ՔԵՐՈԲ ԷՔԻԶԵԱՆ
Յունահայ գաղութը, իր աւելի քան մէկդարեայ պատմութեամբ, կը կազմէ սփիւռքահայ պատմագրութեան կարեւոր բաղադրիչներէն մէկը, հանդիսանալով այն գաղութներէն մին, որ կազմուեցաւ հայ ժողովուրդի կրած՝ 20-րդ դարու սկիզբի ահաւոր ողբերգութիւններուն հետեւանքով։ Հարիւրամեայ հանգրուանը անցած՝ մեր գաղութի կեանքին ազգային, քաղաքական եւ ընկերային բազմաշերտ երեսները, ինչպէս նաեւ հայ եւ յոյն յարաբերութիւններու բազմաոլորտ ու մեծ մասամբ անծանօթ ծալքերը հարազատօրէն արձանագրուած են ստորեւ ներկայացուած հատորներուն մէջ, որոնց գլխաւոր մասը 2024-ի ընթացքին լոյս աշխարհ ընծայուեցան «Արմենիքա» պարբերաթերթի հրատարակութիւններու շարքէն, ինչպէս նաեւ այլ հրատարակչական նախաձեռնութիւններու ճամբով։ Հայ եւ յոյն ընթերցասէրները առիթը ունեցան լայն տեղեկութիւններ քաղել գիրքերուն մասին, անոնց ներկայացման ելոյթներուն առիթով, որոնք իրագործուեցան անցնող ամիսներուն։ Այս առիթով, կը ներկայացնենք հակիրճ նկարագրական մը իւրաքանչիւր աշխատութեան մասին, մաղթելով, որ անոնք՝ բացի պատմական հետազօտութեանց մարզի ակադեմական շրջանակէն, դառնան կարեւոր աղբիւր՝ մեր հայրենակիցներու իմացական եւ պատմագիտական հետաքրքրութիւններուն համար։
***
«Հայերը Յունաստանի մէջ փոքրասիական ողբերգութենէն ետք», (Οι Αρμένιοι στην Ελλάδα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή), 235 էջ, հեղինակ՝ Յովհաննէս Ղազարեան, «Արմենիքա» պարբերաթերթի հրատարակութիւն, 2024։
Ընկ. Յովհաննէս Ղազարեանի ստուար աշխատութիւնը յունահայ գաղութի անցեալի եւ արդի պատկերին ներկայացումն է, որ տեղ կը գտնէ հատորի էջերուն մէջ։
Գիրքը կարեւոր տեղեկութիւններու շտեմարան մըն է՝ ո՛չ միայն օտար ընթերցողին համար, այլեւ ամէն մէկ հայրենակիցի համար եւս, որովհետեւ կը պարունակէ թանկագին պատմական տուեալներ յունահայ գաղութի ստեղծման ու հաստատման տարիներէն մինչեւ մեր օրերու բարգաւաճ պատկերը։ Հատորը կը վերլուծէ յունահայ կեանքի քաղաքական գործունէութեան երեսը, ներկայացնելով գործող հայ կուսակցութիւններու պատկերը, ապա լայնօրէն կ՚անդրադառնայ գաղթակայաններու օրերէն կազմուած համայքներուն, որոնցմէ Հիւսիսային Յունաստանի եւ Թրակիոյ հայաւանները արդէն գոյութիւն ունէին նախորդ դարերէն։ Հեղինակը կը ներկայացնէ եկեղեցական եւ ազգային կառոյցներու պատմութիւնն ու գործունէութիւնը, զարկ տալով իւրաքանչիւր յարանուանութեան մանրամասն պատկերի ներկայացման։ Գիրքին մէջ տեղ գտած է յունահայ իրականութեան բազմատեսակ միութիւններու եւ հաստատութիւններու պատմութիւնը, ինչպէս նաեւ հայասէր օտար