Πρωτοχρονιάτικα έθιμα της Αρμενίας

Από όλες τις γιορτές του χρόνου, η Πρωτοχρονιά είναι η πιο αγαπημένη γιορτή των Αρμενίων. Τα μηνύματα αγάπης και γενναιοδωρίας κατακλύζουν και ζεσταίνουν τις καρδιές μας. Μας αφήνουν όμορφες αναμνήσεις, και το σημαντικότερο, την ελπίδα για να πραγματοποιηθούν οι ευχές μας.
Θα κάνουμε μια μικρή αναφορά σε μερικά από τα έθιμα των προγόνων μας, που οι ρίζες τους πηγαίνουν βαθιά μέσα στους αιώνες.

Πρωτοχρονιά

Σύμφωνα με παλαιό αρμενικό ημερολόγιο, η πρώτη μέρα του χρόνου ονομαζόταν «Ναβασάρτ», από το νάβα=νέος και σαρίτα=χρονιά, και εορταζόταν στις αρχές του Αυγούστου στην ύπαιθρο με χορούς, τραγούδια, ιπποδρομίες και παιχνίδια, ως έκφραση ευγνωμοσύνης για την πλούσια συγκομιδή.
Στο πέρασμα του χρόνου, ο δημόσιος χαρακτήρας των εορτών εξέλειψε και ο κόσμος άρχισε να γιορτάζει την Πρωτοχρονιά στο σπίτι με την οικογένειά του. Με τη δημιουργία του ιουλιανού ημερολογίου, η 1η Ιανουαρίου καθιερώθηκε ως Πρωτοχρονιά. Το «Ναβασάρτ» έδωσε τη θέση του στο «Γκαγάντ», που σημαίνει «καλώ την έλευση του νέου έτους».

Το τραπέζι των εορτών

Στο πρωτοχρονιάτικο τραπέζι υπήρχαν 7 είδη γευμάτων, που συνήθως περιελάμβαναν αποξηραμένα φρούτα και ξηρούς καρπούς, όπως σταφίδες, σύκα, φουντούκια, ρόδια, αμύγδαλα, φιστίκια και χουρμά. Τα γεύματα ήταν το «χαρισά», ντολμά, σούπες, «τοπίκ» (ζυμωμένες μπαλίτσες με καρύδια και ρεβίθια), «γκοργκόρ» (είδος πιλαφιού), παγάρτς και μπουρεκάκια. Για ποτά είχαν κρασί και ούζο, ενώ από γλυκά ξακουστά ήταν το «ανουσαμπούρ», το «ποκέγ» και το «γκατά».
Το κύριο φαγητό της πρωτοχρονιάτικης τελετουργίας ήταν το «γκοργκόντ» ή αλλιώς το «κεασγκάν». Στις περιοχές του Γερεβάν το ονόμαζαν «χαρισά» (φαγητό με σιτάρι και κρέας). Όταν μαγείρευαν το «χαρισά», δεν το ανακάτευαν με την κουτάλα, παρά μόνο το άφηναν σε χαμηλή φωτιά, γιατί έτσι η χρονιά θα κυλούσε ομαλά και χωρίς εμπόδια. Όλη η οικογένεια μαζευόταν γύρω από το τραπέζι, το οποίο ήταν στολισμένο με κεριά. Ο γηραιότερος του σπιτιού έκανε πρόποση για την καλή χρονιά, ευχόταν να πραγματοποιηθούν οι ευχές όλων και στη συνέχεια η οικογένεια γευμάτιζε.
Με το πέρασμα των ετών η Πρωτοχρονιά έγινε χριστιανική γιορτή και συνδέθηκε με την γέννηση του Χριστού. Η Εκκλησία περιόρισε τις κοσμικές συγκεντρώσεις και καθιερώθηκε η νηστεία με λαδερά φαγητά και όσπρια.
Τις ημέρες των εορτών, το έθιμο ήταν να φτιάχνουν ένα γλυκό, το «ανουσαμπούρ», το οποίο στόλιζε το αρμενικό τραπέζι, που παραμένει μέχρι σήμερα. Ένα γλυκό παραδοσιακό, μαγειρεμένο με σιτάρι, αποξηραμένα φρούτα και ξηρούς καρπούς. Οι παλαιότεροι, όταν έκαναν επισκέψεις, πήγαιναν το γλυκό αυτό για δώρο, ενώ όταν είχαν επισκέπτες στα σπίτια τους, ο γηραιότερος του σπιτιού προσέφερε για δώρο κόκκινο μήλο, μέσα στο οποίο έβαζαν χρήματα, ή προσέφεραν ψωμάκια με μορφές ανθρώπων.

Παρασκευή παραδοσιακών ψωμιών

Στις 31 Δεκεμβρίου, σε κάθε σπίτι, ζύμωναν ψωμί σε μεγάλες ποσότητες, το οποίο συμβόλιζε την αφθονία. Το ονόμαζαν «το ψωμί του νέου έτους».
Οι αρμένιοι ζύμωναν και το «ψωμί της χρονιάς» (ένα επίπεδο ψωμί με γεύση τσουρεκιού), πάνω στο οποίο έβαζαν σταφίδες και καρύδια. Από πάνω έφτιαχναν έναν σταυρό με λωρίδες και χάραζαν το έτος της χρονιάς. Πολλές φορές, πάνω στο ψωμί απεικόνιζαν ουράνια σώματα, τον ήλιο, το φεγγάρι, τα άστρα, σύμβολα από τα προχριστιανικά χρόνια.
Μέσα στο ψωμί έβαζαν ένα κέρμα και όποιος το κέρδιζε γινόταν ο τυχερός της οικογένειας και η οικογενειακή ευτυχία βασιζόταν σε αυτόν.
Υπήρχαν κι άλλα είδη ψωμιών που ζύμωναν οι νοικοκυρές. Ψωμιά σε σχέδιο ψαλιδιού, με την ευχή να ξορκίσουν το κακό, και άλλα σε σχήμα πουγκιού, με την ευχή να έρθει η ευτυχία. Το πουγκί ήταν σημάδι ότι το νέο έτος θα έφερνε χρήματα, οι αγελάδες θα έδιναν άφθονο γάλα, τα ζώα θα ήταν υγιή και οι αποθήκες γεμάτες με σιτάρι. Επίσης, υπήρχε το έθιμο να φτιάχνουν γλυκά ψωμιά σε σχήματα ανθρώπων και σε σχήματα γεωργικών μηχανημάτων, πασπαλισμένα με σιτάρι, κριθάρι, σουσάμι, κάνναβη, για να υπάρχει αφθονία στα αποθέματα σιτηρών. Ακόμα και σήμερα, την περίοδο των εορτών, σε πολλά μέρη του κόσμου παρασκευάζονται παρεμφερή ζυμώματα και πίτες, τα οποία πασπαλίζονται με σουσάμι.

Έθιμα των υδάτων σε διάφορες περιοχές της Αρμενίας

Σε κάποια χωριά υπήρχε ο μύθος ότι το βράδυ της Πρωτοχρονιάς, στις 12 τα μεσάνυχτα, τα νερά των ποταμών σταματούσαν να κυλούν για ένα δευτερόλεπτο. Όποιος τύχαινε να περνά εκείνη τη στιγμή από εκεί και ζητούσε μια επιθυμία από το Θεό, αυτή η επιθυμία θα πραγματοποιούταν. Στην περίπτωση που έπινε από αυτό το νερό, θα πλούτιζε. Οι γυναίκες είχαν το έθιμο να γεμίζουν τις πηγές με σπόρους σιτηρών, ώστε το νέο έτος να φέρει αφθονία, κάποιοι έριχναν στα ποτάμια ψωμιά που απεικόνιζαν φιγούρες ανθρώπων και ήταν συνδεδεμένα με το κακό στοιχείο, ώστε να φύγει η δυστυχία.
Από όλες αυτές οι τελετουργίες έχουν μείνει κάποια ελάχιστα απομεινάρια, τα οποία τα τηρεί μέχρι σήμερα η Αρμενική Εκκλησία. Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας των Χριστουγέννων και της Βάπτισης, ο ιερέας ευλογεί το νερό και οι πιστοί παίρνουν το αγιασμένο νερό στα σπίτια τους.

Το Δέντρο των Χριστουγέννων

Η ιστορία του χριστουγεννιάτικου δέντρου αποτυπώνεται στα ειδωλολατρικά έθιμα της λατρείας των δέντρων. Οι Αρμένιοι θεωρούσαν τα δέντρα «σοσί», «παρντίν» και «γεγεβίν» ως δέντρα αιώνιας ζωής, τα οποία συμβόλιζαν τη λατρεία της φύσης, την ευημερία και την αφθονία. Στόλιζαν τα κλαδιά του χριστουγεννιάτικου δέντρου με μήλα, ρόδια και βελανίδια. Επίσης, κρεμούσαν κόκκινες κορδέλες, όπου το κόκκινο συμβόλιζε τον ήλιο και την άνθηση, με την ευχή ότι οι κόκκινες, οι χαρούμενες και οι τυχερές μέρες θα είναι πολλές, όπως επίσης και διάφορα χρωματιστά υφάσματα, κάνοντας ευχές για υγεία, ευημερία και ειρήνη.

Κάλαντα – Δώρα

Το βράδυ της Πρωτοχρονιάς, μικρά παιδιά περιφέρονταν από σπίτι σε σπίτι και, τραγουδώντας γιορτινά τραγούδια, περίμεναν δώρα. Έδεναν με σκοινί τις μακριές και πλεκτές κάλτσες τους, τις οποίες τις κατέβαζαν από τις καμινάδες στα σπίτια. Οι σπιτονοικοκυρές, με μεγάλη χαρά, γέμιζαν τις κάλτσες. Τα παιδιά με προσμονή περίμεναν τα φαγώσιμα και ζαχαρωτά δώρα τους… « Δώστε σταφίδες να ισιώσω τα δόντια μου, δώστε καρύδια για να τα βάλω στο μέτωπό μου, δώστε ζάχαρη για να πιω τσάι, δώστε φουντούκια για να χαρεί η καρδιά μου».
Το ίδιο βράδυ, οι αρμένιοι νέοι τραγουδώντας και χορεύοντας, χτυπούσαν τα κουδούνια για να λάβουν τα πρωτοχρονιάτικα δώρα τους.
Σε κάποια μέρη της Αρμενίας, την ημέρα των Χριστουγέννων, στις 6 Ιανουαρίου, μετά τη λειτουργία στις εκκλησίες, οι μαθητές μαζί με τον δάσκαλό τους επισκέπτονταν τα σπίτια για να τραγουδήσουν τα αρμενικά κάλαντα. Κατέβαζαν από τις καμινάδες και τις ταράτσες τις τσάντες τους και ξεκινούσαν να τραγουδάνε τα αρμενικά κάλαντα, το «Αβεντίς». Οι νοικοκυρές γέμιζαν τις τσάντες των παιδιών με αυγά, βούτυρο και καβουρμά.

Ευχές

Από παλιά, οι άνθρωποι πίστευαν ότι η ευχή που θα ακουστεί την Πρωτοχρονιά θα πραγματοποιηθεί ή θα ισχύει για όλη τη χρονιά. Το βράδυ της Πρωτοχρονιάς, ο γηραιότερος του σπιτιού έκανε την πρόποση, ευλογούσε το τραπέζι και μοίραζε ευχές, ζητούσε από τους παρευρισκόμενους του σπιτιού, μαζί με το πρώτο ποτήρι, να δοκιμάσουν το μέλι. Η ευχή αυτή είναι ένα είδος προσευχής, η οποία απευθύνεται στο Θεό.
Στην πόλη Βαν έλεγαν την ευχή «να γευτούμε γλυκό μέλι για να συζητάμε γλυκά μέσα στο χρόνο, να ακούμε γλυκά και να συμπεριφερόμαστε γλυκά».
Στην Κιλικία έλεγαν «αλληλούια, αλληλούια, έφυγε ο παλιός χρόνος και έρχεται ο καινούριος, ας αποχαιρετήσουμε το παλιό έτος με χαρά, για το νέο έτος προετοιμαστείτε, ζητήστε ό,τι θέλετε και η επιθυμία όλων θα πραγματοποιηθεί, να μείνετε απονήρευτοι».
Σε κάποιες περιοχές, το πρωί της Πρωτοχρονιάς, ο κόσμος πήγαινε στην εκκλησία για να παρακολουθήσει την πρώτη λειτουργία της χρονιάς. Επέστρεφαν στα σπίτια τους, αντάλλαζαν ευχές και ευλογούσαν τα ζώα και τα πουλιά που είχαν. Υπήρχε επίσης το έθιμο να επισκέπτονται τον ιερέα τους, πηγαίνοντάς του όσπρια, σούπες, τηγανητά ψωμάκια ή χαλβά, ευχόμενοι τα χρόνια πολλά.

Πρωτοχρονιάτικα έθιμα, παραδόσεις και προκαταλήψεις

Η καθαριότητα του σπιτιού ήταν σημαντική, όπως επίσης και η κάθαρση της ψυχής και του σώματος. Πίστευαν ότι η κάθαρση της ψυχής θα είναι η λύτρωσή τους. Σε περίπτωση που ανάμεσα στα μέλη των οικογενειών τους είχαν γίνει παρεξηγήσεις, έλυναν τις διαφορές τους.
Οι πρόγονοί μας πίστευαν ότι η χρονιά θα ήταν επιτυχημένη και ο χειμώνας σύντομος, εάν η Πρωτοχρονιά δεν έπεφτε Τετάρτη ή Παρασκευή. Τα μεσάνυχτα της Πρωτοχρονιάς ηχούσαν οι καμπάνες της εκκλησίας, ακολουθούσε καταιγισμός πυροτεχνημάτων και οι χωρικοί άνοιγαν τις πόρτες για να διώξουν το κακό και να υποδεχτούν τα καλά του νέου έτους. Επίσης, κατά τη διάρκεια της νύχτας, οι γονείς άφηναν ξάγρυπνα τα παιδιά τους, ακόμα και τα μωρά τους, γιατί ο μύθος έλεγε ότι το ίδιο βράδυ τα σκιάχτρα γυρνάνε από σπίτι σε σπίτι και κλέβουν τα μωρά.
Ετοίμαζαν πλουσιοπάροχα τραπέζια, περίμεναν καλεσμένους, αντάλλαζαν ευχές και δώρα.

Η σύγχρονη εποχή

Την εποχή μας οι παραδόσεις δεν έχουν αλλάξει πολύ. Οι Αρμένιοι παίρνουν τις διακοπές τις Πρωτοχρονιάς στα σοβαρά και προετοιμάζονται για αυτές από τις αρχές του Δεκεμβρίου κάθε έτους. Οι οικοδεσπότες αρχίζουν να εφοδιάζονται με προϊόντα για το τραπέζι της Πρωτοχρονιάς, ετοιμάζουν το μενού και σχεδιάζουν τη διακόσμηση της Πρωτοχρονιάς. Παραδοσιακά, οι Αρμένιοι γιορτάζουν την Πρωτοχρονιά στο σπίτι. Αμέσως μετά το χτύπημα του ρολογιού, ο μεγαλύτερος στην οικογένεια φιλοξενεί φίλους και συγγενείς. Αυτή η παράδοση της επίσκεψης σε φίλους και μέλη της οικογένειας την παραμονή της Πρωτοχρονιάς έχει τον σκοπό της. Σύμφωνα με την παράδοση, όλες οι αρνητικές σκέψεις μένουν πίσω και όλες οι προσβολές συγχωρούνται. Η παράδοση της φιλοξενίας και της επίσκεψης σημαίνει ότι συγχωρείς και ζητάς συγγνώμη.
Το κύριο στοίχημα της Πρωτοχρονιάς είναι το παραδοσιακό γιορτινό τραπέζι – όσο πιο πλούσιο είναι, τόσο πιο επιτυχημένη θα είναι η επόμενη χρονιά. Πολλά παραδοσιακά εορταστικά πιάτα είναι απαραίτητα στο γιορτινό τραπέζι. Το κυριότερο πιάτο είναι το παραδοσιακό ντολμά με αμπελόφυλλα. Σημαντικά στοιχεία του πρωτοχρονιάτικου τραπεζιού είναι τα αποξηραμένα φρούτα, το γκατά (Αρμενικό γλυκό), παραδοσιακός παστουρμάς και σουτζούκι, καθώς και το αρμενικό κονιάκ και το κρασί.

(Πηγή: Κρατική ραδιοφωνία της Αρμενίας)