Սեպտեմբեր 18ի այս օրը հայ ժողովուրդը կը նշէ ծննդեան տարեդարձը իր մեծարժէք զաւակներէն Վիկտոր Համբարձումեանի։
Արդի աստղագիտութեան անվիճելի հսկաներէն կը հանդիսանայ 1908ին, Թիֆլիսի մէջ, Համազասպ Համբարձումեանի յարկին տակ ծնած հայ գիտական մտքի այս բացառիկ ծնունդը։
Վիկտոր Համբարձումեան, իր երիտասարդ տարիքին իսկ, աշխարհով մէկ հռչակուեցաւ իբրեւ բոլոր ժամանակներու մեծագոյն աստղագէտներէն մէկը։
Ուսանողական տարիներէն իր անունին կապեց համաշխարհային տարողութեամբ գիտական յայտնագործումներ։
— Եղաւ հիմնադիրն ու ղեկավարը, 1934ին, Խորհրդային Միութեան առաջին Աստղաբնագիտութեան ամպիոնին։
— Մինչեւ 1941 թուականը արժանաւորապէս վարեց տնօրէնութիւնը Լենինկրատի պետական համալսարանի աստղադիտարանին։
— 1961-1964ին նախագահ ընտրուեցաւ Միջազգային Աստղագիտական Միութեան։
— Երկու շրջան, 1968էն 1972, ստանձնեց նախագահութիւնը համաշխարհային Գիտական Միութիւններու Միջազգային Խորհուրդին։
Իբրեւ աշխարհահռչակ աստղագէտի՝ միջազգային տարողութեամբ գիտական մտքի բարձրագոյն դիրքերէն, Վիկտոր Համբարձումեան նոր ժամանակներու մարդկութեան աւանդ կտակեց բնագիտական իմացութեան անդուլ զարգացման, վերանայման ու նորովի հաստատագրման իր մշտանորոգ պատգամը.-
«Քսաներորդ դարի աստղագիտութեան մէջ տեղի է ունենում ահռելի յեղափոխութիւն, միգուցէ իր կարեւորութեամբ համեմատելի` կոպեռնիկոսեան յեղափոխութեան հետ: Դա պայմանաւորուած է Տիեզերքում որակապէս նոր տեսակի գոյացութիւնների` գալակտիկաների գործուն միջուկների (որոնց մէջ տեղի են ունենում ահռելի պայթիւններ), քվազիաստղային ռադիօ-աղբիւրների (քվազարների) եւն. յայտնաբերմամբ: Պարզուեց, որ այդ տիեզերական մարմիններում ընթացող երեւոյթները ամբողջովին անսովոր են, եւ դրանք անհրաժեշտութիւն առաջացրին՝ արմատապէս վերանայելու բազմաթիւ աստղաֆիզիկական, տիեզերածնական, տիեզերաբանական պատկերացումներ եւ տեսութիւններ` կասկածի տակ դնելով նաեւ ներկայումս յայտնի ֆիզիկայի հիմնարար օրէնքների համընդհանուր բնոյթը: Չի բացառւում, որ Տիեզերքի հետազօտութիւնը արդէն ոչ-հեռու ապագայում կը յանգեցնի ֆիզիկական իմացութեան ամբողջ համակարգի նոր յեղափոխութեան»:
Թէեւ Վ. Համբարձումեան գիտականօրէն կազմաւորուեցաւ Լենինկրատի մէջ եւ դարձաւ խորհրդային երիտասարդ գիտնականներու փաղանգին յառաջապահ ջահակիրներէն մէկը, այսուհանդերձ՝ անոր սիրտը միշտ կապուած մնաց հայրենի լեռներուն՝ Հայաստան Աշխարհին եւ հայ ժողովուրդին։
Երբ Երկրորդ Աշխարհամարտի ամէնէն բուռն մէկ հանգրուանին, 1943ին, Խորհրդային Հայաստանը արտօնութիւն ստացաւ հիմնելու Գիտութիւններու իր Ակադմիան, Վիկտոր Համբարձումեան փութաց Երեւան։ Նորաստեղծ Ակադեմիայի առաջին նախագահ ընտրուեցաւ մեծանուն հայ գիտնական Յովսէփ Օրբելին, իսկ Վ. Համբարձումեանի վստահուեցաւ փոխ-նախագահութիւնը։ 1947ին Վ. Համբարձումեան ընտրուեցաւ Գիտութիւններու Ակադեմիայի նախագահ եւ այդ պաշտօնին վրայ վերընտրուեցաւ շարունակ, մինչեւ 1993 թուականը, երբ հռչակուեցաւ Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի պատուոյ նախագահը։