կազմակերպութիւններու խնամատարական մատուցումը գաղթահայ ժողովուրդին։ Հատորի հետաքրքրական բաժիններուն մէջ կարելի է նշմարել նախապատերազմեան շրջանի պատմական ուրուագծումը, նաեւ Բ. համաշխարհային պատերազմի ընթացքին հայութեան իրավիճակը եւ պատմական կարգ մը հոլովոյթներ։ 235 էջերու վրայ երկարող այս աշխատութիւնը լաւագոյն աղբիւրը կը հանդիսանայ ընթերցողին համար, որուն առջեւ կը բացուի գաղութի մը համապարփակ եւ ընդգրկուն պատմական գանձարան մը։
«Հայ գաղթականները Լաւրէոթիքիի մէջ», (Αρμένιοι πρόσφυγες στη Λαυρεωτική), 40 էջ, հեղինակ՝ Եորղիոս Անտ. Փեփփաս, «Արմենիքա» պարբերաթերթի հրատարակութիւն, 2024։
Շատ քիչ բան ըսուած ու գրուած է Լաւրիոյի մէջ ապրած հայ գաղթականութեան մասին։ Տարիներ առաջ, շրջանի ծանօթ հանքավայրերուն մէջ գտնուած հայ բանուորներու՝ հայերէնով տաշուած արձանագրութիւնները, բայց նաեւ տեղական Քամարիզայի գերեզմանատան մէջ տակաւին պահուող հայկական դամբարանները ցոյց կու տան հայութեան մէկ հատուածին տառապանքի տարիները եւ գոյատեւելու պայքարը։ Գիրքը կը բաղկանայ երկու մասերէ. առաջինը՝ Լաւրիոյի հայութեան հաստատման եւ ծանր աշխատանքի տարիներուն արձանագրութիւնն է, իսկ երկրորդը՝ «Թօ Արմենաքի (Հայը)» խորագիրով հատուած մըն է՝ քաղուած «Σκουριασμένο Χαμόγελο» գիրքէն, որ յուզումով կը խօսի հայ բանուորի մը դառնաղէտ մահուան մասին հանքավայրի ընթերքի դժոխքին մէջ։ Նշենք, որ առաջին մասը Եորղոս Փեփփասին կողմէ ներկայացուած է որպէս զեկուցում Մեսողիա շրջանին մասին իրագործուած 17-րդ պատմագիտական խորհրդաժողովին։ Գիրքին վերջընթեր մասը կը պարունակէ պատմագրական եւ վիճակագրական կարեւոր տեղեկութիւններ շրջանի հայերու կնքած ամուսնութիւններուն, ծնունդներուն, մկրտութիւններուն եւ մահերուն մասին, տալով իւրաքանչիւր հայու անունն ու ընտանեկան-տոմարական տուեալները։
Հրատարակութեան վերջին էջերուն վրայ տեղ գտած են Լաւրիոյի հայութեան պատմական լուսանկարներ, ինչպէս նաեւ հանքերու ու գերեզմանատան հայկական հետքերուն նմուշները։
«Զուգահեռ կեանքեր. հայեր եւ յոյներ, միլլիէթէն մինչեւ ազգ-պետութիւն», (Βίοι Παράλληλοι: Έλληνες και Αρμένιοι, από τα μιλλιέτ στα έθνη-κρατη), 215 էջ, հեղինակ՝ Ճորճ Մենեշեան, «Արմենիքա» պարբերաթերթի հրատարակութիւն, 2024։
Յունահայ երիտասարդ եւ արդէն փորձառութիւն ձեռք ձգած քաղաքական փորձագէտ Ճորճ Մենեշեանի առաջին մեծ աշխատութիւնն է, որ կը վերլուծէ հայ եւ յոյն ազգերու, նաեւ երկու պետութեանց պատմական, քաղաքական, ռազմական եւ դիւանագիտական սերտ յարաբերութիւնները 19-րդ դարէն մինչեւ մեր օրերը։ Աշխատութիւնը յենուած է բազմաթիւ պատմագրական աղբիւրներու վրայ, որոնց նշումը եւ բացատութիւններու ամփոփումը ցոյց կու տան բազմաբնոյթ տեղեկութիւններու եւ պատմական տարածուն տուեալներու առկայութիւնը։
Գիրքի առաջին մասին մէջ, հեղինակը փորձ կը կատարէ գծել 19-րդ դարու հայ յեղափոխական խմբաւորումներու գործունէութիւնը Յունաստանի մէջ եւ յունական պետութեան նախնական կասկածամտութիւնը Հայկական հարցին եւ հայ ժողովուրդի ազատագրական ձգտումներուն հանդէպ։
Հետաքրքրական բաժիններէն մէկն է նաեւ 20-րդ դարու առաջին երկու տասնամեակներու յարաբերութիւններու վերլուծումը, տեղ տալով Յունաստանի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան միջեւ քաղաքական, ռազմական եւ դիւանագիտական կապերուն։
Կարեւոր մաս մը գիրքէն կ՚ընդգրկէ նախապատերազմեան եւ յետպատերազմեան ժամանակաշրջաններու վերլուծումը, անդրադառնալով գաղթականական հոսանքներուն, Բ. համաշխարհային պատերազմի օրերուն եւ 1950-ական թուականներէն ետք հայ-յոյն յարաբերութիւններու սերտացման։
Գիրքի վերջին մասը կը ներկայացնէ 1991-էն ետք վերանկախացեալ Հայաստանի դիւանագիտական կապերը Յունաստանի պետութեան հետ՝ Արցախի ազատագրական պայքարի խորապատկերին մէջ ու ընդհանրապէս երկու երկիրներու բազմաբեւեռ գործակցութեան մթնոլորտին ներքեւ։
Երկդարեայ քաղաքական իրադարձութիւններուն համառօտ բայց բովանդակալից ներկայացման կողքին, գիրքը կը պարունակէ քարտէսներ եւ բազմաթիւ պատմական աղբիւրներ։
«Հայերը եւ յունական պետութիւնը Պաղ պատերազմի շրջանին. «տարագրութենէն» մինչեւ «ճանաչում» (1945-1991), (Αρμένιοι και ελληνικό κράτος στον Ψυχρό Πόλεμο, από τον «διωγμό» στην «αναγνώριση» (1945-1991), 480 էջ, հեղինակ՝ Լեւոն Տիլսիզեան, Կրետէի Համալսարանական հրատարակութիւններու շարք, 2024։
Ակադեմական շրջանակներուն մէջ մեծ համբաւ վայելող «Կրետէի Համալսարանական հրատարակութիւններ»ուն կողմէն հրապարակ ելած նոր հատորը իւրայատուկ նշանակութիւն եւ պատմական կարեւոր աղբիւրի մը դերը վերցնելու յաւակնութիւնը ունի։ Արդէն, յունական մամուլին մէջ լոյս տեսած գրախօսականները, գիրքի պաշտօնական շնորհահանդէսէն առաջ եւ ետք, ցոյց կու տան անոր ընկալումը ակադեմական եւ պատմահետազօտական շրջանակներուն կողմէ։
Փանտիօ համալսարանի պատմութեան եւ քաղաքական գիտութիւններու յետ-տոքթորական վկայական նուաճած հեղինակ եւ գիտաշխատող Լեւոն — Լէոնիտաս Տիլսիզեան փորձ կը կատարէ լոյսին բերել յունահայ կեանքի կարեւոր ժամանակաշրջան մը, որ կ՚ընդգրկէ գաղութահայ պատմութեան յետմատերազմեան շրջանը, Պաղ պատերազմի մթնոլորտին մէջ, որ տեւեց մինչեւ Խորհրդային միութեան փլուզումը 1991-ին։ Առաջին քանի մը տասնեակ էջերուն մէջ, Տիլսիզեան նաեւ կը կատարէ յոյն պետութեան եւ հայ գաղթական զանգուածներուն միջեւ նախապատերազմեան յարաբերութիւններուն բնութագրումը։ Յաջորդաբար, ան կը խօսի պատերազմի ընթացքին հայութեան իրավիճակին մասին։
Մեծածաւալ հատորի գլխաւոր մասը պատմական կարեւոր անդրադարձ կը կատարէ 1945-էն ետք ստեղծուած կացութեան շուրջ, որ յատկանշուեցաւ դէպի Հայաստան ներգաղթի եւ դէպի Արեւմուտք արտագաղթի մեծ հոսանքներով, որոնք նոսրացուցին հայութեան վիճակագրական պատկերը։ Հեղինակը կը ներկայացնէ մնացորդ գաղութին ընկերային, կրթական եւ հասարակական կեանքը, յունական հպատակութիւն ստանալու ջանքերը, ինչպէս նաեւ Հայկական հարցին հանդէպ հելլէն պետութեան պաշտօնական ու անպաշտօն կեցուածքները։
Տիլսիզեանի աշխատութիւնը, որ յենուած է բազմաթիւ արխիւային տուեալներու եւ փաստաթուղթերու վրայ, կը փորձէ մանրամասնօրէն լուսարձակի տակ առնել յոյն պետութեան վերաբերումը յունահայութեան հանդէպ՝ տարբեր ժամանակահատուածներու եւ անոնց պատմաքաղաքական իրադարձութիւններու մթնոլորտին մէջ։ Սոյն աշխատութեան վերլուծումներու եւ աղբիւրներու գլխաւոր մասերէն եղած է նաեւ Յունաստանի հայոց ազգային Առաջնորդարանի արխիւը։ Կարեւոր այս գործը գիտական լոյս կը սփռէ անկիւնադարձային ժամանակաշրջանի մը վրայ, որուն դեր վերապահուեցաւ յունահայ գաղութի՝ մինչեւ օրս երկարող դիմագիծի կազմաւորման գործընթացին մէջ։
«Տուրղութի. հայ եւ յոյն գաղթականներ, յիշողութիւն եւ պատմութին», (Δουργούτι, Αρμένιοι και Έλληνες πρόσφυγες, Μνήμη και Ιστορία), 355 էջ, հեղինակ՝ Փոփի Արափինի, «Արմենիքա» պարբերաթերթի հրատարակութիւն, 2024։
Գիրք մը եւս լոյս տեսած է, որ անդրադարձ կը կատարէ յունահայութեան գաղթականական առաջին տարիներուն, հասնելով մինչեւ Բ. աշխարհամարտի աւարտը։ Այս անգամ, գիրքը իր լուսարձակները կը սփռէ Տուրղութիի գաղթակայանին վրայ, ուր տասնեակ հազարաւոր հայեր եւ յոյներ կազմեցին թիթեղաշէն նորաստեղծ քաղաքի մը խօսուն պատմութիւնը իր մարդկային, ազգային, քաղաքական եւ ընկերային կեանքով։
Այսօր, թէեւ գոյութիւն չունի հիւղաւանը, ո՛չ ալ անոր անունը գործածութեան մէջ է այլեւս, սակայն հայութեան կարեւոր հետքերը, ինչպէս նաեւ յոյն գաղթական հոսանքներուն այսօրուան շառաւիղները կու գան յիշեցնելու մեր գաղութի պատմական շրջանի մը օրերը, որոնք զրկանքի, թշուառութեան, դիմադրութեան եւ ողբերգութեան տարիներուն մէջէն, վառ պահեցին վերապրումի ճրագը, տոկալու եւ ստեղծագործելու կամքով։
