13 Հոկտեմբերին, 51 տարի առաջ, արդէն թեւակոխած գրական-ստեղծագործական իր երթի հասունացման փուլը, 51 տարեկանին մեր աշխարհէն ապաժամ հեռացաւ սփիւռքահայ գրականութեան եզակի դէմքերէն Եդուարդ Պոյաճեան։
Հայրենի կորուսեալ հողին ու անով շաղախուած հայ մարդոց, անոնց շնչաւորած ազգային ու տոհմիկ արժէքներուն եւ խորհուրդներուն ինքնատիպ երգիչն է Մուսա Լերան Խտըր-Պէկ գիւղի ծնունդ Եդուարդ Պոյաճեան։
«Հողը ամէ՜ն բան» է անոր համար. թէ՛ շօշափելի գեղեցկութիւններու եւ հմայքներու անպարագիծ աշխարհ մըն է, թէ՛ կորսուած ճշմարտութեան եւ խոցուած էութեան որոնումով աշխարհին ու ժամանակներուն բացուած մարդոց թանձրացեալ տարերքն է, թէ՛ անանց արժէքներու կենսատու աղբիւրն է եւ թէ, մանաւա՛նդ, համապարփակ խորհուրդ է, անծայրածիր հորիզոններու եւ խորագոյն թափանցումներու ընդգրկո՜ւն, տարողունա՛կ խորհուրդ։
Իր ողջ էութեամբ բանաստեղծ է Պոյաճեան ոչ միայն իր խոհուն քերթուածներով, այլեւ՝ կեանքը իր բարդութեամբ վերծանող արձակ էջերով, հողի մարդոց ներաշխարհը պեղող ու վերծանող պատմուածքներով, հայ մտքի, մշակոյթի եւ գրականութեան մեծամեծները դիմաքանդակող իր իմացապաշտ վկայութիւններով։
Ինչպէս որ ինք կը վկայէ իր ինքնակենսագրութեան մէջ, Եդուարդ Պոյաճեան երեք ամսու նորածին մըն էր, երբ Մուսա Լերան բուռ մը հայութիւնը բոլորով, մեծով-պզտիկով, բարձրացաւ իր լեռները՝ դիմադրելու համար ցեղասպան թուրք պետութեան եղեռնագործ սադրանքին։
Մանկութեան չորս տարիները անցուց Փոր Սայիտ, Եգիպտոս, վրաններու տակ, ուր ֆրանսական փրկարար ռազմանաւերը փոխադրած էին Մուսա Լերան հերոսական ժողովուրդը։ Առաջին Աշխարհամարտի աւարտին իրենց ծննդավայրը վերադարձած մուսա-լեռցիներուն հետ, Պոյաճեաններու ընտանիքը եւս վերահաստատուեցաւ Խտըր-Պէկ, ուր Եդուարդ ստացաւ իր նախնական կրթութիւնը՝ ծննդավայր գիւղի եւ հարեւան Օղուն-Օլուքի «երկու համեստ վարժարաններուն մէջ»։
14 տարեկանին, ուսումնատենչ եւ գրելու շնորհքով օժտուած պատանի, Պոյաճեան ղրկուեցաւ Պէյրութ, Համազգայինի նորաբաց Հայ Ճեմարանը, բարձրագոյն իր ուսումը ստանալու համար։ Շանթի, Աղբալեանի եւ Ճեմարանի հիմնադիր սերունդի շունչին տակ կազմաւորուեցաւ եւ ծաղկեցաւ գրական-գեղարուեստական եւ ազգային-քաղաքական նկարագիրը երիտասարդ հայ գրողին։
1930էն 1935, Եդուարդ Պոյաճեան մնաց Ճեմարան, ուր տակաւին ուսանող՝ սկսաւ աշխատակցիլ ժամանակի հայ մամուլին, Պոսթընի «Հայրենիք Ամսագիր»ին, Փարիզի «Յառաջ»ին եւ Պէյրութի «Ազդակ»ին։ 1932ին լոյս տեսաւ իր առաջին աշխատակցութիւնը։
