, թէ՛ թղթա­խա­ղը:
­Զոհ­րա­պի եւ նրա կնոջ սի­րոյ պատ­մու­թիւ­նը ա­մե­նա­գե­ղե­ցի­կը եւ ա­մե­նադ­րա­մա­տիկն էր իր իսկ ստեղ­ծած բո­լոր պատ­մու­թիւն­նե­րի, նո­րա­վէ­պե­րի մէջ…
«­Սի­րա­կան, ա­ղո­ւո­րիկ, քի­թիկ­լի կնիկս…»։
Իր կնոջն ու­ղար­կած վեր­ջին նա­մա­կում ­Զոհ­րա­պը գրում է.
«Ինձ դա­տե­լու հա­մար Ս­տամ­բու­լից ­Դիար­բե­քիր ու­ղար­կող­նե­րը ոչն­չաց­նե­լու հա­մար են ու­ղար­կում: ­Դիար­բե­քի­րում սար­սա­փե­լի բա­ներ են կա­տար­ւում: Աս­տո­ւած գի­տի, չնա­յած ան­մեղ եմ, բայց այն­տե­ղից ողջ դուրս չեմ գայ:
­Սի­րե­լի’ս, միայ’կս, ար­դէն մեզ հա­մար սկսւում է վեր­ջին ա­րա­րը: Այ­լեւս ուժ չու­նեմ: Ե­թէ կեն­դա­նի չմնամ, ե­րե­խա­նե­րիս իմ վեր­ջին պատ­գամն այն է, որ միշտ ի­րար սի­րեն, քեզ մե­ծա­րեն ու պաշ­տեն, չվշտա­նան ու ինձ էլ յի­շեն»:
Գ­րի­գոր ­Զոհ­րա­պը եւ Կ­լա­րան ու­նե­ցան չորս զա­վակ՝ ­­Լե­ւոն, ­Ա­րամ, ­Տո­լո­րես եւ ­­Հեր­մի­նէ։