Հեղինակը կը փորձէ ուրուագծել Տուրղութիի գաղթաշխարհի ընկերային եւ ազգագրական պատկերը, տալով առօրեայ կեանքը, անոր մշակութային եւ ընկերային դիմագիծը, ստեղծագործ աշխատանքի մթնոլորտը եւ մօտակայ գործատուներու ու աշխատատեղիներու պայմանները։ Գիրքի լայն մասը նուիրուած է գերմանական բանակներուն կողմէ գրաւման շրջանին եւ անոնց դէմ դիմադրական շարժումին, որ ծաւալեցաւ Տուրղութիի սահմաններէն ներս, իր մէջ ներառնելով նաեւ շարք մը հայեր։ Յատուկ բաժին տրամադրուած է Տուրղութիի շրջափակումին գերմանացիներուն կողմէ եւ մեծ թիւով ձերբակալուածներու անխնայ ոչնչացումին։
Պէտք է նշել, թէ թիւ մը նկարներ եւ փաստաթուղթեր տեղ գտած են հրատարակութեան մէջ, որոնք ցոյց կու տան հիւղաւաններու վիճակը, հայկական բազմերես կեանքը եւ առօրեան։
Շարք մը քարտէսներ եւ անուանացանկեր կու գան ամբողջացնելու, այլեւս պատմութեան յիշողութեան անցած, Տուրղութիի գաղթակայանի ներկայացման նորատիպ աշխատութիւնը։
«Կաթիլ մը մեղր… հայ ժողովրդային բանասիրութենէն», (Μια σταγόνα μέλι… από την Αρμενική λαϊκή λογοτεχνία), 133 էջ, հեղինակ՝ Գուին Մինասեան, «Արմենիքա» պարբերաթերթի հրատարակութիւն, 2024։
1998-էն ետք, իր չորրորդ վերահրատարակութեան արժանացած գիրքը հայկական ժողովրդային հեքիաթներու աշխարհը կը բանայ մեր առջեւ, որ փոքրին ու մեծին աչքերուն մէջ կը բերէ հայրենի աշխարհին հարազատ պատկերները՝ իր գունագեղ տեսարաններով, հեքիաթային հարստութեամբ ու նկարագրական հարուստ շարուածքով։
Գիրքը ամբողջութեամբ կը տարբերի վերը նշուած քաղաքական եւ պատմական վերլուծութիւններէն։ Ան կը կազմէ հեղինակին թարգմանական առաջին փորձը, որ կատարուեցաւ մօտ 25 տարի առաջ եւ մինչեւ այսօր կը պահէ իր հեքիաթային քնքուշութիւնը, հայկական հողին ու տոհմիկ կեանքին եռանդը։
Թումանեանի «Քաջ Նազար»-էն մինչեւ «Աղթամարն» ու «Արեգնազանը», Արեւելքի խորհրդաւոր պատկերները կը միախառնուին ժողովրդային խօսքին հետ, ցոլացնելու համար արեւշատ հայկական լեռնային կեանքը, գիւղական կենցաղը եւ հայ ժողովուրդի բանահիւսութեան անկրկնելի գանձերը։
Գուին Մինասեան, հաւատարիմ բնագիրի խօսքին, կարողացած է իր նուրբ ներաշխարհի զգայուն արտայայտչական երանգներով ոչինչ պակսեցնել հայկական բնագիրի իմաստէն ու անկէ բխող նկարագրումներու հարստութենէն։
Արդէն, իր չորրորդ հրատարակութեան արժանացած գիրքը ցոյց կու տայ, թէ քանի մը անգամ սպառած ըլլալով, մեծ ընդունելութիւն գտած է հայ եւ յոյն հասարակութեան կողմէ։
Ամէն տարիքի ընթերցողներուն համար խնամքով պատրաստուած այս գիրքը, գիշերուան խորհրդաւորութեան մէջ, դէպի հայրենի աշխարհ ճամբորդող երեւակայական արագասլաց գորգ մըն է։