Վիկտոր Համբարձումեանի մեծագոյն նուաճումը եղաւ հիմնադրութիւնը Բիւրականի Աստղադիտարանին, որուն անփոփոխ տնօրէնը մնաց մինչեւ 1988 թուականը՝ համաշխարհային արժէքով գիտական կարեւորագոյն կեդրոնի մը վերածելով զայն եւ գիտնականներու ամբողջ սերունդ մը հասցնելով։ Իբրեւ այդպիսին, իր կենդանութեան արդէն, Վիկտոր Համբարձումեան հպարտութեան առասպելական խորհրդանիշ մը դարձաւ հայոց սերունդներուն համար։ Տարբեր ալ չէր կրնար ըլլալ, որովհետեւ որքան հանճարեղ էր ան իբրեւ գիտնական, այնքան մեծ էր իբրեւ Հաւատաւոր Հայ, որ բազմաչարչար իր ժողովուրդին անժամանցելի դատը միշտ աշխարհին յիշեցնելու եւ արդարութիւն պահանջելու յանձնառութեամբ ապրեցաւ։
Թերեւս պայմաններու բերմամբ օտարի հետ իր կնքած ամուսնութիւնը պատճառ մըն էր, կամ՝ թերեւս պարզապէս աստղերու եւ տիեզերքի հետ հարազատօրէն հաղորդակցելու մղումին արդիւնք էր, որ Վիկտոր Համբարձումեան գերագոյն սրբութեան պէս պաշտեց իր մայրենի լեզուն։ Եւ բնաւ պատահական չէ, որ աշխարհահռչակ աստղագէտը սերունդներուն կտակեց իրաւատէր՝ Հաւատաւոր Հայու հետեւեալ պատգամը.-
«Ինձ յաջորդող սերունդներին, թոռներիս, ծոռներիս կտակում եմ տիրապետել հայոց լեզուին: Ամէն մէկը պէտք է իր պարտքը համարի ուսումնասիրել հայոց լեզուն, գրագէտ լինի հայերէնից, անկախ այն բանից, թէ քանի տոկոս է նրա մէջ հայկական արիւնը: Այդ տոկոսը ոչինչ չի նշանակում:
«Մենք փոխանցում ենք սերունդներին ոչ թէ արիւն, այլ գաղափարներ եւ գաղափարների մէջ ինձ համար ամենաթանկը հայոց լեզուն է:
«Այդ կապակցութեամբ իւրաքանչիւր սերունդ պարտաւոր է սովորեցնել յաջորդին հայոց լեզու:
«Գիտցէ՛ք, որ իմ կեանքի ամենամեծ երջանկութիւնը եղել է ու կը մնայ — քանի ապրում եմ -, հայոց լեզուին տիրապետելը»:
Մեծանուն հայը 80 տարեկան էր, երբ հայ ժողովուրդը Արցախի միացման պահանջով ոտքի ելաւ եւ պատմութեան անկումային ընթացքը շրջող՝ սրբագրող իր ազգային-ազատագրական պայքարի նորագոյն պոռթկումը շղթայազերծեց։
Վիկտոր Համբարձումեան ոչ միայն 1988ի Արցախեան պահանջատիրական շարժման առաջնորդ Աւագներու Խորհուրդին ոգեշնչող ուժը դարձաւ, այլեւ իբրեւ Խորհրդային Միութեան համամիութենական խորհրդարանի պատգամաւոր՝ Սիլվա Կապուտիկեանի եւ Զօրի Բալայեանի հետ անձնապէս դիմեց հացադուլի, բողոքելու համար ատրպէյճանեան իշխանութեանց գործադրած հակահայ սպանդին, ինչպէս նաեւ Կորպաչովներու վարած երկդիմի քաղաքականութեան դէմ։
Արձանագրուած փաստ է, որ հացադուլին առիթով, Խ. Միութեան այդ օրերու թիւ 1 իշխանաւորը՝ Միխայիլ Կորպաչով յատուկ բանագնաց ուղարկեց մեծանուն հայուն մօտ, նախ Վ. Համբարձումեանի ծննդեան ութսունամեակը շնորհաւորելու, բայց նաեւ յորդորելու ութսունամեայ հայ պահանջատէրին, որ խնայէ իր առողջութեան եւ վերջ տայ հացադուլին…
Աշխարհահռչակ աստղագէտին պատասխանը եղաւ.-
«Խնդրում եմ Միխայիլ Սերգէյեւիչին փոխանցել, որ եթէ ինքը խնդրում է դադարեցնել քաղաքական ձեռնարկումը, ապա կարող էր նշել նաեւ հացադուլ յայտարարած իմ ընկերների անունները: Թէ չէ, մի տեսակ լաւ չի ստացւում: Նրան նաեւ փոխանցէք, որ մենք կը գնանք մինչեւ վերջ եւ որ անձամբ ես երբեք չէի դիմի նման ծայրայեղ միջոցի, եթէ վստահ չլինէի իմ իրաւացիութեանը»:
Մեծանուն Հայը տեսաւ Արցախի իրողական ազատագրումը, ինչպէս նաեւ ու մանաւանդ՝ Հայաստանի վերանկախացումը։
Վախճանեցաւ 12 Օգոստոս 1996ին, 88 տարեկան հասակին եւ յաւերժական իր հանդիստը գտաւ իր ձեռակերտը հանդիսացող Բիւրականի Աստղադիտարանի մերձակայքը, աստղադիտարանի գերեզմանատան մէջ՝ սերունդներուն պատգամելով.-
«Առանց երեւակայութեան հոգին նոյնն է, ինչ աստղադիտարանը առանց հեռադիտակի»։
