ՄԻՀՐԱՆ ՔԻՒՐՏՕՂԼԵԱՆ

Ըն­կե­րա­յին գի­տու­թիւն­նե­րու մէջ, փի­լի­սո­փա­յա­կան ի­րա­րու հա­կա­դիր եր­կու ուղ­ղու­թիւն­ներ վէ­ճի նիւթ դառ­նա­լով՝ տար­բեր խմբակ­ցու­թիւն­ներ կազ­մե­ցին եւ եր­կար ժա­մա­նակ ի­րա­րու դէմ մե­լան հո­սե­ցու­ցին:
Monism, որ կա­րե­լի է մեկ­նա­բա­նել իբ­րեւ զօ­րու­թե­նա­կան մե­նա­պաշ­տու­թիւն, եւ Dualism՝ եր­կա­կի ու­ժա­պաշ­տու­թիւն։
Ըստ ա­ռա­ջի­նին՝ պատ­մու­թեան ա­նի­ւը շար­ժո­ղը նիւթն է, այ­սինքն ըն­կե­րու­թեանց տնտե­սու­թիւ­նը, որ կը կազ­մէ ա­ռար­կա­յա­կան այն խա­րիս­խը, ո­րուն վրայ իբ­րեւ վեր­նա­կա­ռոյց յա­ռա­ջա­ցած են ըն­կե­րա­յին կար­գուսարքն ու ըմբռ­նում­նե­րը. ըն­տա­նիք, ազգ, հայ­րե­նիք ու պե­տու­թիւն, ա­րո­ւեստ ու բա­րո­յա­կան ըմբռ­նում­ներ, ա­զա­տու­թեան, հա­ւա­սա­րու­թեան, ար­դա­րու­թեան ու ի­րա­ւուն­քի գա­ղա­փար­ներ եւ այլն:
­Շատ սեղմ՝ ա­սի­կա կա­րե­լի է նկա­տել խտա­ցու­մը ­Մարք­սի փի­լի­սո­փա­յա­կան տե­սու­թեան:
Այս տե­սու­թիւ­նը են­թա­կա­յա­կա­նին, այ­սինքն՝ մարդ­կա­յին գոր­ծօ­նին կու տայ երկ­րոր­դա­կան կա­րե­ւո­րու­թիւն:
­Միւս տե­սու­թիւ­նը ոչ միայն չի ժխտեր ա­ռար­կա­յա­կա­նու­թեան ազ­դա­կը, այլ նոյն­պէս ա­նոր կու տայ հիմ­նա­կան նշա­նա­կու­թիւն, բայց եւ այն­պէս այդ ազ­դա­կին քով ու զու­գա­հեռ, նոյ­նար­ժէք ու հա­ւա­սա­րա­զօր կը դա­սէ են­թա­կա­յա­կա­նը, այ­սինքն՝ մարդ­կա­յին գոր­ծօ­նը ու կը յան­գի եր­կա­կի ու­ժա­պաշ­տու­թեան (dualism)ի:
Որով՝ կ­՚եզ­րա­կաց­նէ, թէ պատ­մու­թիւ­նը կը կեր­տո­ւի ա­ռար­կա­յա­կան պայ­ման­նե­րու եւ են­թա­կա­յա­կա­նի, մարդ­կա­յին գոր­ծօ­նի փոխ-ներ­գոր­ծու­թեամբ, փոխ-օգ­նու­թեամբ:
Օ­րի­նակ մը տա­լու հա­մար. 5րդ ­դա­րու ա­ռար­կա­յա­կան պայ­ման­նե­րու մէջ Ա­ւա­րայր պի­տի ու­նե­նա­յի՞նք, ե­թէ ­Վար­դա­նի ու ըն­կեր­նե­րուն պէս մար­դիկ չըլ­լա­յին: Ան­շուշտ՝ ո՛չ: (Են­թա­կա­յա­կան գոր­ծօն): ­Հա­կա­դար­ձա­բար՝ ­Վար­դա­նի ու իր ըն­կեր­նե­րու ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին Ա­ւա­րայ­րի հե­րո­սա­մարտ պի­տի ու­նե­նա­յի՞նք, ե­թէ ­Հա­յաս­տա­նի ա­ռար­կա­յա­կան պայ­ման­նե­րը բա­րեն­պաստ չըլ­լա­յին: ­Դար­ձեալ՝ ո՛չ: Ու­րեմն՝ կը հե­տե­ւի, որ պատ­մու­թեան ա­նի­ւը ա­ռաջ կը մղո­ւի այդ եր­կու­քով, այ­սինքն՝ ա­ռար­կա­յա­կան պայ­ման­նե­րու եւ են­թա­կա­յա­կա­նի փոխ-ներ­գոր­ծու­թեամբ:
­Սա­կայն այս կէ­տին թո­ղունք, որ ըն­կե­րա­յին գի­տու­թիւն ու­սում­նա­սի­րող­նե­րը զբա­ղին փի­լի­սո­փա­յա­կան այս տե­սու­թիւն­նե­րով եւ մենք սե­ւե­ռու­մի տակ առ­նենք մեր ա­ծուն:
­Հա­յու­թեան ե­րէ­կի ու այ­սօ­րո­ւան պար­զած ընդ­հա­նուր պատ­կե­րը են­թադ­րել կու տայ, որ մենք կիր­քով ու հա­ւա­տար­մու­թեամբ փա­րած ենք երկ­րորդ տե­սու­թեան՝ եր­կա­կի ու­ժա­պաշ­տու­թեան՝ dualismին, բայց… մա­սամբ: ­Ման­րա­մաս­նե՛նք.
Եր­կու հայ­րե­նիք (Ա­րե­ւե­լա­հա­յաս­տան եւ Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տան)
Եր­կու հա­սա­րա­կաց բար­բառ (ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն)
Եր­կու­քի կո­տո­րա­կո­ւած տե­ղա­բաշ­խո­ւա­ծու­թիւն (հայ­րե­նիք եւ սփիւռք)
Եր­կու ուղ­ղագ­րու­թիւն (դա­սա­կան եւ ա­բե­ղեա­նա­կան)
Եր­կու կա­թո­ղի­կո­սու­թիւն (Էջ­միած­նի եւ ­Կի­լի­կիոյ)
­Շար­քը ամ­բող­ջաց­նե­լու հա­մար ա­ւելց­նենք վե­ցե­րորդն ալ.
Եր­կա՜ր դա­րեր զրկո­ւած էինք ան­կախ պե­տա­կա­նու­թե­նէ: ­Վե­րան­կա­խա­ցած ազ­գա­յին պե­տա­կա­նու­թիւն ու­նե­նա­լէ ան­մի­ջա­պէս ետք՝ ստեղ­ծե­ցինք երկ­րոր­դը՝ ­Ղա­րա­բա­ղի­նը, եւ այն ալ ա­զա­տա­մար­տի յաղ­թար­շա­ւի այն օ­րե­րուն, երբ ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան պայ­ման­նե­րը ձեռն­տու էին մե­զի, որ մնա­յինք ազ­գա­յին մէկ ու միակ պե­տա­կա­նու­թեամբ:
Այդ տո­ւեալ ժա­մա­նա­կին՝ ա­զե­րիին խնդրած-փնտռած զի­նա­դա­դա­րին դի­մաց, իբ­րեւ վճիռ ու նա­խա­պայ­ման՝ կրնա­յինք պա­հան­ջել-պար­տադ­րել Ար­ցա­խին միա­ցու­մը ­Հա­յաս­տա­նին: ­Բայց՝ չը­րինք: ­Նա­խընտ­րե­ցինք եր­կու պե­տու­թիւ­նը:
Duali՜sm…:
Ա­հա պատ­ճա­ռը մեր վեր­նագ­րին՝ «ա­խո­յեան dualismի»:
­Սա­կայն, ին­չո՞ւ ա­ւել­ցո­ւած է «բայց… մա­սամբ»ը այդ վեր­նագ­րին վրայ:
Ինչ­պէս կը տես­նո­ւի, ա­ռար­կա­յա­կա­նօ­րէն՝ «եր­կա­կի ու­ժա­պաշ­տու­թեան» կրող­ներ ենք:
Արդ, այդ տե­սու­թիւ­նը էա­պէս հիմ­նո­ւած է եր­կու ու­ժե­րու փոխ-ներ­գոր­ծու­թեան վրայ եւ խո­րա­պէս կը հա­ւա­տայ, որ պատ­մու­թիւ­նը կը կեր­տո­ւի ա­նոնց փոխ-օգ­նու­թեամբ:
Այս ա­ռու­մով՝ գործ­նա­պէս հա­ւա­տա­րի՞մ ենք տե­սու­թեան, լիար­ժէք կը կի­րար­կե՞նք փոխ-ներ­գոր­ծու­թիւնն ու փոխ-օգ­նու­թիւ­նը, թէ՞ մա­սամբ միայն:
Ըն­թեր­ցո­ղը կը դա­տէ ու կու տայ պա­տաս­խա­նը:
Օ­րի­նակ, անց­նող 25 տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին վե­րը նշո­ւած 6 կէ­տե­րէն գէթ ուղ­ղագ­րու­թեան ցա­ւոտ խնդի­րը չէի՞նք կրնար հպա­տա­կեց­նել փոխ-օգ­նու­թեան սկզբուն­քին եւ, ո­րոշ ճշգրտում­նե­րով ու պատ­շա­ճե­ցում­նե­րով, որ­դեգ­րել մէկ ուղ­ղագ­րու­թիւն:
Կր­նա­յի՛նք: ­Բայց՝ չը­րինք:
Duali՜sm:
­Կը ­Կար­ծէինք, թէ բա­ցա­ռա­պէս ­Ղա­րա­բա­ղեան խնդրի լուծ­ման՝ «լիար­ժէք ինք­նո­րո­շում»ի մեր պատ­կե­րա­ցու­մին մէջ ան­զի­ջող՝ եր­կուու­թիւն չու­նէինք, այդ պատ­կե­րա­ցու­մին հա­ւա­տա­րիմ՝ կը գոր­ծէինք փոխ-ներ­գոր­ծու­թեան ու փոխ-օգ­նու­թեան սկզբուն­քով, բայց խէ՛րն ա­նի­ծած, այդ պատ­կե­րա­ցու­մին դէմն ալ վեր­ջերս սկսած են լսո­ւիլ խռպոտ ձայ­ներ, յատ­կա­պէս Հ.Հ.ի ա­ռա­ջին նա­խա­գա­հէն ու ա­նոր հա­ւա­տա­րիմ շրջա­պա­տէն:
Իր ե­րե­ւոյ­թով, վե­րի տախ­տա­կը ան­գի­տա­կի մը հա­մար թե­րեւս տայ հարս­տու­թեան մը տպա­ւո­րու­թիւ­նը: ­Բայց գի­տա­կից հայ մար­դուն հա­մար ա­նի­կա կը պար­զէ ող­բեր­գու­թիւ­նը ան­ցեա­լի մեր պատ­մու­թեան եւ ներ­կա­յի կա­ցու­թեան:
Այդ ող­բեր­գու­թիւ­նը պի­տի կա­րե­նա՞նք բա­րի­քի վե­րա­ծել՝ փոխ-ներ­գոր­ծու­թեան ու փոխ-օգ­նու­թեան սկզբուն­քով:
Ա­սի­կա օ­րահ­րա­մա­նի շեշ­տով դրուած մեր մեծ ու ան­յե­տաձ­գե­լի օ­րա­կարգն է, որ ա­հա 25 տա­րի­նե­րէ ի վեր կը յա­մե­նայ մեր շրթնե­րուն վրայ, բայց լու­ծու­մի չի յան­գիր…:
­Հա­մա­կար­գի­չի առ­ջեւ ան­ցանք «աս­կէ-ան­կէ» առ­նո­ւած մտա­ծում­նե­րու վրայ դե­գե­րե­լով՝ քիչ մը թե­թեւ­նա­լու տրա­մադ­րու­թեամբ, բայց կամ­քէ ան­կախ՝ լրջա­ցանք:
Կ­՚ե­րե­ւայ, թէ մեր կեան­քը յա­րա­տեւ լրջու­թիւն կը պար­տադ­րէ մե­զի: