«Առանց երեւակայութեան հոգին նոյնն է, ինչ աստղադիտարանը առանց հեռադիտակի»։
Հայու Հոգին եւ գիտական իմացութիւնը այսպիսի՛ խորութեամբ եւ իբրեւ մէկ անբաժանելի ամբողջութիւն ընկալած, սանձակոտոր թռիչքի վերածած Հայն է Վիկտոր Համբարձումեան, որուն ծննդեան տարեդարձը մեր ժողովուրդը կը նշէ Սեպտեմբեր 18ի այս օրը։
Տիեզերքի ճանաչողութեան ու արդի աստղագիտութեան անվիճելի հսկաներէն կը հանդիսանայ հայ ժողովուրդի բացառիկ այս ծնունդը, որ լոյս աշխարհ եկաւ 110 տարի առաջ, Թիֆլիսի մէջ, Համազասպ Համբարձումեանի յարկին տակ։
Վիկտոր Համբարձումեան երիտասարդ տարիքէն աշխարհով մէկ հռչակուեցաւ իբրեւ բոլոր ժամանակներու մեծագոյն աստղագէտներէն մէկը։ Ուսանողական տարիներէն իսկ իր անունին կապեց համաշխարհային տարողութեամբ գիտական յայտնագործումներ։ Եղաւ հիմնադիրն ու ղեկավարը, 1934ին, Խորհրդային Միութեան առաջին Աստղաբնագիտութեան ամպիոնին։ Մինչեւ 1941 թուականը արժանաւորապէս վարեց տնօրէնութիւնը Լենինկրատի պետական համալսարանի աստղադիտարանին։ Իսկ 1961-1964ին նախագահ ընտրուեցաւ Միջազգային Աստղագիտական Միութեան, ինչպէս նաեւ՝ երկու շրջան, 1968էն 1972, ստանձնեց նախագահութիւնը Գիտական Միութիւններու Միջազգային Խորհուրդին։
Վ. Համբարձումեան գիտականօրէն կազմաւորուեցաւ Լենինկրատի մէջ եւ դարձաւ խորհրդային երիտասարդ գիտնականներու փաղանգին յառաջապահ ջահակիրներէն մէկը, որուն սիրտը սակայն միշտ կապուած մնաց հայրենի լեռներուն՝ Հայաստան Աշխարհին եւ հայ ժողովուրդին։
Այդպէ՛ս, Երկրորդ Աշխարհամարտի ամէնէն բուռն մէկ հանգրուանին, 1943ին, երբ Խորհրդային Հայաստանը արտօնութիւն ստացաւ հիմնելու Գիտութիւններու իր Ակադմիան, Վիկտոր Համբարձումեան փութաց Երեւան։ Նորաստեղծ Ակադեմիայի առաջին նախագահ ընտրուեցաւ մեծանուն հայ գիտնական Յովսէփ Օրբելին, իսկ Վ. Համբարձումեանի վստահուեցաւ փոխ-նախագահութիւնը։ 1947ին Վ. Համբարձումեան ընտրուեցաւ Գիտութիւններու Ակադեմիայի նախագահ եւ այդ պաշտօնին վրայ վերընտրուեցաւ շարունակ, մինչեւ 1993 թուականը, երբ հռչակուեցաւ Հայաստանի Գիտութիւններու Ակադեմիայի պատուոյ նախագահը։
Վիկտոր Համբարձումեանի մեծագոյն նուաճումը եղաւ հիմնումը Բիւրականի Աստղադիտարանին, որուն անփոփոխ տնօրէնը մնաց մինչեւ 1988 թուականը՝ համաշխարհային արժէքով գիտական կարեւորագոյն կեդրոնի մը վերածելով զայն եւ գիտնականներու ամբողջ սերունդ մը հասցնելով։
Իբրեւ այդպիսին, իր կենդանութեան արդէն, Վիկտոր Համբարձումեան ազգային հպարտութեան առասպելական խորհրդանիշ մը դարձաւ մեր սերունդներուն համար։ Տարբեր ալ չէր կրնար ըլլալ, որովհետեւ որքան հանճարեղ էր ան իբրեւ գիտնական, այնքան մեծ էր իբրեւ Պահանջատէր Հայ, որ բազմաչարչար իր ժողովուրդին անժամանցելի դատը միշտ աշխարհին յիշեցնելու եւ արդարութիւն պահանջելու յանձնառութեամբ ապրեցաւ։
Թերեւս պայմաններու բերմամբ օտարի հետ իր կնքած ամուսնութիւնը պատճառ մըն էր, թերեւս նաեւ պարզապէս աստղերու եւ տիեզերքի հետ հարազատօրէն հաղորդակցելու մղումին արդիւնք էր, որ Վիկտոր Համբարձումեան գերագոյն սրբութեան պէս պաշտեց իր մայրենի լեզուն։ Եւ բնաւ պատահական չէ, որ աշխարհահռչակ աստղագէտը սերունդներուն կտակեց Հաւատաւոր Հայու իր հետեւեալ պատգամը՝ «Ինձ յաջորդող սերունդներին, թոռներիս, ծոռներիս կտակում եմ տիրապետել հայոց լեզուին: Ամէն մէկը պէտք է իր պարտքը համարի ուսումնասիրել հայոց լեզուն, գրագէտ լինի հայերէնից, անկախ այն բանից, թէ քանի տոկոս է նրա մէջ հայկական արիւնը: Այդ տոկոսը ոչինչ չի նշանակում:
«Մենք փոխանցում ենք սերունդներին ոչ թէ արիւն, այլ գաղափարներ եւ գաղափարների մէջ ինձ համար ամենաթանկը հայոց լեզուն է:
«Այդ կապակցութեամբ իւրաքանչիւր սերունդ պարտաւոր է սովորեցնել յաջորդին հայոց լեզու:
«Գիտցէ՛ք, որ իմ կեանքի ամենամեծ երջանկութիւնը եղել է ու կը մնայ — քանի ապրում եմ -, հայոց լեզուին տիրապետելը»:
Մեծանուն հայը 80 տարեկան էր, երբ հայ ժողովուրդը Արցախի միացման պահանջով ոտքի ելաւ եւ պատմութեան անկումային ընթացքը շրջող՝ սրբագրող իր ազգային-ազատագրական պայքարի նորագոյն պոռթկումը շղթայազերծեց։ Վիկտոր Համբարձումեան ոչ միայն համաժողովրդային շարժման առաջնորդ Աւագներու Խորհուրդին ոգեշնչող ուժը դարձաւ, այլեւ իբրեւ Խորհրդային Միութեան համամիութենական խորհրդարանի պատգամաւոր՝ Սիլվա Կապուտիկեանի եւ Զօրի Բալայեանի հետ անձնապէս դիմեց հացադուլի, բողոքելու համար ատրպէյճանեան իշխանութեանց գործադրած հակահայ սպանդին, ինչպէս նաեւ Կորպաչովներու վարած երկդիմի քաղաքականութեան դէմ։
Արձանագրուած փաստ է, որ հացադուլին առիթով, Խ. Միութեան այդ օրերու թիւ 1 իշխանաւորը՝ Միխայիլ Կորպաչով յատուկ բանագնաց ուղարկեց մեծանուն հայ գիտնականին մօտ, նախ Վ. Համբարձումեանի ծննդեան ութսունամեակը շնորհաւորելու, բայց նաեւ յորդորելու ութսունամեայ հայ պահանջատէրին, որ խնայէ իր առողջութեան եւ վերջ տայ հացադուլին…
Աշխարհահռչակ աստղագէտին պատասխանը եղաւ պարզ ու կտրուկ.-
«Խնդրում եմ Միխայիլ Սերգէեւիչին փոխանցել, որ եթէ ինքը խնդրում է դադարեցնել քաղաքական ձեռնարկումը, ապա կարող էր նշել նաեւ հացադուլ յայտարարած իմ ընկերների անունները: Թէ չէ, մի տեսակ լաւ չի ստացւում: Նրան նաեւ փոխանցէք, որ մենք կը գնանք մինչեւ վերջ եւ որ անձամբ ես երբեք չէի դիմի նման ծայրայեղ միջոցի, եթէ վստահ չլինէի իմ իրաւացիութեանը»:
Մեծանուն Հայը տեսաւ Արցախի իրողական ազատագրումը, ինչպէս նաեւ Հայաստանի վերանկախացումը։ Վիկտոր Համբարձումեան վախճանեցաւ 12 Օգոստոս 1996ին, 88 տարեկան հասակին եւ յաւերժական իր հանգիստը գտաւ իր ձեռակերտը հանդիսացող Բիւրականի Աստղադիտարանին մերձակայքը, Աստղադիտարանի գերեզմանատան մէջ՝ մարդկութեան աւանդ յանձնելով գիտական իմացութեան անդուլ զարգացման, վերանայման ու նորովի հաստատագրման Համբարձումեանական պատգամը.-
«Քսաներորդ դարի աստղագիտութեան մէջ տեղի է ունենում ահռելի յեղափոխութիւն, միգուցէ իր կարեւորութեամբ համեմատելի` կոպեռնիկոսեան յեղափոխութեան հետ: Դա պայմանաւորուած է Տիեզերքում որակապէս նոր տեսակի գոյացութիւնների` գալակտիկաների գործուն միջուկների (որոնց մէջ տեղի են ունենում ահռելի պայթիւններ), քվազիաստղային ռադիոաղբիւրների (քվազարների) եւն յայտնաբերմամբ: Պարզուեց, որ այդ տիեզերական մարմիններում ընթացող երեւոյթները ամբողջովին անսովոր են, եւ դրանք անհրաժեշտութիւն առաջացրին՝ արմատապէս վերանայել բազմաթիւ աստղաֆիզիկական, տիեզերածնական, տիեզերաբանական պատկերացումներ եւ տեսութիւններ` կասկածի տակ դնելով նաեւ ներկայումս յայտնի ֆիզիկայի հիմնարար օրէնքների համընդհանուր բնոյթը: Չի բացառւում, որ Տիեզերքի հետազօտութիւնը արդէն ոչ-հեռու ապագայում կը յանգեցնի ֆիզիկական իմացութեան ամբողջ համակարգի նոր յեղափոխութեան»:
Հայ Դատի պահանջատիրութեան իր ոճով զինուորագրուած աշխարհահռչակ մեծատաղանդ աստղագէտին ծննդեան 110ամեակին նուիրուած վկայութեանց այս էջը կ’արժէ եզրափակել քսաներորդ դարու մեծարժէք երեք հայերու՝ Ուիլեըմ Սարոյեանի, Վազգէն Ա. Վեհափառի եւ Վիկտոր Համբարձումեանի օրինակելի «երրորդութեան» նուիրուած (2008ին, «Ազգ» թերթի մէջ) Զորի Բալայեանի հետեւեալ վկայութեամբ.-
«Ես յաճախ վերյիշում եմ … եւ ամէն անգամ զուգահեռ եմ անցկացնում այժմ արդէն 100ամեայ իմաստուններ Վիլեամ Սարոյեանի, Վիկտոր Համբարձումեանի եւ Վազգէն Ա.ի երրորդութեան հետ: Նրանց միաւորում էր ոչ միայն ժամանակը, այլեւ այն, որ իրենք մշտապէս հաշտ էին Բնութեան եւ Խղճի հետ: Նրանք իրարից անկախ, բայց ասես փոխ-համաձայնութեամբ գտնում էին, որ հացից յետոյ ժողովրդի եւ իր ապագայի, երկրի եւ իր ապագայի համար ամենագլխաւորը եւ ամենակարեւորը դպրո՛ցն է: Դա հոգիների եւ սրտերի լուսաւորչութիւնն է»:
