«Լինում է, չի լինում, մի փոքրաթիւ եւ հին ժողովուրդ է լինում, որ ապրում էր Վանայ ծովից մինչեւ Միջերկրականը, Բաղդադից մինչեւ Բիւզանդիոնը: Լինում է այդ հին ժողովուրդը հողագործ, աղքատ, արհեստաւոր, մտաւորական, վաճառական, կալուածատէր, բանկիր, պետական բարձր պաշտօնատար, փողոցների կեղտը հաւաքող, ծառայ, ճորտ եւ այլն: Այդ ժողովրդին սիրաբորբոք սիրում են իր հարուստ ցեղակիցները՝ նրա սահմաններից դուրս. սիրաբորբոք սիրում էին նրանց եւ արեւմտեան պետութիւնների մինիստրները, որովհետեւ այդ ժողովուրդն ունէր սեւ ու սիրուն աչքեր եւ տարածում էր կուլտուրա ողջ խաւար Արեւելքում: Սիրաբորբոք սիրուց մղուած՝ իր հարուստ ցեղակիցները եւ արեւմտեան մինիստրները հրում են այդ ժողովրդին դէպի կռիւ իր հարեւանների դէմ, հարեւաններ, որոնք տարբեր էին կրօնով, արիւնով եւ կուլտուրայով, ունէին սուրեր եւ զրահ, զօրք, ռազմատորմիղ եւ գերակշիռ թիւ: Լինում է, չի լինում, մեծ պատերազմ է լինում: Ողջ աշխարհը բռնում է վառօդի ծուխը, եւ արեան գետեր են հոսում: Հին այս ժողովրդի ականջին գոռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները.- «Եկել է Ազատութեան ժամը, խփի՛ր քո հարեւանին, խփի՛ր նրա մահակին քո խաչով»: Հին այդ ժողովրդի սեւ ու սիրուն աչքերը փայլում են Ազատութեան տենչից, սկսւում է անհաւասար կռիւը, զարկում են, զարկւում. եւ հին այդ ժողովրդից մնում է միայն մի փշուր՝ իբրեւ կոշմարային յիշատակ: Ապա գերագոյն ու վսեմ ցինիզմով հռհռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները՝ ոսկորների եւ մոխիրների վրայ»:
Այսպիսի՝ դառն ու մռայլ հեքիաթի խտութեամբ իր դարաշրջանն ու սերունդը ընկալած արժէքն ու արժանաւորն է հայ գրականութեան անմահ տաղանդներէն Վահան Թոթովենց, որուն ծննդեան 129րդ տարեդարձը կը նշենք Յուլիս 18ի այս օրը։
Իր ակունքներով Ակն քաղաքէն սերած եւ 1889ին Խարբերդ գաւառի Եփրատի ափին գտնուող Մեզրէ քաղաքը ծնած է Հայկեան Տաղանդին այս ճառագայթող դէմքը, որ տակաւին շատ բան ունէր ընծայաբերելու հայ ժողովուրդին, բայց խորհրդային խորշակը չորցուց եւ ոչնչացուց հասուն հասկը նաեւ Թոթովենցի։
1937-1938 տարիներու ստալինեան սպանդին, Եղիշէ Չարենցի ու Ակսէլ Բակունցի, Աղասի Խանջեանի եւ Զապէլ Եսայեանի տարողութեամբ Մեծերու՝ հայ ժողովուրդի սերուցքը կազմող փաղանգին հետ, նոյնպէս Թոթովենց սեփական կեանքով վճարեց գինը «Խելագարուած Ամբոխներուն» հաւատալու իր… փութկոտութեան։
Թրքական պետութեան գործադրած Հայասպանութեան արհաւիրքը ցմրուր ճաշակած այդ սերունդը դժուար է մեղադրել «պոլշեւիկեան այգաբաց»ին հաւատալու իր փորձութեան համար։ Մանաւանդ որ իր ճակատագրակիցներուն պէս, Թոթովենց իր կարգին շատ արագ հիասթափուեցաւ Կարմիր Յեղափոխութենէն, որ Նորը կառուցելու արնաներկ դրօշով հանդերձ՝ աւելի շատ ուժ, եռանդ ու արիւն վատնեց Հինը քարուքանդ աւերելու, հայոց բազմադարեան հոգեմտաւոր հարստութիւնը հողմացրիւ կործանելու մոլորանքին ու մոլեռանդութեան վրայ։
Բայց խորհրդային եղեռնագործութիւնը չկրցաւ, Չարենցներու եւ Թոթովենցներու ֆիզիքական ոչնչացումով հանդերձ, մեր ժողովուրդի մտքէն ու հոգիէն արմատախիլ պոկել կենսատու ծառը ազգային մեր ինքնութեան ու ինքնաճանաչողութեան, խաղաղասիրութեան ու ազատատենչութեան, բարեպաշտութեան եւ արդարամտութեան, արաչագործութեան ու շինարարութեան։
Իսկ հայ ժողովուրդի անկորնչելի այդ արժէքներու վերանորոգման մէջ իր անզուգական ներդրումը ունեցաւ՝ Չարենցներու հետ՝ որոշապէ՛ս Վահան Թոթովենց, որ իր գրականութեամբ եւ մտածողութեամբ, իր արուեստով ու յուզաշխարհով բազմերանգ խճանկարը մարմնաւորեց նոր ժամանակներու հայութեան՝ արեւմտահայ թէ արեւելահայ, սփիւռքահայ թէ խորհրդահայ իր ժառանգութեամբ։
Թոթովենցի արժէքն ու մեծութիւնը կը կայանան, ամէն բանէ վեր, իրա՛ւ արուեստագէտի եւ վաւերական բանաստեղծի իր տաղանդին մէջ, որ յատկապէս արձակագրութեան մէջ իր ուրոյն բարձունքը նուաճեց՝ համով ու հոտով, պարզ ու գեղեցիկ, խորաթափանց եւ սրտայոյզ պատումներով հայոց սերունդներուն փոխանցելով «Կեանքը՝ հին հռովմէական ճանապարհին»…
19րդ դարավերջին Խարբերդը կ’ապրէր աննախադէպ տնտեսական եւ մշակութային զարգացման փուլ։ Գաւառի տարածքին կը գործէր «Եփրատ» քոլէճը իր բարձրագոյն վարժարաններով, իսկ Թոթովենցի ծննդավայր Մեզրէի մէջ՝ Ազգային Կեդրոնական Վարժարանը։ Պսակ Վարդապետի, Երուխանի, Սիմոն Յակոբեանի, Ռուբէն Զարդարեանի եւ այլ վաստակաւոր դէմքերու անձնուէր ջանքերով Կեդրոնականը դարձած էր հռչակաւոր կրթութեան օճախ, ուր եւ Վահան ընդունուեցաւ 1897ին։ Թոթովենց կանուխ տարիքէն փարեցաւ հայերէնին ու հայ գրականութեան. սկսաւ գրել ոտանաւորներ, որոնք լոյս տեսան վարժարանի ձեռագիր ամսաթերթի էջերուն՝ մօրական Գույումճեան ազգանուան տակ։ Վահանը իր ուսման վերջին տարին յաճախակի այցելեց Խարբերդ գտնուող Թլկատինեցիի «Կարմիր դպրոց» անհատական վարժարանը, ուրկէ եւ ստացաւ իր գրական ուղղութիւնը։ Այս տարիքին Թոթովենց խորապէս տարուած էր Դուրեանի ու Մեծարենցի քնարով։
Աւարտելով տասնամեայ վարժարանը, 1908ին, Վահան մեկնեցաւ Պոլիս, ուր նոյն տարին լոյս ընծայեց իր «Աւերակ» գրքոյկը, իսկ տարի մը անց՝ «Սրինգ» ժողովածուն։ 1909ին Թոթովենց ուղղուեցաւ Փարիզ, հոնկէ ալ՝ Նիւ Եորք, ուր 1912ին ընդունուեցաւ Վիսքոնսինի համալսարանը եւ ուր հետեւեցաւ գրականութեան, պատմութեան եւ փիլիսոփայութեան դասընթացներու։ Սորվեցաւ եւ տիրապետեց անգլերէնին ու ֆրանսերէնին՝ մօտէն ծանօթանալով համաշխարհային դասական գրականութեան հետ։ Ուսանողական տարիներուն, ապրուստը ապահովելու համար, ստիպուած կատարեց տարբեր բնոյթի բանուորական աշխատանքներ՝ հիմնական աշխատանք գտնելով մօրեղբօր արեւելեան գորգի վաճառատան մէջ։
1915ին Թոթովենց միացաւ ամերիկահայ կամաւորականներու ջոկատին եւ ուղեւորուեցաւ դէպի կովկասեան ռազմաճակատ, ուր Հայ Կամաւորական Շարժման միանալով՝ մասնակցեցաւ Արեւմտահայաստանի ազատագրութեան կռիւներուն։ Աշխոյժ գործակիցը դարձաւ Յովհաննէս Թումանեանի՝ ի նպաստ հայ գաղթականութեան պատսպարման եւ հոգատարութեան թափուած ճիգերուն մէջ։
1917-1918ին, Թիֆլիս հանգրուանելով, խմբագրեց «Հայաստան» թերթը։ Մասնակցեցաւ Անդրկովկասի, Կ. Պոլսոյ եւ հայաշատ այլ կեդրոններու մշակութային վերաշխուժացման աշխատանքներուն։