1935ին, աւարտելով Ճեմարանը, Եդուարդ Պոյաճեան նետուեցաւ ուսուցչական ասպարէզ՝ մինչեւ մահ նուիրուելով նորահաս սերունդներու հայեցի դաստիարութեան սրբազան գործին։ Ուսուցչական առաքելութեամբ գործեց Սուրիոյ Թէլ Ապեատ գիւղին, ծննդավայր Խտըր-Պէկի, Այնճարի, Հալէպի, Քեսապի եւ Պէյրութի մէջ։ Հասցուց սերունդներ, որոնք կապուեցան հայ գրականութեան եւ մշակոյթին՝ պաշտամունքի աստիճան փարելով ազգային մեր արժէքներուն։
Ունեցաւ աշակերտներ, որոնք տիպար ուսուցիչի եւ տաղանդաւոր գրողի իր կերպարն ու աւանդը կեանքի ուղեցոյց դարձուցին։
Ուսուցչական իր ծառայութեան զուգահեռ՝ Եդուարդ Պոյաճեան թափ տուաւ գրական-ստեղծագործական աշխատանքին։
Մնայուն աշխատակցութիւն բերաւ Կ. Սասունիի եւ Մ. Իշխանի խմբագրած «Ազդակ Շաբաթօրեակ»ին, Անդրանիկ Ծառուկեանի «Նայիրի»ին, Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան «Հասկ»ին, Համազգայինի «Ակօս»ին եւ Մանուկ Ասլանեանի «Ազդարար»ին։ Մաս կազմեց «Բագին» ամսագրի հիմնադիր եռանդամ խմբագրութեան՝ Կարօ Սասունիի եւ Պօղոս Սնապեանի հետ։ Գործածած գրչանունները եղան Ալպաթրոս, Վազգէն Տիրանեան, Ե. Սարենց եւ Ե. Ծովիկեան:
1944ին լոյս ընցայեց իր առաջին հատորը՝ «Սէր եւ Վիշտ»ը, որուն յաջորդեցին «Հողը» (1948), «Պայքարողներ, պայքարողներ դուք գազազած» (1958), «Թուղթ Զաւակներուս» (1961), «Տոմար Տարագրի» (1963) եւ «Երկու Նամակ» (1964) գործերը։ Իսկ յետ մահու, Եդուարդ Պոյաճեանի գործերէն լոյս տեսան «Դէմքեր» (1967), «Երկեր — Ա. հատոր» (1968), «Ծննդավայր Կորուսեալ» (1984), «Ընտրանի» (Երեւան, 1994), «Կեանքի Ափերէն» (1995) եւ «Դուն» (Երեւան 2005) եւ «Միտք Պահէ»։
«Կորուսեալ Ծննդավայրին»՝ հայրենի բռնագրաւեալ հողին եւ անով միս ու ոսկոր կապած հայ մարդոց եւ ազգային աւանդներուն ինքնուրոյն բանաստեղծը եղաւ Եդուարդ Պոյաճեան։
Աւանդապահութիւնն ու նորարարութիւնը, զգացականութիւնն ու խոհականութիւնը, անցելապաշտութիւնը եւ վերաթարմացումը, հայրենաբաղձութիւնն ու մարդկայնապաշտութիւնը եզակի համադրումի արժանացան իր գրականութեան մէջ։
Ընկալեալ իմաստով գիւղագիր մը չեղաւ, այլ հողի մարդիկը ապրեցուց եւ շնչաւորեց Երկրորդ Աշխարհամարտին յաջորդած մարդկային մեծ հոգերով ու խնդիրներով։
Հայ ժողովուրդի ազգային արժանաւորութեան եւ մշակութային կենսունակութեան պատգամաբերը դարձաւ, առանց որ անձնատուր ըլլայ անցեալի մեծ ժառանգութիւնը պարզապէս ըմբոշխնելու եւ սպառելու փորձութեան։
Անցեալին նայեցաւ ու փարեցաւ՝ ներկայի խնդիրները ուղիղ ճակատէն դիմագրաւելու, ինքնահաւատարմութեամբ առաջնորդուելու եւ նոր ժամանակներուն համահունչ գալիքի ուղին հարթելու հաստատակամութեամբ։
Բայց մանաւանդ անխոնջ պայքարող մը եղաւ ընդդէմ կեղծ արժէքներուն եւ հայ մշակոյթի, գրականութեան ու ազգային աւանդներու փարիսեցիական պաշտամունքին։
Հայ լեզուն իր ամբողջ հմայքով ու գանձերով ճառագայթեց Եդուարդ Պոյաճեանի գրականութեան էջերէն, ուր բանաստեղծական շունչն ու պատկերաւոր խոհականութիւնը ամբողջապէս կը գրաւեն ու իրենց հմայքով կը պարուրեն ընթերցողի միտքն ու հոգին։
Ապաժամ իր մահով մեծ կորուստ ունեցաւ հայ գրականութիւնը։
Տաղանդաւոր հայ գրողին ստեղծագործական շունչով վերաթարմանալու թող ծառայեն Եդուարդ Պոյաճեանի ժառանգութենէն քաղուած նշխարները.ԱՐԻՒՆ ՈՒ ԽԵԼՔ
(Մեծ Եղեռնի 40ամեակին առիթով)
Ապրիլ 24ի Եղեռնը բախեցաւ մեր ազգային հոգեկան արժէքներու հզօր դիմադրականութեան: Ընդհանրական ոճիրներու եւ կոտորածի մոլութիւն ունեցող մեր թշնամին հալածեց մեզ, եւ սուրիական անապատներու սգապատ տարածքներուն վրայ անոր բովանդակ քսութիւնը դպաւ հայկական կամքի հազարամեայ պրոնզին:
Ընկրկեցաւ:Նահանջեց:
Պարտուեցաւ:
Ապրեցանք մենք… նաեւ՝ Ապրիլ 24էն ետք:
Եւ ա՛յս էր ահա, որ շշմեցուցիչ եղաւ թշնամիին համար:
Տէր Զօրի մեր մռայլ պատմութիւնը իր թանձրագոյն իրականութեամբը կը մնայ անհաւատալի հեքիաթ մը միայն` սա ապաբարոյ ու վատ դարաշրջանի մարդկութեան համար:
Որովհետեւ որեւէ իրականութիւն պիտի չկրնար այս աստիճան անբնական կերպարանքներու ներքեւ յանձնուիլ պատմական երեւոյթներու հոսանքին:
Թող հրէշային ախորժակներով ժամանակակից մարդկութիւնը Ապրիլ 24ը նկատէ հայկական սարսափներու անհաւատալի հեքիաթ մը:
Հոգ չէ:
Այդ արտասուալի ու մութ հեքիաթը մենք վերածած ենք ասկէ ետք համազգային զայրոյթի անծայրածիր զինարանի մը, ուրկէ Անկախութեան արեգակներ պիտի պոռթկան` ծածկելու համար լոյսով ու ջերմութեամբ, արիւնաթաթաւ ու ցուրտ ճանապարհները մեր պատմութեան, ինչպէս բերկրանքի անուշ առաւօտ մը պատահեցաւ ատիկա:
Կա՛նք:
Պիտի մնա՛նք:
Վճռած ենք ատիկա:
Մեր վերջին խօսքն է, որ ահա առաջ կ՛ըսենք:
Ապրելու մեր հաւատամքին իբրեւ խարիսխ` ունինք մեր պատմութիւնը, սկիզբէն մինչեւ այսօր:
Սեւ փոթորիկը չկրցաւ բնաջինջ ընել մեզ:
Քանի մը տարի ետք, հեղեղային շքեղութեամբ Մայիսին, աշխարհ տեսաւ, թէ կորսուած հայը ստեղծած է իր Անկախութիւնը: Կը քալէ բարձրագլուխ ու պայծառ դրօշով, յաղթական Եռագոյնով:
Արդ`
Եղերական միլիոնի մը սեւ թուականը` անդրադարձած հայութեան վրայ նախ որպէս յաւիտենական սուգ եւ բարկութիւն, եղած է տարիներու ընթացքին ու կը շարունակէ ըլլալ որպէս ազատ ազգ ապրելու կատաղի կամք մը, մեր ամէնէն յստակ գիտակցութիւններէն մէկը:
Անվիճելի իրողութիւն է այսօր, թէ ոճիրի եւ քսութեան անմոռանալի թուականէն ետք, ազգային ազատ կեանքի գիտակցութիւնը մեծապէս ընդհանրացած, արմատացած է հայուն հաւաքական էութեան մէջ:
Ապրիլ 24ը հայութեան ամէնէն տխուր թուականը եղաւ:
Քառասուն տարի ըսինք ասիկա իրարու, ըսինք աշխարհին:
Քանի մը տասնամեակ լացինք միայն, քանի մը տասնամեակ զայրացանք միայն:
Բայց քիչ մտածեցինք` առողջ դասեր առնելու համար անկէ:
Եթէ նախ քան այդ թուականը մենք աւելի լաւ ճանչնայինք մեր թշնամին, եթէ գիտնայինք, որ իր շահուն համար ան ընդունակ է լաւագոյն ճամբայ նկատելու հայուն ամբողջական բնաջնջումը, հաւանաբար խնայուէր մեզի ապրիլեան այսքան զարհուրանք, այսքան անբաղդատելի կորուստ:
Եթէ կրցանք վերապրիլ, բազմանալ ու զօրանալ նորէն, ատիկա կը պարտինք ոչ այնքան մեր քաղաքական հասունութեան, քան` հայու այն մաքուր արիւնին դիմադրական ուժին, եւ առաքինութիններուն:
Բայց եթէ կ՛ուզենք իսկապէս անպարտելի դառնալ, իսկապէս օգտակար դաս մը հանել Ապրիլ 24էն, հարկ է հայուն մաքուր արիւնին վրայ գումարել քաղաքական շատ աւելի բարձր հասունութիւն մը, քան ունինք այսօր: Լալը սորվեցանք ու կիրարկեցինք մեր փրկութեան համար:
Տեսանք, որ օգուտ չ՛ըներ:
Վրէժ բառին իմաստն ալ լաւապէս ուսումնասիրեցինք:
Ան ալ ամէն բան չէ:
Պէտք է համոզուինք այլեւս, որ հայուն հին ու մաքրամաքուր արիւնը ամէն բանէ աւելի պէտք ունի խելքի: Վասնզի կեանքին բոլոր զէնքերը մաքուր արիւնի մը հետ գործող զօրաւոր խելքի մը մէջ են ի վերջոյ: Եթէ կ՛ուզենք հասնիլ մեր ազգային իտէալներուն, պէտք է տեւաբար գործակից ըլլան իրարու երկու բան.- Արիւն ու Խելք…
ԳԱԳԱԹՆԱԿԷՏ` ԲԱՂՁԱՆՔԻ ՄԸ ՎԱՂԱՆՑՈՒԿ»
Քովդ ըլլալ, նայիլ քեզ,
Քովդ ըլլալ, լսե՛լ քեզ,
Քովդ ըլլալ եւ խօսիլ
Քովդ ըլլալ ու լռել…:
Գալ լոյսէն առաջ, գալ մութէ՛ն առաջ,
Աստղերէն կանուխ,
Հովը դեռ չեկած`
Մտնել հոգիիդ կիսաբաց դռնէն…
Բոլորն երբ մեկնին.
Երբ որ քունը գայ ու դարձեա՛լ մեկնի,
Դեռ քեզ հե՛տ մնալ, սիրտ-սրտի՛ մնալ:
Քո՛ւ երջանկութեան իտէալը մնալ:
Քու անունէդ աւելի քեզ մօ՛տ ըլլալ,
Սրտէդ աւելի քեզի պէտք ըլլալ,
Քու վրադ ցանուող ափ մը հող ըլլալ,
Եւ արցունք ըլլալ, լռութիւն ըլլալ,
Քեզի Աստծոյ տանող գի՜րկն ըլլալ:
