Ապրիլ 10ի այս օրը, 26 տարի առաջ, Ատրպէյճանի իշխանութիւնները գործադրեցին բարբարոսական ահաւորութեամբ հակահայ սպանդ մը, որ անլռելի յուշարարներէն մէկը դարձաւ Արցախի հայութեան ազգային արդար պահանջները բրտօրէն խեղդելու ուղին ընտրած Պաքուի վարիչներուն ցեղասպանական վարքագիծին…
Արցախի Մարտակերտ շրջանի հայաբնակ Մարաղա գիւղը օր-ցերեկով ենթարկուեցաւ պետականօրէն ծրագրուած ու գործադրուած սպանդի։
Մեծն Բրիտանիոյ Լորտերու Պալատին երեւելի անդամներէն Պարոնուհի Քարոլայն Քոքս օրին անկաշառ վկան հանդիսացաւ Մարաղայի կոտորածին։ Արցախեան Ազատամարտի արդարադատ պոռթկումը արեան մէջ խեղդելու ատրպէյճանական եղեռնագործութեան սեւ էջերու շարքին իր արիւնոտ էջը արձանագրած Մարաղայի կոտորածին մասին, օրին, Լէյտի Ք. Քոքս հետեւեալ վկայութիւնը ներկացուց Մեծն Բրիտանիոյ Լորտերու Պալատին մէջ.-
«Այն, ինչ որ մենք տեսանք՝ նկարագրութեան ենթակայ չէ: Գիւղը ամբողջովին աւերուած էր: Մարդիկ թաղում էին զոհուածներին, աւելի ճիշտ՝ այն, ինչ հնարաւոր էր թաղել — տանջամահ արուած, կենդանի այրուած, կտրտուած կամ սղոցուած դիակի մասեր: Մի մասին թաղել էին նախորդ օրը՝ նկարահանելու համար նրանց հանեցինք, թէեւ հասկանում էինք, թէ ինչքա՜ն ծանր է հայերի համար: Այդ օրերին Մարաղայում նկարահանուածը փաստում է այդտեղ իրագործուած սոսկալի կոտորածի մասին՝ գլխատուած ու կտրտուած դիակներ, երեխաների դիակներ, արիւնոտ հող եւ մարմնի մասեր, որտեղ սղոցել էին նրանց:
Մենք տեսանք արիւնոտուած մանգաղներ, որոնցով կատարել էին այդ եղերագործութիւնը, հաւանաբար դրանք պէտք էր վերցնել մեր հետ՝ որպէս վկայութիւն, բայց ես դա չկարողացայ: Բնակիչներին սպաննելուց յետոյ ադրբեջանցիները թալանել եւ այրել էին գիւղը: Զինուորներից յետոյ յայտնուել էին քաղաքացիներ եւ շարունակել թալանը: Մենք տեսանք մի քանի լիքը լցուած պայուսակներ, որ դիակապտիչները չէին հասցրել տանել»:
Ահա այսպէ՛ս Ատրպէյճանի ցեղասպանական վարքագիծին զոհը դարձաւ Արցախի հայոց հինաւուրց Մարաղան։
Մարաղա հայաբնակ գիւղ էր Մարտակերտի շրջանին մէջ, հայկական բարգաւաճ աւան էր Գանձակ-Ստեփանակերտ մայրուղիին վրայ եւ կը հանդիսանար Լեռնային Ղարաբաղի դարպասը: Մարաղացիները աւանդապահ, հիւրասէր եւ հայրենի բնութեան կառչած հայեր էին, որոնք հիմնականին մէջ բրինձ կը մշակէին, ունէին թուզի ու նուռի այգիներ, պարտէզներ: Մարաղան հայութեան տուած է ծանօթ գիտնականներ, երաժիշտներ, գրողներ: 1989ի մարդահամարով՝ Մարաղան կը հաշուէր 4660 շունչ մարդ։
Մարաղան անցեալ դարասկիզբին երկու անգամ՝ 1918ին եւ 1920-21ին թուրքերը գրաւած, սպանդի ենթարկած ու աւերած են: Այնուհետեւ մարաղացիները միշտ ալ ապրած են զգուշաւոր՝ իրենց թուրք-ազերի դրացիներուն նկատմամբ։ Իսկ 1988 թուին, Ղարաբաղեան Շարժումի առաջին իսկ օրերէն, Մարաղան եղաւ վտանգի առջեւ կանգնած Արցախի առաջին ամրոցներէն մէկը։ Մարաղան յայտնուեցաւ կրակի մէջ: Թուրքերը գիւղը աւերելու սկզբնական փորձ մը կատարեցին 1991ի Մայիսին, բայց գիւղի ֆետայի ազատամարտիկները կրցան քաջաբար ետ շպրտել նախայարձակները:
Սեպտեմբեր 1991ին Արցախի հայութիւնը հռչակեց իր անկախութիւնը՝ Խորհրդային Միութեան կազմին մէջ մնալով եւ խորհրդային սահմանադրական օրէնքներուն վրայ հիմնուելով։ Ինքնապաշտպանական եւ ազգային-ազատագրական պայքարի դաշտ նետուած Արցախի հայութիւնը տենդագին լծուեցաւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան պետական հիմերու եւ կառոյցներու հաստատման ու ամրապնդման։ Բայց Արցախի հայութեան ընդհանուր ապահովութիւնը ծայր աստիճան ծանրացաւ Դեկտեմբեր 1991ին, երբ տեղի ունեցաւ փլուզուած Խորհրդային Միութեան պաշտօնական կազմալուծումը՝ ազատ արձակելով եւ անտառի օրէնքի քմայքին յանձնելով Չարիքի Կայսրութեան մականին տակ 70 տարի գերեվարուած ազգերն ու ժողովուրդները։
Աշխարհաքաղաքական այդ շրջադարձային բախտորոշ պահուն նորանկախ Ատրպէյճանի Հանրապետութիւնը ի գործ դրաւ հայոց հինաւուրց հողին եւ շէներուն հայաթափումն ու թրքացումը ամբողջացնելու «ազգային մաքրազտման» իր ցեղասպանական ծրագիրը։
Շուշին դեռ ազատագրուած չէր եւ ամբողջ Արցախը, ինչպէս եւ մայր Հայաստանին հետ կապի բոլոր անցքերը ենթակայ էին ատրպէյճանեան զօրքերու հակակշռին։ Հայակեր թշնամիին դէմ ապստամբած Արցախի ազատամարտիկ հայութիւնը ամէնուր եւ ամէն օր կը կրէր մահ սփռող հետեւանքները անդադրում հրետանակոծութեան։
Համատարած ռմբակոծումներու եւ զրահամեքենաներով ու ծանր զէնքերով յարձակումներու այդ օրհասական պատերազմին մէջ տեղի ունեցաւ Մարաղայի կոտորածը։
1992 թուականի Ապրիլ 10ի առաւօտեան ժամը 5ին Մարաղա յանկարծ թիրախ դարձաւ աննախընթացօրէն լայն ծաւալի հրետակոծութեան: Կէսօրուան մօտ, ատրպէյճանական «Գուրթուլուշ» զօրամասը (1000 զինուոր), 20 զրահամեքենայի հետ, մտաւ գիւղ։ Հայոց պաշտպանական ուժերը (60 ազատամարտիկ) տեսնելով, որ ի վիճակի պիտի չըլլան դիմադրելու թշնամիի անհաւասար գերազանց ուժին, նահանջեցին՝ զգուշացնելով գիւղի բնակիչներուն, որ միասին նահանջեն կամ թաքստոցները ապաստանին: Հիմնական բնակչութիւնը հեռացաւ գիւղէն: Իսկ ծերունիները եւ հաշմանդամները պատսպարուեցան նկուղները։ Յաջորդ օրը ազատամարտիկները գիւղը ետ գրաւեցին, բայց գտան 57 խաղաղ բնակիչի դիակ.- ոմանք գլխատուած էին, ուրիշներ հրկիզուած, մորթուած կամ աչքերը հանուած… Հոս ու հոն նետուած էին մարդկային մարմնի բառացիօրէն սղոցուած մասեր՝ ձեռք ու ոտք եւ…
Ըստ Մեծն Բրիտանիոյ Լորտերու Պալատի նախկին փոխ-խօսնակ Լէյտի Ք. Քոքսին՝ սպաննուած էին ոչ-պակաս քան 45 հայեր: Ըստ հայկական անուանական ցանկին՝ զոհուած էր 57 եւ գերեվարուած 45 խաղաղ բնակիչ: Գերիներու շարքին էին՝ 9 երեխաներ, 18 կին, 3 տարեց եւ մէկ կոյր (այս տուեալները հաստատուած են Միջազգային «Helsinki Watch» իրաւապաշտպան կազմակերպութեան եւ Ք. Քոքսի կողմէ):
Շաբաթ մը յետոյ Մարաղան ենթարկուեցաւ նոր յարձակումի մը, որուն հետեւանքով բնակչութիւնը վերջնականապէս հեռացաւ իր հայրենի օրրանէն։ Ընդհանուր առմամբ՝ ատրպէյճանեան բարբարոսական եղեռնագործութեան Մարաղան տուաւ 90 նահատակ, տարբեր աստիճանի ծանր վէրքեր ստացան 37 հոգիներ, որոնց շարքին 21 կին եւ 6 երեխայ։
Այդպէ՛ս հայաթափուեցաւ եւ վերջնականապէս ատրպէյճանական գրաւման տակ ինկաւ Մարաղան։ Իսկ Մարաղայի կոտորածը իրագործած ըլլալուն համար «Գուրթուլուշ» գումարտակի հրամանատար Շահին Թալիբ օղլի Թագիեւը ստացաւ «Ատրպէյճանի Ազգային Հերոս»ի կոչում:
Մարաղայի կոտորածին քաղաքական գնահատումը կատարելով՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան արտաքին գործոց նախարարութիւնը ի լուր աշխարհին յայտարարեց.-
«Ադրբեջանի տարածքում հայ ազգաբնակչութեան ջարդերի եւ էթնիկ զտումների նկատմամբ միջազգային հանրութեան կողմից համարժէք քաղաքական եւ իրաւական գնահատականի բացակայութիւնն էր, որ ուղի հարթեց Մարաղա գիւղում ադրբեջանական բանակի կողմից ռազմական յանցագործութեան իրականացման համար:
«Այդ յանցագործութիւնների անպատժելիութիւնը բարենպաստ հող է ստեղծել Ադրբեջանում հայերի եւ ողջ հայկականի նկատմամբ հիւանդագին ատելութեան արմատաւորման, այլատեացութեան, անհանդուրժողականութեան եւ ռազմատենչութեան սանձարձակ քարոզչութեան համար:
«Այդ արատաւոր շրջանակը ճեղքելու եւ հետագայում նմանատիպ յանցագործութիւնների հնարաւորութիւնը կանխելու նպատակով՝ Մարաղայի կոտորածը պէտք է դատապարտուի միջազգային հանրութեան կողմից, իսկ նրա կազմակերպիչներն ու իրագործողները՝ պատժուեն»:
Մարաղայի կոտորածի ոգեկոչման նուիրուած յուշատետրի այս հակիրճ էջը կ’եզրափակենք «Ազգ.am»ի 10 Ապրիլ 2010ի հրապարակումէն քաղուած հետեւեալ վկայութեամբ.-
«Մարաղայի ողբերգութիւնից հրաշքով փրկուածներից Վալյա Խաչիկեան հետագայում յիշում էր, որ գիւղի ռմբակոծութիւնը սկսուեց Ապրիլի 9ի երեկոյան: «Արկերը պայթում էին գրեթէ ամէն վայրկեան: Գիւղում 3000 արկ է պայթել: Այդ ժամանակ ես եւ ամուսինս գտնւում էինք նկուղում, ուր ապրում էինք արդէն երեք տարի: Նրանք, ովքեր չկարողացան լքել գիւղը, մորթուեցին, այրուեցին, գերեվարուեցին: Իսկ փախչողներին դժոխային ճանապարհ էր սպասում` ռմբակոծութիւնների ներքոյ:
«Սարգսեան Կարինէն պատմում էր, որ Մարաղայի ուղղութեամբ առաջին կրակոցները սկսուել էին Յունուարին: «Ապրիլին այդ կրակոցները շատացան, ու մենք թաքնուեցինք նկուղում:
Մի քանի օր անց տեսանք, որ ադրբեջանցիները գիւղում են: Ես լսում էի, թէ ինչպէ՛ս էր մի կին աղաչում, որ իր երեխաներին ձեռք չտան: Նրա գլխին հարուածեցին, եւ նա ուշագնաց ընկաւ: Յետոյ ես իմացայ նրա անունը` Զաբէլ:
Պարզուեց, որ երեխաների աչքի առաջ մայրը սպաննուել է տանկի անիւների տակ: Նրանք իմ երեխաներին էլ գողացան, ես կորցրեցի ու էլ նրանց չտեսայ: Ինձ գցեցին «Ժիգուլի» մեքենայի մէջ ու տարան Բարդա: Զարթնեցի Բարդայի ոստիկանութեան շէնքում… Էլ ոչինչ չեմ յիշում, յիշում եմ մարդկանց լացը, շատերը խելագարութիւնից ոռնում էին:
«Քրոջս ու նրա աղջկան մերկացրին, բենզին լցրեցին ու վառեցին: Նոյն կերպ սպաննեցին Փառանձեմին, Վարդանուշին, Բագրատին, Ժորային: Այդ օրը Մարաղայում բազմաթիւ անմեղ մարդիկ մահացան»,- յիշում էր Նուշիկ Աղաջանեանը»:
