Ընկ.Միհրան Քիւրտօղլեանի խօսքը
Անձս միայն մտքով պատկերացուցած է Հրաշքի ըմբռնումը, բայց թէ ի՞նչ է ան, չէ հանդիպած, չէ տեսած:
Բայց եկէք պահ մը միասին մտովի պատկերացնենք 1920-ականի տասնամեակը:
Ցեղասպանութենէն ետք տուն-տեղ ու հարազատներ կորսնցուցած գաղթական հայերու անդիմագիծ բազմութիւն մը, շուար ու անճար՝ ինկած են Սուրիա, Լիբանան, Իրաք, Եգիպտոս, Յունաստան, Պուլկարիա եւ այլուր: Ոչինչ ունին վերապրիլ կարենալու համար: Ոչ երդիք իրենց գլխուն վրայ, ոչ ալ գործ: Եւ զիրենք հիւրընկալած երկրի լեզուին անծանօթ են: Ահա գաղթականի այդ ահաւոր տասնամեակին մէջ, ճշգրիտ՝ 1928-ին, գաղթականի նոյն պայմաններու մէջ գտնուող դաշնակցական երկու մտաւորական հսկաներ՝ Լեւոն Շանթ եւ Նիկոլ Աղբալեան Եգիպտոսի մէջ կը յղանան գաղափարը՝ կրթական միութիւն մը հիմնելու, հայաշատ Պէյրութի մէջ հայակրթական ճեմարան մը բանալու համար եւ կը գտնեն համախոհ գործակիցներ:
Անոնք կ‘ունենան նեցուկն ու քաջալերանքը նոյնպէս մտաւորական հսկայ եւ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի Վահան Նաւասարդեանի, որու առաջարկով կ‘որդեգրուի նաեւ, որ միութիւնը «Համազգային» մակդիրը կրէ:
Ի՞նչ բանի կը վստահէին անոնք՝ նման յանդուգն նպատակ հետապնդելու համար եւ այնպիսի օրերուն, երբ տնտեսական, քաղաքական, բարոյական ու գաղափարական առումներով հայ կեանքը այնքան ապահով էր, որքան անղեկ նաւ մը կրնար ըլլալ ովկիանոսին վրայ:
Այս կէտին մէջբերեմ դրուագ մը՝ ընթերցումներէս քաղուած: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին, զինուորական վաշտապետ մը իր պետերուն 12 տրամաբանական պատճառաբանութիւններ կը ներկայացնէ հիմնաւորելու եւ արդարանալու համար, թէ ինչո՞ւ չգործադրեց տուեալ բլուր մը անպայման գրաւելու որոշումը: Զօրապետը համբերութեամբ մտիկ ընելէ ետք, կը յարէ վաշտապետին. «Կար 13-րդ պատճառ մըն ալ, որ չըսիր» եւ զինուորականին զարմացած աչքերուն նայելով կ‘ըսէ. «պարզապէս չէիր հաւատար, որ պիտի կարենաս գրաւել…»:
Համազգայինի հիմնադիրները զինուած էին ահա յաջողելու անկոտրում հաւատքով, որ կը պակսի այսօր հայ կեանքի ղեկավարներէն՝ Հայաստանէն սփիւռք: Մանանեխի չափ հաւատքը լեռներ կը շարժէ, ըսած էր արդէն Նազովրեցին: Եւ ըսած էր ա’յս տեսակ հաւատքի մասին եւ ոչ այն խեղաթիւրուածին, թէ՝ «հաւատա’ ու մի’ հարցներ»ին…:
Եւ երկու-երեք տարի վերջ, 1930-31 թուականին Պէյրութի սրտին վրայ Ճեմարանը կը բացուէր, որ շուտով իր տարածութեամբ, շէնքային կառոյցի յարմարութիւններով եւ մանաւանդ ուսումնական բովանդակութեամբ նախանձը պիտի շարժէր կրթական միւս հաստատութիւններուն:
Եթէ ասիկա հրաշք չէ, հապա ինչպէ՞ս կ‘ըլլայ հրաշքը…
Ինչո՞ւ Ճեմարան:
Կասկած չկայ, որ Համազգայինի հիմնադիրներու առաջին ու մեծագոյն իրագործումը Ճեմարանի հիմնումը եղաւ:
Ցեղասպանութիւնը գլխատած էր մեր գրագէտները, բանաստեղծները, ուսուցիչները, խմբագիրները, ազգային գործիչները: Մէկ խօսքով՝ հնձած էր մեր ողջ մտաւորականութիւնը եւ հոս-հոն տարտղնած հայու բեկորները: Մնացորդացին վերականգնումին համար ազգը պէտք ունէր մտաւորական սերունդի մը գոյացման, ուսուցիչներու, խմբագիրներու, մշակութային թէ կուսակցական կամ ընդհանրապէս հանրային գործիչներու պատրաստութեան: Անհրաժեշտ էր առաջացնել գիտակից ու յանձնառու սերունդ մը, որ համակողմանի ուսումով ու հայրենասիրութեամբ զինուած լծուէր ազգի վերականգնումին, հայ կեանքի վերակառուցման աշխատանքին: Ահա հիմնադիրներուն մեծ նպատակը եւ Ճեմարանի առաքելութիւնը: Այս առումով յաջողեցա՞ն անոնք իրենց նպատակին մէջ:
Մտաբերենք, որ եղաւ ժամանակ մը, ուր կրթարաններու ցանցով ու կրթական մշակներով, գրական հրատարակութիւններու, դասագրքերու եւ պարբերականներու բազմազանութեամբ, թատերական ներկայացումներու յաճախականութեամբ, երգչախումբերու համերգներով, գրատարածութեամբ , պարախումբերու ելոյթներով եւ ընդհանրապէս մշակութային եռուզեռով լիբանահայ գաղութը կը յաւակնէր վերակենդանացնելու հայկական Պոլիսը Պէյրութի մէջ…:
Մշակութային այդ վերելքին անկասկած է, թէ իրենց ներդրումը ունեցան մշակութային տարբեր-տարբեր կազմակերպութիւններ ու անհատ գործիչներ, բայց եւ այնպէս անոր ակնաղբիւրը կարելի է համարել, որ Ճեմարանը եղաւ, իսկ գլխաւոր խթանողը եւ շարժիչը՝ Համազգայինը:
Ինչ ըրած, որ երկրի ապահովական յեղյեղուկ կացութիւնն ու քաղաքացիական պատերազմները տարբեր ճակատագիր մը վերապահած էին հայագաղութին: Եւ ուշադրութի՜ւն. այս վերելքին համար աշխատող համազգայնականներու գերազանց թիւը կամաւոր-անվճար ջանքերու շնորհիւը եղաւ, ինչպէս այսօրուաններուն պարագան է:
Հիմնադրութեան յաջորդող տարիներուն կարգ մը հայագաղութներու մէջ կեանք առին մշակութային համանուն միութիւններ՝ անջատաբար գործող:
Մեր յունահայ գաղութին մէջն ալ Համազգայինի ուրոյն միաւոր չկար, բայց մշակութային կեանք կար ու եռուզեռ:
Կը գործէր բազմանդամ (50- 60) հոգինոց երգչախումբ՝ ճոխ երգացանկով եւ խմբավարութեամբ Յակոբ Փափազեանի, ապա Յովհաննէս Տումանեանի, Հրայր Նիկոլեանի, կար բազմանդամ թատերախումբ՝ հռչակի արժանի բեմադրիչներով՝ Արշաւիր Գազանճեանի, Կարպիս Ֆրունճեանի, որոնք տարին երկու-երեք թատերական կտորներ կը ներկայացնէին հանրութեան, երբեմն՝ նոյնիսկ երգախառն (օբերեթ): Պարագայաբար կը կազմուէին երիտասարդական պարախումբեր՝ պարուսուցութեամբ Վարդուհի Պօղոսեան եւ Հայկուհի Եաղճեան–Տագէսեան քոյրերու, որոնք շաբաթներու տքնաջան ճիգերով հայկական պարերուն կուտային նոր որակ ու պալէի կշռոյթ, կը սարքուէին գրական երեկոներ, կային հռչակաւոր մեներգողներ, որոնցմէ ոմանք յունական շրջանակներու մէջ համբաւ ունեցող, իննչպէս Ծաղիկ-Ֆլորա Գազանճեանը ու Արուս Գրիգորեանը, սքանչելի ասմունքողներ էին Սոնա Պէօրէքճեան, Եղիս Պասմաճեան, Կարօ Ղեւոնդեան, Յովսէփ Պարազեան եւ կեդրոնական բոլոր ձեռնարկներուն կը ներկայացուէին գեղարուեստական տպաւորիչ յայտագրեր՝ խօսք ու երաժշտութիւն՝ կենդանի պատկերներով, որոնց պատրաստութիւնը քանի մը շաբաթներ կը տեւէր, եւ այլն:
Վարձքը կատար՝ բոլոր երախտաւորներուն: (ներողամիտ եղէք, մոռցուած անուններուն համար):
Հետագային, 1970-ական թուականներուն համասփիւռքեան կառոյցի վերածուելով Համազգայինը իր գործունէութիւնը տարածեց գրեթէ բոլոր հայագաղութներու մէջ, ինչպէս եւ Յունաստան՝ ուրոյն կառոցով ու կանոնագրով:
Համազգայինը շուտով եւ ամէնուր իր ներկայութիւնը հաստատեց մշակութային աշխուժութիւններով, իսկ կարգ մը վայրերու մէջ ինքզինք դրոշմեց կրթական հաստատութիւններով, ինչպէս Աւստրալիա, յատկապէս Մարսէյ:
Պահ մը կանգ առնենք Մարսէյլի ճեմարանին վրայ, ընդգծելու համար, որ հինգ-վեց հարիւր հազար հաշուող տնտեսապէս ինքնաբաւ ու բարեկեցիկ ազգայիններէ բաղկացած Ֆրանսայի հայագաղութը հայակրթական իմաստով անապատ պիտի մնար, եթէ Պէյրութէն Համազգայինը խիզախ որոշումով մը չձեռնարկէր ու յաջողութեամբ աւարտին չհասցնէր Մարսէյլի Ճեմարանը՝ սեփական ջանքերովն ու ներդրումով: Մարսէյլի Ճեմրանէն վերջ երկրի տարբեր քաղաքներու մէջ այսօր 10-12 հայկական կրթարաններ կան, որոնք սակայն չափազանց անբաւարար են տակաւին, քանի որ կ‘ենթադրուի, թէ մօտաւոր հաշուով 50-60 հազար դպրոցական տարիքի տղաք զրկուած կը մնան հայկական դպրոցի բարիքէն…:
Մենք վկաներն ենք հիմա, որ Համազգայինը իր գործադաշտը տարածած է գրեթէ ամէն տեղ, ուր քիչ-շատ կազմակերպ հայագաղութ գոյացած է եւ ան իր գործունէութեան մէջ ընդգրկած է մշակութային ու կրթադաստիարակչական նոր տարածքներ՝ ճոխացնելով իր իրագործումներուն ցուցակը: Եւ մեզի պէս ամէն հայագաղութ, նաեւ Հայաստան, այսպէս, փարթամ սրահներու մէջ 95-ամեակի փառաբանանքը կը կատարէ: Այս ալ, առաջին հրաշխքին մէջ ուրիշ հրաշք մը չէ, հապա ի՞նչ է։
Բայց, 95-ամեակի նուիրուած մշակոյթի այսօրուան տօնը միայն սնապարծութիւն պիտի ըլլայ, եթէ անցեալի իրագործումներու քաղուածքէն ետք, չքննարկենք նաեւ ներկայի մարտահրաւէրները, որպէսզի վարչական պատասխանատուներ ուրուագծել կարենան ապագայի ընելիքները:
Մեր ներկա՞ն: Շա՜տ հեռու է մխիթարական ըլլալէ: Տխուր է ներկայի մեր պատկերը:
Արցախի կորուստէն ու հայաթափումէն ետք կացինահարուեցաւ մեր հպարտութիւնը եւ պղտորեցաւ ազգի ապագային տեսլականը: Այսօր, մեր հայրենիքը կը գալարուի քաղաքական անորոշութեան ու ներքին պառակտումի ճիրաններուն մէջ: Գոյութենական սպառնալիքը կախուած է մեր գլխուն վրայ եւ հարցականի տակ է մեր անկախ պետականութեան տեւելիութիւնը, մինչ քաղաքական ղեկավարները անհաշտ կողմերու վերածուած՝ պայքարի մէջ են զիրար մաշեցնելու մոլուցքով եւ չեն անդրադառնար, որ իրականին մէջ մեր պետականութիւնն է, որ կը մաշեցնեն: Աւելին. անոնք նոյնիսկ կը փորձեն սփիւռքն ալ ներքաշել իրենց պառակտումին մէջ եւ… լսող ականջներ կը գտնեն դժբախտաբար: Իսկ հայրենաբնակ մեր ազգակիցները, հայրենի քաղաքացիները, անցնող տարիներու ընթացքին կաշառքի ախտագին մշակոյթին մէջ ապրած ըլլալով եւ անոր ներգործութեան տակ կարծէք պարպուած են ազատութեան, հայրենասիրութեան, անկախութեան, ազգային պետականութեան, արժանապատուութեան վեհ գաղափարներէն, պարպուած ըլլալով ապագայի երազներէ եւ իրենց ղեկավար տարրէն պատրանաթափ՝ կը շարունակեն իրենց սթափութիւնը, արթնութիւնը կորսնցուցած վիճակին մէջ մնալ, դժբախտաբար:
Ե՞րբ պիտի անդրադառնանք արդեօք, որ պետականութեան կորուստով ամէն ինչ կորսուած պիտի ըլլայ: Ազգը ա’զգ է, երբ պետականութիւն ունի, պետականութիւնը ազգի մը մեծագոյն արժէքն է, միաժամանակ՝ անոր կազմակերպուածութեան գերագոյն մակարդակը: Նոյնիսկ հայրենիքները պետականութիւն կառուցելու համար են:
Իսկ գալով սփիւռքին, գլխաւոր մտահոգութինը այն է, որ նորահաս սերունդները ազգային ինքնութիւնը կորսնցնելու եւ օտարանալու վտանգը կը դիմագրաւեն: Առաջին զոհը լեզուն է արդէն: Բայց այս մասին ըսեմ հետեւեալը.
Ներկայիս, սերունդը տակաւին ունի գիտակցութիւնը, որ ինք կրողն է երկու ինքնութիւններու, հայ եւ յոյն, հայ եւ ֆրանսացի, հայ եւ ամերիկացի եւայլն:
Եթէ հիմա միջոցներ չստեղծենք, որոշ ժամանակ ետք «հայ»ը պիտի կլլուի եւ պիտի մնայ յոյնը, ֆրանսացին, ամերիկացին: Միջոցներու մասին պէտք է մտածել, հայկական գիտակցութիւնը զօրացնելու եւ միշտ արթուն պահելու համար, որպէսզի երկու իքնութիւնները զիրար հարստացնեն եւ ոչ թէ ոչնչանայ հայկականը: Այս տեսակէտէն,ի շարս այլոց, օրինակ, պարախումբերը միջավայր կը ստեղծեն, ուր հայերէն չգիտնալը արգելք չէ որ հայկականին կապուին:
Իսկ իբրեւ ընդհանուր հաստատում սփիւռքի մասին՝ շեշտենք, որ ան ինկած է անտարբերութեան ախատագին թմբիրի մը մէջ, ինչ որ ահաւոր վտանգ մըն է, նախ՝ ինքզինքին համար, ապա նաեւ ազգին համար: Անտարբերութիւնը կը կրծէ, կը հիւծէ, կը մաշեցնէ սեփական ուժականութիւնը եւ հաւաքականութիւնը անկարողութեան կը մատնէ, որուն նշանները տեսանելի են արդէն սփիւռքի միութենական թէ ազգային կառոյցներու մէջ եւ որուն համար էր, որ երկու տարիէ ի վեր վերակազմակերպման տարի յայտարարած է Արամ Ա. Կաթղ.ը: Այս տարի՝ մարդուժի:
Սփիւռքը կրնա՞յ այս խնդիրները օրահրամանի վերածել եւ յաղթահարել զանոնք: Այո’, կրնա’յ:
Մարդ միայն կը զարմանայ եւ կը հիանայ հարց տալով, թէ ինչպէ՞ս մեր առաջին ղեկավարները, հայրենիք ու պետութիւն կորսնցուցած ըլլալու մեծ ցաւին մէջ իսկ, իրենք ալ գաղթական, իրենց մէջ ուժը գտան հայ խլեակներէ գաղութներ կազմակերպելու, անոնց ամբողջութիւնը միասնութեան գաղափարով խտացուցին ՍՓԻՒՌՔ բառի մտածողութեան մէջ եւ այդ հայագաղութները մէյ-մէկ հայրենակարօտ փեթակներու վերածեցին…:
Անոնք կրցան: Մենք ալ կրնանք:
Այդ օրերուն հետ բաղդատած՝ անհամեմատ աւելի բարենպաստ ու կազմակերպ է այսօրուան սփիւռքը: Կը մնայ, որ հաւատք ունենանք եւ պեղենք սփիւռքի կարողականութիւնը եւ պիտի հաստատենք, որ մեծ ուժականութիւն պահուած է հոն:
Այո’, կրնանք:
Իսկ ինչ կը վերաբերի յունահայերուս, շատ ծանր սրտով արձանագրենք, որ մեր գաղութին պատկերն ալ չի տարբերիր ընդհ. Սփիւռքի պատկերէն: Անտարբերութեան ախտագին վիճակը վարակած ըլլալ կը թուի մեր կառոյցներու կենսունակութեան վրայ: Զգոյշ ըլլանք, որ թէ ծնողներու, թէ անձնակազմի եւ թէ պատասխանատուներու անտարբերութիւնը չտարածուի նաեւ մեր կրթարաններուն վրայ: Գիտակցինք, որ առանց մեր վարժարաններուն անշուք անշուք գաղութ մը կը մնայ մեզի կամ ընդհանրապէս չի մնար եւ մեր միութենական թէ ազգային իշխանութիւն կոչուած մարմինները աւելորդ պերճանքի կը վերածուին:
Գաղութի մը աչքի լոյս են մեր կրթարանները եւ սեփական աչքի լոյսի պէս հաւաքական խնամքի ու գուրգուրանքի արժանի են անոնք: Կազմակերպ գաղութի տեւելիութիւնը կախեալ է անոնցմէ:
Սիրելի հայրենակիցներ,
Յոբելեար Ընկերակցութեան հիմնարկէքը կատարուեցաւ Եգիպտոսի մէջ, բայց եւ այնպէս հիմնադիրներու տեսիլքը կ‘ընդգրկէր ամբողջ ազգը եւ այդ նպատակով ալ անոր տրուեցաւ «Համազգային» անունը:
Կը նշանակէ, թէ այսօր, սփիւռքէն Հայաստան իր տարածուն ցանցով եւ մշակութային աշխուժութիւններով Համազգայինը ընդգրկած է տարբեր երկիրներու մէջ տեղաբաշխուած ազգի հատուածները եւ արդէն իրականացուցած՝ հիմնադիրներու մեծ տեսլականը…:
Յարգանք եւ խոնարհում՝ հիմնադիր սերունդին եւ կամաւոր բոլոր աշխատողներուն:
