ՍՈՖԻԱ ՅԱԿՈԲԵԱՆ — «Հորիզոն»
Անկախ նրանից, թէ Յուլիսի 16ին Թուրքիայում տեղի ունեցած յեղաշրջման փորձը բեմականացուած էր, թէ ոչ, մէկ բան ակնյայտ է. Էրտողանն այս պատմութեան միջից դուրս եկաւ աւելի հզօր, աւելի անվախ, ապահովեց իր հետագայ անսահման լիազօրութիւնները երկրի կառավարման հարցում, կարճ ասած՝ նա գրեթէ օսմանեան «բատիշահ» (թագաւոր) է:
Այլ կերպ ասած` նա երբեւէ այսքան մօտ չի եղել իր երազանքին, ինչպէս այսօր:
Փաստացի Յուլիսի 16ից յետոյ այլեւս նրա ձեռքերում են երկրի երեք հիմնական քաղաքական ուժերը, ամբողջովին հնազանդեցուած է բանակը, մամուլը եւ, ամենակարեւորը` հասարակութեան մեջ Էրտողանի առանց այդ էլ բարձր վարկանիշը արդէն իսկ հասնում է ամպերին:
Կարող ենք ասել, որ եթէ այս յեղաշրջման փորձն իրական էր, ապա հեղինակները աւելի մեծ լաւութիւն անել չէին կարող Էրտողանին, իսկ եթէ ոչ` ապա Էրտողանը մեր ժամանակների ամենա-արկածախնդիր, ամենափառասէր, դաժան եւ, ցաւօք սրտի, քարիզմաթիք (առինքնող) ու բախտաւոր առաջնորդներից է:
Այս նշանակալից յաղթանակը Էրտողան տարաւ իր ձեռքում եղած երեք կարեւորագոյն գործօնների շնորհիւ, որոնց վրայ նա աշխատել է մէկ տասնամեակից աւել:
Դրանք են` հոգեւորականութիւնը, երեք հիմնական քաղաքական ուժերի աջակցութիւնը, մամուլը:
Առաջինի դէպքում գործ ունենք մի համակարգի հետ, որն ի սկզբանէ սնուցուել ու թափ է հաւաքել հէնց Էրտողանից՝ վերջին 15 տարիների ընթացքում:
Իշխող կուսակցութիւնն, ի դէմս Էրտողանի, առաջինն էր, որը կոտրելով Աթաթուրքի ստեղծած գաղափարախօսութեան մի քանի կարեւոր առանցքներ, կրօնը բերեց, կամ աւելի ճիշդ վերադարձրեց Թուրքիայի քաղաքական դաշտ:
Իշխող կուսակցութեան կառավարման տարիներին մզկիթից հնչող էզանի ձայնը Թուրքիայում բարձրանում էր իմամների աշխատավարձերին զուգահեռ, իսկ այդ ընթացքում սնանկացող մշակութային ակումբների, թատրոնների ու մասնաւոր քոլէճների տեղում սնկի պէս աճում էին Ղուրանի դասեր կազմակերպող հաստատութիւններն ու պետական «Իմամ Հաթիփ» կրօնական դպրոցները:
15 տարուայ ծայրայեղական իսլամական քարոզչութիւնից յետոյ, 2016 թ.ի Յուլիսի 16ի դրութեամբ, արդէն աճել էր, հասունացել էր այն սերունդը, որը կը պառկէր զինուորական տանկերի դիմաց` իր սիրելի նախագահի իշխանութիւնը պահելու համար եւ, «Ալլահու Էքպեր» գոռալով, տանջամահ կ՚անէր անգամ սեփական երկրի զինուորին:
Այստեղ պէտք է նշել, որ քեմալիզմը Թուրքիայում, որի գաղափարախօսութեան մէջ առաջնային տեղ էր զբաղեցնում զինուորականութեան, բանակի կատարեալ հերոսացումն ու մեծարումը, իր մահկանացուն կնքեց Յուլիսի 16ի առաւօտեան՝ ծեծուելով սպանուած 20ամեայ շարքային զինուորների հետ միասին՝ Պոսֆորի ջրերում: Էրտողանի կերպարը հասարակութեան մէջ գնալով աւելի է նոյնացւում օսմանեան «բատիշահ»ների կերպարի հետ, իսկ զինուորներին պատժելու մեթոտները յիշեցնում են օսմանեան ժամանակներում դաւաճանների հանդէպ կիրառուող հրապարակային հաշուեյարդարներին:
Այսպիսով՝ կարելի է ասել, որ Յուլիսի 16ին Էրտողանին յաջողուեց ճնշել ոչ միայն վատ կազմակերպուած յեղաշրջումը, այլեւ աւելի մեծ բան` «Աթաթուրքի հանրապետականութեան» ինստիտուտը (հաստատութիւնը): Ոչ ոքի համար գաղտնիք է, որ սա իսլամիստ Էրտողանի հին ու ամենամեծ երազանքներից էր:
Յուլիսի 16ը նաեւ կը նշուի Թուրքիայի Հանրապետութեան պատմութեան մէջ որպէս իսլամականութեան բացարձակ յաղթանակ:
Էրտողանի կողմնակիցները, որոնց մեծ մասը արտաքնապէս եւ հոգեպէս չի տարբերւում Իսլամական Պետութեան ահաբեկիչներից, այլեւս աւելի ազատ ու սանձարձակ են: Յեղաշրջման տապալումը տօնողները տարբեր քաղաքներում թիրախաւորել են եկեղեցիներ, սկսել են յարձակումներ՝ ալեւի բնակիչների վրայ:
Էրտողանին ծառայող հոգեւորականութիւնը թուրքական կոտորածների մշակոյթ վերադարձրեց «Սելայի սինդրոմը», որը վաղուց մնացել էր հայ, յոյն, հրեայ ու ալեւի բնակչութեան վատ երազներում միայն:
«Սելա»ն, դա մզկիթներից ուղղուող յատուկ կոչ է ժողովրդին, որը ժամանակին օգտագործում էին լուրեր հաղորդելու համար, երբ չկար հեռուստատեսութիւն եւ ինտերնետ: Սակայն թուրքական հասարակութեան մէջ «սելա»ն յաճախ օգտագործուել է նաեւ հիմնականում հէնց ժողովդրին փողոց դուրս բերելու, անկարգութիւններին ու կոտորածներին մասնակից դարձնելու, կրօնական հողի վրայ տարբեր ոճիրների մէջ քաղաքացիներին օգտագործելու համար: Սա կիրառուել է նաեւ հայերի, յոյների, ասորիների ու հրեաների դէմ տարբեր տարիներին, սակայն քարոզչական այս մեթոտը շատ վաղուց դուրս էր մղուել քաղաքականութիւնից: Եւ հետաքրքիր է, որ 21րդ դարում «սելա»ն ունեցաւ այսպիսի մեծ ազդեցութիւն աշխարհիկ երկրի մէջ եւ, փաստօրէն, «Սելայի սինդրոմը» Թուրքիայում վաղուց կորցրել է իր բուն նշանակութիւնն ու փոխակերպուել՝ դառնալով բռնութեան ազդարար ու կոչ:
Էրտողանի կառավարութիւնը սա օգտագործեց առաջին անգամ եւ յաջողեց: Երիտասարդ սերունդը «սելա»ն լսում էր առաջին անգամ: «Սելա»յի ձայնը Յուլիսի 16ի գիշերը չի լռել մինչեւ լուսաբաց ու շարունակւում է կարդացուել նաեւ հիմա երեկոյեան ժամերին: Սա արդէն յիշեցնում է ո՛չ աւել, ո՛չ պակաս՝ ճիհատի վարժանք:
Ինչ վերաբերւում է մամուլին, ապա ի տարբերութիւն կրօնական զանգուածների, մամուլն ամբողջովին իրեն ենթարկելու համար Էրտողանից պահանջուեցին տարիներ: Կարելի է ասել, որ հէնց այս տարուայ սկզբին այդ գործընթացը հասաւ իր տրամաբանական աւարտին: Իշխող կուսակցութեան ժամանակաշրջանը ի սկզբանէ խաբուսիկ խաղաղ էր մամուլի ներկայացուցիչների համար, սակայն մի քանի տարի անց բոլորը հատ-հատ սկսեցին պատասխան տալ գրուածների եւ անգամ չգրուածների համար, ինչպէս դա եղաւ Հրանդ Տինքի պարագայում: Այս տարի ազատ մամուլի հիմնական կորիզը համարուող վերջին Զ.Լ.Մ.ների փակումից յետոյ միւսներին տիկնիկի պէս խաղացնելն այլեւս խնդիր չէր:
Յուլիսի 16ին ականատես եղանք մամուլի անխափան ու աքթիւ (գործուն) աշխատանքին, որը, սակայն, գրեթէ ամբողջովին ծառայում էր Էրտողանի կառավարութեանը եւ շատ մեծ դեր խաղաց մարդկանց փողոց դուրս բերելու գործում:
Ի հարկէ, թուրք լրագրողների, թուրքական մամուլի պատմութեան մէջ դա նոյնպէս արտակարգ ու պատմական գիշեր էր: Թուրքիայում արտակարգ վիճակների պարագայում սովոր ենք տեսնելու «թեմայի վերաբերեալ ինքնուրոյն ինֆորմացիա (տեղեկատուութիւն) տարածելու պետականօրէն դրուած արգելք», ինտերնետ կայքերի աշխատանքի մշտական խափանումներ, եւ յաճախ թուրք քաղաքացիները երկրում տեղի ունեցածների վերաբերեալ ինֆորմացիա են փնտռում օտարերկրեայ կայքերից:
Մինչդեռ Յուլիսի 16ի գիշերը այլ էր:
Մամուլն աշխատում էր շատ օպերաթիւ (արդիւնաւէտ) եւ գրեթէ անխափան:
Ֆէյսպուքը միանգամից չարգելափակուեց, եղած արգելափակումն էլ բաւականին կարճ տեւեց, կարծես թէ աւանդոյթը չխախտելու համար: Որոշ ժամանակով խափանուել էր միայն Հանրային հեռուստաալիքի ինտերնետային կայքի աշխատանքն, որը գրաւուել էր յեղաշրջման մասնակից գրոհայինների կողմից: CNN Turkի եթերը կարճ ժամանակով դադարեցուեց դրսում հնչող կրակոցների պատճառով, երբ անձնակազմը հեռուստաընկերութեան շէնքից դուրս բերուեց ոստիկանութեան աշխատակիցների կողմից:
Մինչ օրս անհասկանալի է մնում, թէ ինչպէ՞ս ստացուեց, որ գրաւուած օդակայանում վայրէջք կատարած Էրտողանի կողքին այդքան արագ հաւաքուեց լրագրողների մի մեծ խումբ ու անխափան կերպով ասուլիս անցկացրեցին: Նորից եմ կրկնում` գրաւուած օդակայանում:
Ընդհանուր առմամբ կարելի է ասել, որ մամուլի զգալի մասը կողմնակալ էր ու Էրտողանահաճոյ:
Յատկանշական է, որ Ժողովրդային-Հանրապետական Կուսակցութեան նախագահ Քըլըչդարօղլուն յաջորդ օրը շտապեց շնորհակալութիւն յայտնելու թուրքական մամուլին` «նրբանկատ եւ փրոֆեսիոնալ (արհեստավարժ)» աշխատանքի համար եւ յաւելեց, որ յեղաշրջման տապալման գործում մեծ է նաեւ այս լրագրողների վաստակը:
Եւ այսպէս, չմոռանանք նաեւ Քըլըչդարօղլուին ու իր միւս գործընկերներին, որոնք բոլորն էլ օսմանեան հնազանդ փաշաների պէս գլուխ խոնարհեցին Էրտողանի առաջ Յուլիսի 16ի գիշերը:
Սկզբում, ինչպէս եւ սպասւում էր, իշխանութեանն իր աջակցութիւնը յայտնեց Ազգայնական Կուսակցութեան նախագահ Տեւլէթ Պահչելին, ինչը կանխատեսելի էր: Որոշ ժամանակ անց, նրան հետեւեց Քըլըչդարօղլուն, եւ ամենավերջում, կարծես թէ ուսերը թափ տալով, յեղաշրջման դէմ արտայայտուեցին նաեւ քրտերը` ի դէմս Ժողովուրդների Ժողովրդավարական Կուսակցութեան:
Այն, որ քրտամէտ այս կուսակցութիւնն արդէն իսկ իրեն սպառել էր, երեւում էր նաեւ այս դէպքերից առաջ, սակայն սա կարելի է դիտարկել նրանց` որպէս քաղաքական ուժ աստիճաններից վերջնականապէս գլորուելուն:
Սա չի նշանակում, որ երկրում քրտական գործօնն ու պայքարը վերացել է. կուսակցութիւններ վերջին 30 տարուայ մէջ քրտերը ձեռնոցից շատ են փոխել: Սակայն փաստ է, որ յեղաշրջման տապալման առիթով ստեղծուած տօնախմբութիւններին առկայ էին նաեւ բազմաթիւ քրտեր: Մինչ այդ քրտաբնակ մի շարք քաղաքներում նոյնպես մարդիկ դուրս էին եկել՝ «Դէմ ենք յեղաշրջմանը» վանկարկումներով: Սա յիշեցնում է այն, թէ ինչպէս քարոզարշաւների ընթացքում, Ժողովուրդների Ժողովրդավարական Կուսակցութեան առաջնորդ Սելահատտին Տեմիրթաշը բոցաշունչ ելոյթներում չէր մոռանում թուրքերին յիշեցնել, որ իրենք` քրտերը, թուրք եղբայրների հետ ուս-ուսի պայքար են մղել ե՛ւ 1071 թ.ին Մանազկերտում եւ 1922 թ.ին քեմալական ազգայնական շարժման ընթացքում, որը Թուրքիայում անուանում են «փրկութեան պատերազմ»:
Այդ ժամանակ էր, որ քրտամէտ կուսակցութեան կողմնակից հայերը այդպէս էլ չստացան իրենց մէջ ծագած հետեւեալ հարցի պատասխանը. «Այդ ումի՞ց էք փրկել այս հայրենիքը, հայերի՞ց, յոյների՞ց: Մանազկերտում, Տարտանելում ուս-ուսի տուած ո՞ւմ էիք մորթում, քրիստոնեաների՞ն»: Քրտերը, փաստացի այս անգամ էլ, չխախտեցին պատմական աւանդոյթն ու նախապատուութիւնը տուեցին կրօնական եղբայրութեան լեկենտին (առասպելին):
Չի կարելի ասել, որ սա վերաբերւում է բոլոր քրտերին, սակայն փաստ է, որ անկախ թուրք-քրտական մշտական գզվռտոցից, պատմական բոլոր կարեւորագոյն իրադարձութիւնների ժամանակ, քրտերի մէջ գերակշռում ու յաղթում է կրօնական եղբայրութեան գործօնը:
Սա չի նշանակում, որ Թուրքիայի արեւմուտքի եւ արեւելքի, քրտերի ու թուրքերի միջեւ սառոյցը հալուեց: Սա չի նշանակում, որ քիւրտ երեխաներ, կանայք ու ծերեր այլեւս չեն սպաննուելու: Սակայն քրտաբնակ շրջաններում մէկ տարուայ դաժան կոտորածներից յետոյ քրտամէտ կուսակցութեան եւ քիւրտ ժողովրդի մի հատուածի Էրտողանին աջակցելու կոչերը յուշում են, որ քրտերը միշտ եւ ամէնուր կաղալու են պատմական յիշողութեան հարցում, երբ հերթը հասնում է կրօնական քարոզին:
Սրան պատահական չենք յատուկ անդրադառնում. Թուրքիայում վերջին իրադարձութիւններից մենք՝ հայերս, ունենք որոշակի կարեւոր դասեր քաղելու, դրանց թւում քրտական գործօնը ամենակարեւորներից մէկն է:
Կ. Պոլսի հայ համայնքը
կանգնած է պատմական մեծ մարտահրաւէրի առաջ
Այն, որ Թուրքիայի հայ համայնքին սպասում են ծանրագույն օրեր, ակնյայտ է:
Յեղաշրջման տապալուած փորձի անմիջապէս յաջորդ օրը բոլորն արթնացան մէկ այլ, նոր Թուրքիայում:
Անյայտ է, մինչեւ ե՞րբ պիտի շարունակուի կտրուկ լարուած վիճակը, սակայն այն, որ այլեւս ոչինչ նախկինի պէս չի լինելու, հաստատ է: Կիրակնօրեայ պատարագին, եկեղեցիները կիսադատարկ էին, Երկուշաբթի օրը հայկական դպրոցները նոյնպես երեխաների մի մասը չեկաւ: Երրորդ օրն անընդմէջ չդադարող «Ալլահու Էքպեր» կոչերը ամէն փողոցի անկիւնում, ծայրայեղ ազգայնականների հոծ զանգուածները քաղաքի տարբեր մասերում խիստ անհանգստութիւն են պատճառում հայկական թաղամասերի բնակիչներին:
Նրանք սովոր են եւ գիտեն, որ մշտական քաղաքական տատանումների մէջ գտնուող Թուրքիայում, ցանկացած անկայունութիւն եւ ծայրայեղականութիւն առաջինը կոտրւում են նրանց գլխին: Շատ ժամանակ չանցած, փողոց դուրս գալուն պէս խանութների վաճառողուհիներից, հաւաքարարներից կամ տաքսիստներից (վարորդներից) կը լսեն (կամ էլ արդէն լսել են), որ իբր Պոսֆորի կամրջի վրայ մորթուած զինուորները իրականում հայկական արմատներ ունէին եւ արժանի էին նման հաշուեյարդարին եւ այլն:
Սա պատահում է իւրաքանչիւր ժամանակ, երբ երկրում եղած խնդիրները պէտք է բարդել ինչ-որ մէկի վրայ, դրա համար Թուրքիայում գոյութիւն ունի «հայ» անունը: Կարծում եմ հարկ չկայ նշելու, որ սպաննուած զինուորներն այնքանով էին հայ, որքան Օճալանն ու Թուրքիային դաւաճանած իւրաքանչիւր ոք:
Սա, անշուշտ, պոլսահայութեան ապրած ամենաբարդ շրջանը չէ Թուրքիայում, սակայն, կարելի է կանխատեսել, որ սպասուելիք հարուածներն աւելի ցաւոտ ու կործանարար կը լինեն համայնքի համար:
Նախ՝ չմոռանանք, որ ներկայում Կ. Պոլսի հայ համայնքը հասել է վերջին հարիւրամեակում եղած իր ամենանոսր վիճակին եւ սրա հետ մէկտեղ Պատրիարքարանը աչքի չի ընկնում հայանպաստ գործունէութեամբ (իսկ այս իրադարձութիւններից յետոյ Պատրիարքարանի Էրտողանահաճոյ գործողութիւնները կարող են աւելի սուր բնոյթ ստանալ):
Կանխատեսելի է, որ հնարաւորութեան դէպքում Պոլսի հայ համայնքի շատ ներկայացուցիչներ կը նախընտրեն բռնել Եւրոպայի, իսկ շատ աւելի փոքր, ես կ՚ասէի նոյնիսկ չնչին հատուածը` Հայաստանի ճանապարհը:
Ի՜նչ խօսք, եւրոպական երկրներում պոլսահայութեան ձուլումը տեղի է ունենալու շատ աւելի արագ, քան հէնց Թուրքիայում, որտեղ որոշակի անազատութիւնը պատճառ էր դարձել համայնքի աւելի փակ եւ մեկուսի դառնալուն, որն էլ իր հերթին որոշակիօրէն կանխում էր ամբողջական ձուլումը:
Ներկայ պահին Պոլսի համայնքը պատմական երեւի թէ ամենամեծ մարտահրաւէրի առաջ է կանգնած:
