Եր­կու հա­յեր մէկ տեղ

­Պա­րէտ Քհնյ. ­Խա­չե­րեան

Հ­րեայ ժո­ղո­վուր­դը խոր հա­ւատքն ու­նի, թէ ան Աս­տու­ծոյ ընտ­րեալ ժո­ղո­վուրդն է։ Ա­ռա­ւել եւս ան կը հա­ւա­տայ, թէ իր հայ­րե­նի­քի՝ Հ­րէաս­տա­նի իս­կա­կան տա­րա­ծու­թիւ­նը ներ­կա­յի հո­ղա­մա­սը չէ։ Հ­րէաս­տա­նի դրա­ցի քա­նի մը ա­րա­բա­կան եր­կիր­նե­րու հո­ղա­մա­սե­րէն բա­ժին­ներ ի­րեն կը պատկա­նին, որ­պէս երկ­նա­յին խոս­տում կամ պար­գեւ։ ­Միւս կող­մէն, ար­դէն ան պա­տե­րազ­մի ճամ­բով բռնագ­րա­ւած է դրա­ցի հինգ ա­րա­բա­կան եր­կիր­նե­րու հո­ղա­մա­սե­րէն բա­ժին­ներ։ ­Բայց խոս­տա­ցո­ւա­ծը ա­ւե­լի մեծ էր։ Եւ այս­պէս, ան կառ­չած մնա­լով իր հա­ւատ­քին, մին­չեւ օրս բռնի ձե­ւով կը փոր­ձէ տէր դառնալ երկ­նա­յին իր պար­գե­ւին։ Ու այդ ճամ­բուն վրայ, ա­նոր կող­մէ հա­զա­րաւոր ա­րաբ­նե­րու սպան­նու­մը, գե­րե­ւա­րու­մը, քա­ղաք­նե­րու եւ գիւ­ղե­րու կործա­նու­մը ոչ մէկ մտա­հո­գու­թիւն կը պատ­ճա­ռեն ի­րեն եւ մարդ­կա­յին ի­րաւունք ու ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն քա­րո­զող պե­տու­թիւն­նե­րուն։
­Միւս կող­մէ, աշխարհն ու տնտե­սու­թիւ­նը ար­դէն իր տի­րա­պե­տու­թեան տակն են։
Ան­շուշտ սոյն անդ­րա­դար­ձին նպա­տա­կը հրեա­նե­րը գո­վել չէ։ Այլ անդ­րա­դառ­նալ ա­նոնց ներ­քին իւ­րա­յա­տուկ կազ­մա­կերպ­չա­կան ի­րա­վի­ճակին եւ բաղ­դա­տա­կան մը կա­տա­րել։
­Հայ ժո­ղո­վուր­դը եւս Աս­տու­ծոյ ժո­ղո­վուրդն է։ ­Պատ­մու­թեան մէջ, ան ա­ռա­ջին ժո­ղո­վուրդն է, որ 301 թո­ւա­կա­նին քրիս­տո­նէու­թիւ­նը ըն­դու­նեց որպէս պե­տա­կան կրօնք։ ­Հայ ժո­ղո­վուր­դը հա­ւատ­քի ժո­ղո­վուրդ է։ Եւ այդ հաւատ­քը դա­րեր շա­րու­նակ ան ա­մուր պա­հեց մե­ծա­մեծ զո­հո­ղու­թիւն­նե­րով։ ­Հայ ե­կե­ղե­ցին ու ե­կե­ղե­ցա­կա­նը, ժո­ղո­վուր­դի հո­գե­ւոր սնուն­դին կող­քին մեծ ներդ­րում ու­նե­ցան ազ­գա­յին, մշա­կու­թա­յին ու ըն­կե­րա­յին մար­զե­րէն ներս եւս։ ­Հա­յը սա­կայն, հրեա­յին նման հո­ղա­մա­սե­րու երկ­նա­յին խոս­տում­ներ չու­նե­ցաւ։ Ընդ­հա­կա­ռա­կը, իր ու­նե­ցածն ան­գամ մեծ մա­սամբ կորսն­ցուց, թուր­քին բռնու­թեան տակ։ Եւ մարդ­կա­յին ի­րա­ւունք ու ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն քա­րո­զող պե­տու­թիւն­նե­րը միշտ լուռ մնա­ցին ծա­նօթ պատ­ճառ­նե­րով։
­Հա­ւատ­քին կող­քին, հրեա­նե­րը թունդ հայ­րե­նա­մոլ ժո­ղո­վուրդ մըն են։ Հ­րէաս­տա­նէն ներս կամ սփիւռ­քի մէջ ապ­րող իւ­րա­քան­չիւր հրեա­յին համար, հայ­րե­նի հո­ղը սուրբ հող է։ Ո­րով­հե­տեւ ըստ ­Սուրբ ­Գիր­քին, Աս­տո­ւած ի­րենց ա­զա­տագ­րեց ե­գիպ­տա­ցի­նե­րու գե­րու­թե­նէն ու ա­ռաջ­նոր­դեց զի­րենք դէ­պի այն հո­ղը, ուր ի­րենց հա­մար ընտ­րած էր որ­պէս հայ­րե­նիք։ Ու այդ հա­ւատ­քին մեծ քա­րոզ­չու­թիւնն ու ար­դիւն­քը, շատ յստակ կեր­պով կը տեսնենք ի­րենց ան­հա­տա­կան, ազ­գա­յին ու հո­գե­ւոր կեան­քէն ներս։
Հ­րէաս­տա­նի քա­ղա­քա­կան կեան­քէն ներս, կու­սակ­ցու­թիւն­ներ ի­րար դէմ ժո­ղովր­դա­վար ձե­ւով սուր պայ­քար կը մղեն, որ­պէս­զի ընտ­րու­թեան ճամ­բով կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը շա­հին։ Այդ ի­րա­րան­ցու­մին մէջ սա­կայն, ե­թէ օ­տար պե­տու­թիւն մը կամ ուժ մը, ի­րենց հո­ղին վրայ ոտք դնե­լու կամ ի­րենց վնաս հասց­նե­լու նո­ւա­զա­գոյն փոր­ձը կա­տա­րէ, քա­ղա­քա­կան այդ ամ­բողջ ու­ժե­րը, միաս­նա­կան մէկ ու հզօր բռունց­քի կը վե­րա­ծո­ւին եւ ի­րենց հայ­րենի­քը կը պաշտ­պա­նեն։ ­Մէկ կողմ կը դնեն ի­րենց ներ­քին տար­բե­րու­թիւն­նե­րը եւ կը նե­տո­ւին ճա­կատ։ ­Միեւ­նոյն ա­տեն, զօ­րա­շար­ժի կ’են­թար­կո­ւի նաեւ ամ­բողջ հրեայ սփիւռ­քը եւ ի նպաստ ի­րենց շա­հե­րուն, կը զբա­ղեց­նեն նաեւ տեղ­ւոյն պե­տու­թիւն­նե­րը։
­Հա­ւատ­քին կող­քին, հա­յե­րը եւս ի­րենց կար­գին հայ­րե­նա­սէր են։ Ի­րենց հա­մար հայ­րե­նի­քը թան­կա­գին է։ ­Հա­կա­ռակ այս ըմբռ­նու­մին եւ քա­րոզ­չութեան, հա­յոց պատ­մու­թեան մէջ դժբախ­տա­բար ար­ձա­նագ­րո­ւած են բա­ւակա­նա­չափ տխուր դէպ­քեր ու դա­ւա­ճան դէմ­քեր, ո­րոնք մեծ վնաս­ներ հասցու­ցին հայ­րե­նի­քին։ Ար­շակ թա­գա­ւո­րի օ­րե­րէն մին­չեւ օրս, ներ­քին ան­համա­ձայ­նու­թիւն­նե­րը, ի­րար դէմ պայ­քար­նե­րը եւ դա­ւադ­րու­թիւն­նե­րը, հայ­րենի­քը ներք­նա­պէս ու ար­տաք­նա­պէս տկա­րա­ցու­ցին։
­Ժա­մա­նակ­ներ ետք, սփիւռ­քի հա­յե­րուն պատ­մու­թիւ­նը եւս նմա­նե­ցաւ ան­ցեա­լին։ ­Հայ­րե­նա­սի­րա­կան միեւ­նոյն նպա­տա­կին հա­մար ծա­ռա­յող ու պայ­քա­րող խմբա­ւո­րում­նե­րը, ի­րար հետ գրե­թէ հա­մա­ձայն չգտնո­ւե­ցան ու սերտ գոր­ծակ­ցու­թիւն չու­նե­ցան։ Ընդ­հա­կա­ռա­կը, ի­րար դէմ ընդ­հան­րա­պէս պայ­քա­րե­ցան ու ի­րար վնաս հաս­ցու­ցին։ Օ­տար ա­փե­րու վրայ ձուլ­ման ու կո­րուս­տի լուրջ վտան­գին դի­մաց հա­յեր, փո­խա­նակ միաս­նա­կան ճա­կատ կազ­մե­լու, ներ­քին հզօր միջ­նա­բերդ մը կա­ռու­ցե­լու, իւ­րա­քան­չիւ­րը իր միջնա­բեր­դը կա­ռու­ցեց եւ ան­ցեա­լի պատ­մու­թեան նման, մէ­կը միւ­սին միջ­նաբեր­դը սկսաւ հա­րո­ւա­ծել ու վնաս հասց­նել։ ­Ներ­սի ու դուր­սի բո­լոր հա­յե­րը կ’ու­զեն Ա­րա­րա­տը ա­զա­տագ­րել։ ­Բայց ա­ռան­ձին։
­Ժա­մա­նակ­ներ ետք, ­Հա­յաս­տա­նի վե­րան­կա­խա­ցու­մը ու­րա­խու­թիւն ու հպար­տու­թիւն պատ­ճա­ռեց հա­յե­րուն։ Այդ ժա­մա­նա­կին եւս, երկ­րի ներ­քին քա­ղա­քա­կան պատ­կե­րը նմա­նե­ցաւ ան­ցեա­լի պատ­մու­թեան։ Այդ փոքր տարա­ծու­թեամբ եւ փոքր թի­ւով բնակ­չու­թեամբ հայ­րե­նի­քին մէջ, տաս­նեակ քա­ղա­քա­կան խմբակ­ցու­թիւն­ներ ի­րար դէմ պայ­քա­րե­ցան, ի­րար հետ թշնամա­ցան, ի­րար վնա­սե­ցին, ի սպաս մե­ծե­րու գրպան­նե­րուն եւ ոչ հայ­րե­նի­քին։ ­Փո­խա­նակ միաս­նա­կա­նու­թեան, ա­մէն մէ­կը հրա­պա­րակ մը գրա­ւե­լով ժո­ղովուր­դը ի­րար­մէ բաժ­նեց։ Եւ հայ­րե­նի­քին փո­խա­րէն, մար­դոց միտ­քը կեդ­րոնա­ցուց քա­ղա­քա­կան ու ե­կե­ղե­ցա­կան անձ­նա­ւո­րու­թեանց շուրջ։
Եւ այս բո­լոր յու­սա­խա­բու­թեանց վրայ, ա­ւել­ցաւ մեծ ու ցա­ւա­լի ա­ղէտ մը եւս, երբ հայ ժո­ղո­վուր­դի թշնա­մին նոր պա­տե­րազմ մը հռչա­կեց Ար­ցա­խի դէմ։ Եւ հոն, մինչ ճա­կա­տին վրայ հայ ե­րի­տա­սարդ զի­նո­ւո­րը հե­րո­սա­կան պայ­քար կը մղէր, ա­րիւն կը թա­փէր, հայ­կա­կան քա­ղա­քա­կան խմբակ­ցութիւն­նե­րը, նե­րա­ռեալ ե­կե­ղե­ցա­կան­ներ, փո­խա­նակ ի­րար միա­նա­լու, մէկ բռունցք կազ­մե­լու, ճա­կա­տի զի­նո­ւո­րին հաս­նե­լու, երկ­րի հրա­պա­րակ­նե­րուն վրայ ի­րար դէմ ցոյ­ցեր կազ­մա­կեր­պե­ցին, պե­տա­կան կա­ռոյց­նե­րէն ներս խու­ժե­լով ա­ւեր գոր­ծե­ցին եւ ի­րար հան­դէպ թշնա­մանք տա­րա­ծե­ցին։ Ար­ցախի հո­ղե­րը գա­ցին, բայց ներ­քին պա­ռակ­տո­ւած կա­ցու­թիւ­նը մնաց։
Կ­’ե­րե­ւայ թէ հայ ժո­ղո­վուր­դին մօտ հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը, ապ­րու­մէ ու զգա­ցու­մէ զուրկ պարզ բառ մըն է։ Ար­դեօք ա՞ն եւս հրեա­յին նման հայ­րե­նամո­լու­թեան ո­գիին կա­րի­քը ու­նի։
Հրեայ ժո­ղո­վուր­դը եւս, այլ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու նման ու­նի իր սփիւռ­քը, ո­րը են­թա­կայ է ձուլ­ման վտան­գին։ Ի տար­բե­րու­թիւն այլ ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն, ան յա­ջո­ղե­ցաւ գո­յա­տեւ­ման մար­տահ­րա­ւէր­նե­րուն յաղ­թա­հա­րել հայ­րե­նամո­լու­թեան, հա­ւատ­քի ու միաս­նա­կա­նու­թեան ո­գին սրսկե­լով հրեայ ե­րա­կին մէջ։ Օ­տար ա­փե­րու վրայ ա­նոնք ի­րար փնտռե­ցին ու ի­րա­րու վստա­հե­ցան։ Ի­րար հետ աշ­խա­տե­ցան ու մեծ­ցան։ Այս­պի­սով ա­ռեւ­տու­րը, շահն ու յա­ջողու­թիւ­նը ի­րենց մէջ պա­հե­ցին։ Ի­րար օգ­նե­լով, միաս­նա­կա­նու­թիւնն ու պատ­կա­նե­լիու­թիւ­նը ա­մուր պա­հե­ցին։
Ս­փիւռ­քի մէջ, հոն ուր եր­կու կամ ա­ւե­լի հրեա­ներ կ’ապ­րին, ի­րար կը միա­նան ու տնտե­սա­կան, ըն­կե­րա­յին, ազ­գա­յին, հո­գե­ւոր եւ քա­ղա­քա­կան հզօր ուժ մը կը կազ­մեն։ ­Հոն ուր եր­կու կամ ա­ւե­լի հրեա­ներ կ’ապ­րին, այդ­տեղ մէկ Հ­րէաս­տան կը կա­ռու­ցեն։
­Հայ ժո­ղո­վուր­դը եւս, այլ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու նման ու­նի իր սփիւռ­քը, ո­րը են­թա­կայ է ձուլ­ման վտան­գին։ ­Տար­բե­րու­թիւ­նը սա­կայն հայ ժո­ղո­վուր­դին այն է, որ սփիւռ­քի մէջ երբ եր­կու հա­յեր քով-քո­վի կու գան, միաս­նու­թեան փո­խա­րէն եր­կո­ւու­թիւն մը կը ստեղ­ծեն։ Ի­րար չըն­դու­նե­լու ու չհան­դուր­ժե­լու հո­գե­բա­նու­թիւ­նը, ա­ռա­ւել եւս ի­րար հետ չգոր­ծակ­ցե­լու ա­ւան­դա­կան տրամադ­րու­թիւ­նը, ինք­նին հե­ռա­ւո­րու­թիւն մը կը ստեղ­ծէ եւ գո­յա­պայ­քա­րի ու­ժը կը տկա­րաց­նէ։ Եւ պա­տա­հած է, որ մէկ քա­ղա­քի մէջ ապ­րող հա­յեր կամ խմբակ­ցու­թիւն­ներ, կա­ռու­ցած են ի­րար­մէ ան­ջատ ­Հա­յաս­տան­ներ։
­Պէտք է ը­սել, որ սփիւռ­քի մէջ գո­յու­թիւն ու­նին ժո­ղո­վուրդ­ներ, ո­րոնք ի­րենց ե­տին ու­նին հզօր հայ­րե­նիք մը, որ զա­նա­զան մի­ջոց­նե­րով զօ­րա­վիգ կը կանգ­նի ար­տերկ­րի իր զա­ւակ­նե­րու գո­յա­տեւ­ման կա­րե­ւոր պայ­քա­րին։ ­Հայկա­կան սփիւռ­քը սա­կայն, իր հայ­րե­նի­քէն ա­ջակ­ցու­թեան, գոր­ծակ­ցու­թեան, վստա­հու­թեան ու ո­գե­ւո­րու­մի բա­ւա­րար հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը չու­նե­ցաւ։
­Հայրե­նի պե­տու­թիւ­նը սփիւռ­քին մօ­տե­ցաւ միայն գան­ձա­նա­կի տրա­մա­բա­նութեամբ։ ­Պատ­կա­նե­լիու­թեան ո­գիէն ան­դին զուտ տնտե­սա­կան մօ­տե­ցում, որ իր ժխտա­կան ազ­դե­ցու­թիւ­նը եւ ար­դիւն­քը ու­նե­ցաւ եր­կուս­տէք։
Ակն­յայտ է, թէ աշ­խար­հի վրայ հրեա­ներ թէ´ ա­ռան­ձին եւ թէ´ հա­ւաքա­կան ձե­ւով յա­ջո­ղու­թիւն­ներ կ’ար­ձա­նագ­րեն։ ­Մինչ հա­յե­րը՝ միայն ա­ռանձին։ Ո­րով­հե­տեւ եր­կու հա­յեր մէկ տեղ չեն բա­ւեր։
­Մէկ հա­յը բժշկա­կան, ե­րաժշ­տա­կան, ա­րո­ւես­տի եւ այլ մար­զե­րու մէջ յա­ջո­ղու­թիւն­ներ կ’ար­ձա­նագ­րէ եւ աշ­խար­հի չորս ծա­գե­րուն աչ­քա­ռու կը դառ­նայ։ Իսկ երբ եր­կու հա­յեր քով-քո­վի գան, մէ­կը միւ­սին աչ­քը կը հա­նէ։
­Մէկ հա­յը յա­ջո­ղու­թիւն­ներ կ’ար­ձա­նագ­րէ եւ պե­տա­կան ու այլ մակար­դակ­նե­րու վրայ գնա­հա­տան­քի կ’ար­ժա­նա­նայ։ Իսկ երբ եր­կու հա­յեր քով-քո­վի գան, մէ­կը միւ­սին յա­ջո­ղու­թեան ար­գելք կը դառ­նայ։
­Մէկ հա­յը յա­ջո­ղու­թիւն­ներ կ’ար­ձա­նագ­րէ եւ մի­ջազ­գա­յին ամ­պիոննե­րու վրայ պա­տիւ­նե­րու կ’ար­ժա­նա­նայ։ Իսկ երբ եր­կու հա­յեր քով-քո­վի գան, մէ­կը միւ­սին ամ­պիո­նէն վար կը հրէ։
Ար­դեօք Աս­տո­ւած հա­յե­րո՞ւն ալ բան մը պէտք էր խոս­տա­նար, որպէս­զի հրեա­նե­րէն օ­րի­նակ առ­նէին։