1916-1920ին Թոթովենց հրատարակեց «Իմ հօրաքոյրը» (1916) եւ «Տօնոն» (1917) անունով եւ ընկերային հիւսուածքով իր վիպակները, «Ողբ անմահութեան» (1916) եւ «Արեւելք» (1918) խորագրով երկարաշունչ բանաստեղծութիւնները, «Դոկտոր Բուրբոնեան» (1918) երգիծական վէպը, արձակ բանաստեղծութիւններ, բանասիրական ու գրականագիտական աշխատութիւններ եւ հրապարակախօսական յօդուածներ, որոնց մէջ արտայայտուած է Թոթովենցի մտահոգութիւնը հայ ժողովրդի ազգային-քաղաքական ճակատագրին վերաբերեալ։ Այդ շրջանին էր, նաեւ, որ ի տես Հայկական Հարցին նկատմամբ եւրոպական պետութեանց խոստմնադրուժ վարքագծին, Թոթովենց սկսաւ փայփայելու պոլշեւիկեան յեղափոխութեան եւ Խորհրդային Ռուսաստանի հայանպաստ քաղաքականութեան նկատմամբ անհիմն յոյսեր։
1920ի Մայիսին Թոթովենց հեռացաւ Կովկասէն, անցաւ Պոլիս։ Իր ինքնակենսագրականին մէջ, այդ մասին գրած է.- «Ապրեցի այնտեղ ընդամէնը մի քանի ամիս եւ ճանապարհ ընկայ դէպի Հարաւային Եւրոպայի կախարդական ափերը — Արշիպելագոսի կղզիներ»։
Կարծէք հասունացման այդ շրջանին խտացումը կը կատարէ Թոթովենցի հետագայ ընդհանրացումը.
1922ին վերադարձաւ արդէն Խորհրդային՝ Հայաստան։ Ճամբուն վրայ, Պոլսոյ մէջ, հրատարակեց «Փոթորիկին մէջ» (1922) վէպը, ուր կ’անդրադառնայ համաշխարհային-պատմական մեծ իրադարձութեանց եւ պոլշեւիկեան յեղափոխութեան վերիվայրումներուն։
1923ին, Երեւանի մէջ խմբագրեց «Շեշտ» երգիծական ամսագիրը. 1924-1926ին աշխատեցաւ Երեւանի պետական համալսարանին, նաեւ «Սովետական Հայաստան» թերթի խմբագրութեան մէջ։ Այս շրջանին լոյս տեսան Թոթովենցի «Մահուան բատալիոն» (1923), «Պողպատի ճաշ» (1924), «Նոր Բիւզանդիոն» (1925), «Սասմայ ծռեր» (1925), «Հրդեհ» (1927) տռամաթիք ստեղծագործութիւնները, վիպակները, ակնարկները, պատմուածքներն ու յօդուածները։
1929-1936 տարիները եղան Թոթովենցի ստեղծագործական կեանքի արգասաւոր շրջանը. լոյս տեսան «Ամերիկա» (1929) պատմուածաշարը, «Աղաւնիներ» (1934) եւ «Բաց կապոյտ ծաղիկներ» (1935) պատմուածքները եւ շատ այլ գործեր։ Նաեւ՝ Անդրկովկասի տարածքին դարասկիզբի յեղափոխական իրադարձութիւնները ցոլացնող «Բաքու» (1930-1934) եռահատոր վէպը, որ կը յատկանշուի պարզ ժողովուրդի կեանքի լայն ընդգրկումով, պատմութեան, կենցաղի ու ազգային նկարագրի իրապաշտ պատկերացումով։
Թոթովենցի լաւագոյն գործերէն են «Կեանքը հին Հռոմէական ճանապարհի վրայ» (1933) ինքնակենսագրական վէպը, «Հրկիզուած թղթեր» (1934), «Յովնաթան որդի Երեմիայի» (1934) վիպակները, «Երկու սուր» (1930), «Բաքու-Լոնդոն», «Մոխրակոյտ» (1936) թատրերգութիւնները։
Թոթովենցի նահատակութեան ու վախճանին մասին խորհրդահայ աղբիւրները լուռ մնացին մինչեւ վերջ. պարզապէս արձանագրեցին, որ Հայկեան Տաղանդին այս ճառագայթող դէմքը իր կարգին զոհ գնաց, 1937-1938 տարիներուն, «ստալինեան ռեպրեսիաներ»ուն՝ եղեռնագործ «ճնշումներուն»։
Վահան Թոթովենցի ծննդեան 129ամեակին նուիրուած յուշատետրի այս էջը հաղորդութեան առիթ մը թող ըլլայ անոր «Մտածումի Շիթեր»ուն հետ, ուր այնքա՜ն վաւերական բաբախումով միաձուլուած են Մարդու եւ Հայու Թոթովենցի յուզաշխարհը.
*** Երբ մարդ չի կրնար աշխատել՝ կա՛մ կը լռէ, կա՛մ կուլայ։ Լռութիւնը Անհունին կրկներեւոյթն է տիեզերքին վրայ։ Մարդ ընդհանրապէս կուլայ, որովհետեւ ամէն մարդ չի կրնար Անհունութեան շարունակութիւնն ըլլալ։
Լոյսի շարունակութիւնը, պատկերներու յաճախանքը, կեանքի խաւարակուռ անկիւնները թափանցելու Ուժը՝ դէպի գերեզման ստոյգ վազք մը կը նշանակէ։ Ընդհանրապէս բանաստեղծները շուտ կը մեռնին, որովհետեւ շուտ կը տեսնեն։
*** Պէտք է մեծ մարդոց ընկերանալ՝ ներշնչուելու համար անոնց մեծ պատկերէն։ Պզտիկութիւնը ամէնէն զզուելի բանն է Արեւին տակ։
*** Մի՛ սիրէք Սահմանը։ Եթէ ըսէին ինձ, թէ քու սահմանդ պիտի ըլլայ մինչեւ անտեսանելի հորիզոնը՝ պիտի բողոքէի այդ անողոք կարգադրութեան հանդէպ։ Անսահմանութեան ըղձանքը անյագութիւն չէ։ Անյագութիւնը ծնունդ կ’առնէ «Ես»ի փառամոլութենէն։ Անսահմանութեան ըղձանքը աստուածային Սաղմն է մարդոց մէջ։
*** Գարնան, ձիւնհալի ժամանակ, երբ կը տեսնեմ լեռներու կողերէն դանդաղօրէն վազող ջուրերը, որոնք կուգան վարը, կը կազմեն մեծ առուներ եւ երթալով դէպի հովիտները կը միանան ուրիշ առուներու եւ կը հեղեղանան՝ կը զգամ, որ մարդուն հմտութիւնն ալ այդպէս դանդաղօրէն, կաթիլներով կը կազմուի եւ օր մըն ալ կը դառնայ անդիմադրելի, հզօր եւ տիրական։
Հոգեկան ուժն ալ, կեանքի զառիթափէն դարվար, կը կազմուի փոքրիկ կաթիլներով։
Արհամարհել փոքր բաները, կը նշանակէ գաղափար չունենալ մեծութեանց կառուցման մասին։
*** Հոգ չէ, թէ ուր դիմես, իմ փոքրի՛կ տղաս, դէպի մեծ ուրախութիւն կամ դէպի մեծ վիշտ, դէպի փոթորիկ եւ կամ դէպի մութ ատելութիւն. գիտցի՛ր, որ քու քայլերդ պէտք է ըլլան պայծառ։ Երբ ոտքերդ կը զարնես գետին եւ անոնք չեն թնդար, ոչ մի տեղ չես հասնիր դուն՝ ի զուր է քու նպատակդ։
*** Աւելի լաւ է ըլլալ միամիտ, պարզ, ուրիշներու վստահող, զոհաբերող եւ ստեղծագործ, քան ըլլալ «իմաստուն», ամէն բանի մէջ յետինը մտածել, ամէն բանի մէջ «իմաստութեան» ուժով հեռատեսնել դժբախտութիւն, ինտրիգ, մթութիւն։
Այսպէս՝ իմաստութիւնը անարժէք է, անպէտ եւ մինչեւ անգամ վտանգաւոր՝ երբ մարդը կը հասցնէ անշարժ, անթռիչ փիլիսոփայութեան մը։
*** Պէտք է մտածել մարդուն մասին։
Պէտք է ջանալ մարդուն կարողութիւնները հասցնել իրենց բարձրագոյն կատարելութեան։
Աստուածայի՛նը չէ, որ մեզ առաւելապէս կը շահագրգռէ, այլ մարդկայինը։
Յեղափոխութիւնները կամաց֊կամաց մարդը մարդուն մէջ կը մխրճեն, մարդը կը մօտեցնեն մարդուն։
Աստուածներով զբաղիլը մեզ ոչ մի տեղ չի հասցներ։
Մարդը… իմ նպատա՜կն է։
«Լինում է, չի լինում, մի փոքրաթիւ եւ հին ժողովուրդ է լինում, որ ապրում էր Վանայ ծովից մինչեւ Միջերկրականը, Բաղդադից մինչեւ Բիւզանդիոնը: Լինում է այդ հին ժողովուրդը հողագործ, աղքատ, արհեստաւոր, մտաւորական, վաճառական, կալուածատէր, բանկիր, պետական բարձր պաշտօնատար, փողոցների կեղտը հաւաքող, ծառայ, ճորտ եւ այլն: Այդ ժողովրդին սիրաբորբոք սիրում են իր հարուստ ցեղակիցները՝ նրա սահմաններից դուրս. սիրաբորբոք սիրում էին նրանց եւ արեւմտեան պետութիւնների մինիստրները, որովհետեւ այդ ժողովուրդն ունէր սեւ ու սիրուն աչքեր եւ տարածում էր կուլտուրա ողջ խաւար Արեւելքում: Սիրաբորբոք սիրուց մղուած՝ իր հարուստ ցեղակիցները եւ արեւմտեան մինիստրները հրում են այդ ժողովրդին դէպի կռիւ իր հարեւանների դէմ, հարեւաններ, որոնք տարբեր էին կրօնով, արիւնով եւ կուլտուրայով, ունէին սուրեր եւ զրահ, զօրք, ռազմատորմիղ եւ գերակշիռ թիւ: Լինում է, չի լինում, մեծ պատերազմ է լինում: Ողջ աշխարհը բռնում է վառօդի ծուխը, եւ արեան գետեր են հոսում: Հին այս ժողովրդի ականջին գոռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները.- «Եկել է Ազատութեան ժամը, խփի՛ր քո հարեւանին, խփի՛ր նրա մահակին քո խաչով»: Հին այդ ժողովրդի սեւ ու սիրուն աչքերը փայլում են Ազատութեան տենչից, սկսւում է անհաւասար կռիւը, զարկում են, զարկւում. եւ հին այդ ժողովրդից մնում է միայն մի փշուր՝ իբրեւ կոշմարային յիշատակ: Ապա գերագոյն ու վսեմ ցինիզմով հռհռում են մինիստրները եւ հարուստ ցեղակիցները՝ ոսկորների եւ մոխիրների վրայ»:
Այսպիսի՝ դառն ու մռայլ հեքիաթի խտութեամբ իր դարաշրջանն ու սերունդը ընկալած արժէքն ու արժանաւորն է հայ գրականութեան անմահ տաղանդներէն Վահան Թոթովենց, որուն ծննդեան 129րդ տարեդարձը կը նշենք Յուլիս 18ի այս օրը։
Իր ակունքներով Ակն քաղաքէն սերած եւ 1889ին Խարբերդ գաւառի Եփրատի ափին գտնուող Մեզրէ քաղաքը ծնած է Հայկեան Տաղանդին այս ճառագայթող դէմքը, որ տակաւին շատ բան ունէր ընծայաբերելու հայ ժողովուրդին, բայց խորհրդային խորշակը չորցուց եւ ոչնչացուց հասուն հասկը նաեւ Թոթովենցի։
1937-1938 տարիներու ստալինեան սպանդին, Եղիշէ Չարենցի ու Ակսէլ Բակունցի, Աղասի Խանջեանի եւ Զապէլ Եսայեանի տարողութեամբ Մեծերու՝ հայ ժողովուրդի սերուցքը կազմող փաղանգին հետ, նոյնպէս Թոթովենց սեփական կեանքով վճարեց գինը «Խելագարուած Ամբոխներուն» հաւատալու իր… փութկոտութեան։
Թրքական պետութեան գործադրած Հայասպանութեան արհաւիրքը ցմրուր ճաշակած այդ սերունդը դժուար է մեղադրել «պոլշեւիկեան այգաբաց»ին հաւատալու իր փորձութեան համար։ Մանաւանդ որ իր ճակատագրակիցներուն պէս, Թոթովենց իր կարգին շատ արագ հիասթափուեցաւ Կարմիր Յեղափոխութենէն, որ Նորը կառուցելու արնաներկ դրօշով հանդերձ՝ աւելի շատ ուժ, եռանդ ու արիւն վատնեց Հինը քարուքանդ աւերելու, հայոց բազմադարեան հոգեմտաւոր հարստութիւնը հողմացրիւ կործանելու մոլորանքին ու մոլեռանդութեան վրայ։
Բայց խորհրդային եղեռնագործութիւնը չկրցաւ, Չարենցներու եւ Թոթովենցներու ֆիզիքական ոչնչացումով հանդերձ, մեր ժողովուրդի մտքէն ու հոգիէն արմատախիլ պոկել կենսատու ծառը ազգային մեր ինքնութեան ու ինքնաճանաչողութեան, խաղաղասիրութեան ու ազատատենչութեան, բարեպաշտութեան եւ արդարամտութեան, արաչագործութեան ու շինարարութեան։
Իսկ հայ ժողովուրդի անկորնչելի այդ արժէքներու վերանորոգման մէջ իր անզուգական ներդրումը ունեցաւ՝ Չարենցներու հետ՝ որոշապէ՛ս Վահան Թոթովենց, որ իր գրականութեամբ եւ մտածողութեամբ, իր արուեստով ու յուզաշխարհով բազմերանգ խճանկարը մարմնաւորեց նոր ժամանակներու հայութեան՝ արեւմտահայ թէ արեւելահայ, սփիւռքահայ թէ խորհրդահայ իր ժառանգութեամբ։
Թոթովենցի արժէքն ու մեծութիւնը կը կայանան, ամէն բանէ վեր, իրա՛ւ արուեստագէտի եւ վաւերական բանաստեղծի իր տաղանդին մէջ, որ յատկապէս արձակագրութեան մէջ իր ուրոյն բարձունքը նուաճեց՝ համով ու հոտով, պարզ ու գեղեցիկ, խորաթափանց եւ սրտայոյզ պատումներով հայոց սերունդներուն փոխանցելով «Կեանքը՝ հին հռովմէական ճանապարհին»…
19րդ դարավերջին Խարբերդը կ’ապրէր աննախադէպ տնտեսական եւ մշակութային զարգացման փուլ։ Գաւառի տարածքին կը գործէր «Եփրատ» քոլէճը իր բարձրագոյն վարժարաններով, իսկ Թոթովենցի ծննդավայր Մեզրէի մէջ՝ Ազգային Կեդրոնական Վարժարանը։ Պսակ Վարդապետի, Երուխանի, Սիմոն Յակոբեանի, Ռուբէն Զարդարեանի եւ այլ վաստակաւոր դէմքերու անձնուէր ջանքերով Կեդրոնականը դարձած էր հռչակաւոր կրթութեան օճախ, ուր եւ Վահան ընդունուեցաւ 1897ին։ Թոթովենց կանուխ տարիքէն փարեցաւ հայերէնին ու հայ գրականութեան. սկսաւ գրել ոտանաւորներ, որոնք լոյս տեսան վարժարանի ձեռագիր ամսաթերթի էջերուն՝ մօրական Գույումճեան ազգանուան տակ։ Վահանը իր ուսման վերջին տարին յաճախակի այցելեց Խարբերդ գտնուող Թլկատինեցիի «Կարմիր դպրոց» անհատական վարժարանը, ուրկէ եւ ստացաւ իր գրական ուղղութիւնը։ Այս տարիքին Թոթովենց խորապէս տարուած էր Դուրեանի ու Մեծարենցի քնարով։
Աւարտելով տասնամեայ վարժարանը, 1908ին, Վահան մեկնեցաւ Պոլիս, ուր նոյն տարին լոյս ընծայեց իր «Աւերակ» գրքոյկը, իսկ տարի մը անց՝ «Սրինգ» ժողովածուն։ 1909ին Թոթովենց ուղղուեցաւ Փարիզ, հոնկէ ալ՝ Նիւ Եորք, ուր 1912ին ընդունուեցաւ Վիսքոնսինի համալսարանը եւ ուր հետեւեցաւ գրականութեան, պատմութեան եւ փիլիսոփայութեան դասընթացներու։ Սորվեցաւ եւ տիրապետեց անգլերէնին ու ֆրանսերէնին՝ մօտէն ծանօթանալով համաշխարհային դասական գրականութեան հետ։ Ուսանողական տարիներուն, ապրուստը ապահովելու համար, ստիպուած կատարեց տարբեր բնոյթի բանուորական աշխատանքներ՝ հիմնական աշխատանք գտնելով մօրեղբօր արեւելեան գորգի վաճառատան մէջ։
1915ին Թոթովենց միացաւ ամերիկահայ կամաւորականներու ջոկատին եւ ուղեւորուեցաւ դէպի կովկասեան ռազմաճակատ, ուր Հայ Կամաւորական Շարժման միանալով՝ մասնակցեցաւ Արեւմտահայաստանի ազատագրութեան կռիւներուն։ Աշխոյժ գործակիցը դարձաւ Յովհաննէս Թումանեանի՝ ի նպաստ հայ գաղթականութեան պատսպարման եւ հոգատարութեան թափուած ճիգերուն մէջ։
1917-1918ին, Թիֆլիս հանգրուանելով, խմբագրեց «Հայաստան» թերթը։ Մասնակցեցաւ Անդրկովկասի, Կ. Պոլսոյ եւ հայաշատ այլ կեդրոններու մշակութային վերաշխուժացման աշխատանքներուն։
1916-1920ին Թոթովենց հրատարակեց «Իմ հօրաքոյրը» (1916) եւ «Տօնոն» (1917) անունով եւ ընկերային հիւսուածքով իր վիպակները, «Ողբ անմահութեան» (1916) եւ «Արեւելք» (1918) խորագրով երկարաշունչ բանաստեղծութիւնները, «Դոկտոր Բուրբոնեան» (1918) երգիծական վէպը, արձակ բանաստեղծութիւններ, բանասիրական ու գրականագիտական աշխատութիւններ եւ հրապարակախօսական յօդուածներ, որոնց մէջ արտայայտուած է Թոթովենցի մտահոգութիւնը հայ ժողովրդի ազգային-քաղաքական ճակատագրին վերաբերեալ։ Այդ շրջանին էր, նաեւ, որ ի տես Հայկական Հարցին նկատմամբ եւրոպական պետութեանց խոստմնադրուժ վարքագծին, Թոթովենց սկսաւ փայփայելու պոլշեւիկեան յեղափոխութեան եւ Խորհրդային Ռուսաստանի հայանպաստ քաղաքականութեան նկատմամբ անհիմն յոյսեր։
1920ի Մայիսին Թոթովենց հեռացաւ Կովկասէն, անցաւ Պոլիս։ Իր ինքնակենսագրականին մէջ, այդ մասին գրած է.- «Ապրեցի այնտեղ ընդամէնը մի քանի ամիս եւ ճանապարհ ընկայ դէպի Հարաւային Եւրոպայի կախարդական ափերը — Արշիպելագոսի կղզիներ»։
Կարծէք հասունացման այդ շրջանին խտացումը կը կատարէ Թոթովենցի հետագայ ընդհանրացումը.
1922ին վերադարձաւ արդէն Խորհրդային՝ Հայաստան։ Ճամբուն վրայ, Պոլսոյ մէջ, հրատարակեց «Փոթորիկին մէջ» (1922) վէպը, ուր կ’անդրադառնայ համաշխարհային-պատմական մեծ իրադարձութեանց եւ պոլշեւիկեան յեղափոխութեան վերիվայրումներուն։
1923ին, Երեւանի մէջ խմբագրեց «Շեշտ» երգիծական ամսագիրը. 1924-1926ին աշխատեցաւ Երեւանի պետական համալսարանին, նաեւ «Սովետական Հայաստան» թերթի խմբագրութեան մէջ։ Այս շրջանին լոյս տեսան Թոթովենցի «Մահուան բատալիոն» (1923), «Պողպատի ճաշ» (1924), «Նոր Բիւզանդիոն» (1925), «Սասմայ ծռեր» (1925), «Հրդեհ» (1927) տռամաթիք ստեղծագործութիւնները, վիպակները, ակնարկները, պատմուածքներն ու յօդուածները։
1929-1936 տարիները եղան Թոթովենցի ստեղծագործական կեանքի արգասաւոր շրջանը. լոյս տեսան «Ամերիկա» (1929) պատմուածաշարը, «Աղաւնիներ» (1934) եւ «Բաց կապոյտ ծաղիկներ» (1935) պատմուածքները եւ շատ այլ գործեր։ Նաեւ՝ Անդրկովկասի տարածքին դարասկիզբի յեղափոխական իրադարձութիւնները ցոլացնող «Բաքու» (1930-1934) եռահատոր վէպը, որ կը յատկանշուի պարզ ժողովուրդի կեանքի լայն ընդգրկումով, պատմութեան, կենցաղի ու ազգային նկարագրի իրապաշտ պատկերացումով։
Թոթովենցի լաւագոյն գործերէն են «Կեանքը հին Հռոմէական ճանապարհի վրայ» (1933) ինքնակենսագրական վէպը, «Հրկիզուած թղթեր» (1934), «Յովնաթան որդի Երեմիայի» (1934) վիպակները, «Երկու սուր» (1930), «Բաքու-Լոնդոն», «Մոխրակոյտ» (1936) թատրերգութիւնները։
Թոթովենցի նահատակութեան ու վախճանին մասին խորհրդահայ աղբիւրները լուռ մնացին մինչեւ վերջ. պարզապէս արձանագրեցին, որ Հայկեան Տաղանդին այս ճառագայթող դէմքը իր կարգին զոհ գնաց, 1937-1938 տարիներուն, «ստալինեան ռեպրեսիաներ»ուն՝ եղեռնագործ «ճնշումներուն»։
Վահան Թոթովենցի ծննդեան 129ամեակին նուիրուած յուշատետրի այս էջը հաղորդութեան առիթ մը թող ըլլայ անոր «Մտածումի Շիթեր»ուն հետ, ուր այնքա՜ն վաւերական բաբախումով միաձուլուած են Մարդու եւ Հայու Թոթովենցի յուզաշխարհը.
*** Երբ մարդ չի կրնար աշխատել՝ կա՛մ կը լռէ, կա՛մ կուլայ։ Լռութիւնը Անհունին կրկներեւոյթն է տիեզերքին վրայ։ Մարդ ընդհանրապէս կուլայ, որովհետեւ ամէն մարդ չի կրնար Անհունութեան շարունակութիւնն ըլլալ։
Լոյսի շարունակութիւնը, պատկերներու յաճախանքը, կեանքի խաւարակուռ անկիւնները թափանցելու Ուժը՝ դէպի գերեզման ստոյգ վազք մը կը նշանակէ։ Ընդհանրապէս բանաստեղծները շուտ կը մեռնին, որովհետեւ շուտ կը տեսնեն։
*** Պէտք է մեծ մարդոց ընկերանալ՝ ներշնչուելու համար անոնց մեծ պատկերէն։ Պզտիկութիւնը ամէնէն զզուելի բանն է Արեւին տակ։
*** Մի՛ սիրէք Սահմանը։ Եթէ ըսէին ինձ, թէ քու սահմանդ պիտի ըլլայ մինչեւ անտեսանելի հորիզոնը՝ պիտի բողոքէի այդ անողոք կարգադրութեան հանդէպ։ Անսահմանութեան ըղձանքը անյագութիւն չէ։ Անյագութիւնը ծնունդ կ’առնէ «Ես»ի փառամոլութենէն։ Անսահմանութեան ըղձանքը աստուածային Սաղմն է մարդոց մէջ։
*** Գարնան, ձիւնհալի ժամանակ, երբ կը տեսնեմ լեռներու կողերէն դանդաղօրէն վազող ջուրերը, որոնք կուգան վարը, կը կազմեն մեծ առուներ եւ երթալով դէպի հովիտները կը միանան ուրիշ առուներու եւ կը հեղեղանան՝ կը զգամ, որ մարդուն հմտութիւնն ալ այդպէս դանդաղօրէն, կաթիլներով կը կազմուի եւ օր մըն ալ կը դառնայ անդիմադրելի, հզօր եւ տիրական։
Հոգեկան ուժն ալ, կեանքի զառիթափէն դարվար, կը կազմուի փոքրիկ կաթիլներով։
Արհամարհել փոքր բաները, կը նշանակէ գաղափար չունենալ մեծութեանց կառուցման մասին։
*** Հոգ չէ, թէ ուր դիմես, իմ փոքրի՛կ տղաս, դէպի մեծ ուրախութիւն կամ դէպի մեծ վիշտ, դէպի փոթորիկ եւ կամ դէպի մութ ատելութիւն. գիտցի՛ր, որ քու քայլերդ պէտք է ըլլան պայծառ։ Երբ ոտքերդ կը զարնես գետին եւ անոնք չեն թնդար, ոչ մի տեղ չես հասնիր դուն՝ ի զուր է քու նպատակդ։
*** Աւելի լաւ է ըլլալ միամիտ, պարզ, ուրիշներու վստահող, զոհաբերող եւ ստեղծագործ, քան ըլլալ «իմաստուն», ամէն բանի մէջ յետինը մտածել, ամէն բանի մէջ «իմաստութեան» ուժով հեռատեսնել դժբախտութիւն, ինտրիգ, մթութիւն։
Այսպէս՝ իմաստութիւնը անարժէք է, անպէտ եւ մինչեւ անգամ վտանգաւոր՝ երբ մարդը կը հասցնէ անշարժ, անթռիչ փիլիսոփայութեան մը։
*** Պէտք է մտածել մարդուն մասին։
Պէտք է ջանալ մարդուն կարողութիւնները հասցնել իրենց բարձրագոյն կատարելութեան։
Աստուածայի՛նը չէ, որ մեզ առաւելապէս կը շահագրգռէ, այլ մարդկայինը։
Յեղափոխութիւնները կամաց֊կամաց մարդը մարդուն մէջ կը մխրճեն, մարդը կը մօտեցնեն մարդուն։
Աստուածներով զբաղիլը մեզ ոչ մի տեղ չի հասցներ։
Մարդը… իմ նպատա՜կն է։
