Ο Αρμενοκυπριακός Τύπος 1900-1965

Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας «Aρτσαγκάνκ»

Ως μια αρμενόφωνη κοινότητα, που διοργανώνει τις δικές της εκδηλώσεις και διατηρεί ιδιαίτερες σχέσεις με την Αρμενία, το Ναγκόρνο-Καραμπάχ και την Αρμενική Διασπορά, η αρμενοκυπριακή κοινότητα δεν θα μπορούσε να μην έχει τα δικά της έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία — σε σχέση με το μικρό της μέγεθος — είναι πολυάριθμα. Πριν ακόμη κυκλοφορήσουν αρμενόφωνες εφημερίδες στην Κύπρο, οι Αρμένιοι είχαν τη δική τους συμβολή στην κυπριακή τυπογραφία: ο Μηνάς Κρικοριάν εισήγαγε τα πρώτα 337 μεταλλικά τυπογραφικά στοιχεία που ήταν αναγκαία για την οθωμανική τυπογραφία, ενώ μεταξύ 1885-1928 στοιχειοθετούσε τα τουρκικά κείμενα της επίσημης εφημερίδας «Cyprus Gazette». Επίσης, η πρώτη τουρκόφωνη κυπριακή εφημερίδα, η Ümit (Ελπίδα), εκδόθηκε στη Λάρνακα το 1880 από τον Αλεξάν Σαραφιάν.

* * *
Η πρώτη αρμενοκυπριακή εφημερίδα ονομαζόταν Kharazan (Μαστίγιο): την εξέδιδε στη Λευκωσία το 1900 ο Καραμπέτ Τακβοριάν και ήταν χειρόγραφη και μηνιαία, εκπαιδευτική και παιδαγωγική. Μεταξύ 1902-1904 ο διδάσκαλος και συγγραφέας Βαχάν Κιουρκτζιάν (Παγκουράν) λειτουργούσε τυπογραφείο στη Λευκωσία• δυστυχώς, δεν ξέρουμε εάν το Εθνικό Εκπαιδευτήριο-Ορφανοτροφείο που ίδρυσε (1897-1904) είχε τη δική του εφημερίδα. Η επόμενη αρμενοκυπριακή εφημερίδα ήταν ο Azad Gibrahay (Ελεύθερος Αρμενοκύπριος), την οποία κυκλοφορούσε στη Λευκωσία από το Μάρτιο του 1922 ο εκπαιδευτικός Χαρουτιούν Αρσλανιάν• αρχικά ήταν χειρόγραφη και ανατυπωνόταν με τη μέθοδο cyclostyle, ενώ στη συνέχεια (1923) τυπωνόταν στο τυπογραφείο Mosditchian (Λάρνακα) και αργότερα στη Λευκωσία. Ήταν εβδομαδιαία, λογοτεχνική, πολιτική, εικονογραφημένη και χιουμοριστική, με αρκετές διαφημίσεις, συνήθως 4σέλιδη (μεγέθους κόλλας), με κόστος 2 γρόσια ανά τεύχος.
Η πρώτη αρμενόφωνη εφημερίδα της Λάρνακας ονομαζόταν Kraser (Βιβλιόφιλος) και την εξέδιδε, μεταξύ 1923-1925, συνήθως εβδομαδιαία, ο Σύνδεσμος Αρμενίων Βιβλιοφίλων (Hay Krasirats Mioutiun), με αρχισυντάκτες τους Κεβόρκ Τσιακμακτζιάν, Χακόπ Κουγιουμτζιάν και Κυρακός Γκεκμπασιάν. Η επόμενη αρμενόφωνη εφημερίδα της Λάρνακας ήταν η Arax (Αράξης), την οποία εξέδωσε σε 71 τεύχη ο Μαρτυρός Ν. Μοσντιτσιάν. Ήταν ανεξάρτητη, πολιτική, φιλολογική και εικονογραφημένη, με τμήματα γραμμένα στα Αγγλικά. Αρχικά ήταν δεκαπενθήμερη (16/05/1924-16/08/1926), ενώ ύστερα έγινε μηνιαία (01/09/1926-31/03/1929). Συνήθως ήταν 6σέλιδη (μεγέθους κόλλας) και κάθε τεύχος κόστιζε 2 γρόσια. Το λογότυπό της (τα βουνά Αραράτ και Μασίς με τον Αράξη ποταμό) κάθε φορά είχε διαφορετικό χρώμα (γαλάζιο, μπλε, σκούρο πράσινο, ανοικτό πράσινο, κίτρινο, πορτοκαλί, κόκκινο, ροζ, λιλά, καφέ).
Στη συνέχεια, εμφανίστηκε η μηνιαία εφημερίδα Lousarpi (Ηλιόφως), την οποία εξέδιδε ο καθηγητής της Αμερικανικής Ακαδημίας Λάρνακας και Ευαγγελικός ιεροκήρυκας Μανουέλ Κασουνί για τα μέλη του Σύνδεσμου Αρμενοφωνίας (Hayakhos Mioutiun). Αρχικά (1925) ήταν χειρόγραφη, ενώ στη συνέχεια (Απρίλιος 1926-Απρίλιος 1929) τυπωνόταν στο τυπογραφείο του κου Κασουνί. Ήταν εκπαιδευτικού περιεχομένου, συνήθως 12σέλιδη (μεγέθους τετραδίου) και κάθε τεύχος κόστιζε 1½ γρόσια.
Το πρώτο αρμενοκυπριακό περιοδικό ήταν το μηνιαίο Ovasis (Όαση), το οποίο εξέδιδε ο τυπογράφος Μαξούτ Μαξουτιάν στη Λευκωσία μεταξύ 1928-1930• ήταν εθνολογικό, λαογραφικό, λογοτεχνικό και επιστημονικό, συνήθως 16σέλιδο (μεγέθους τετραδίου) και είχε αρχισυντάκτη αρχικά τον Σαμουέλ Τουμαγιάν και μετά τον Ντικράν Λιουλετζιάν. Μεταξύ 1936-1938, ο Διευθυντής του Σχολείου Μελικιάν, Σετράκ Γκεπενλιάν, εξέδιδε στο τυπογραφείο του την 4σέλιδη (μεγέθους τετραδίου) εξαμηνιαία μαθητική εφημεριδούλα Nshouil (Αχτίδα), που περιείχε ειδήσεις, εργασίες και ποιήματα των μαθητών των Αρμενικών Σχολείων Λευκωσίας, Λάρνακας, Αμμοχώστου και Λεμεσού.

* * *
Το περιοδικό Ayk (Αυγή) έγραψε ιστορία, όντας το αρχαιότερο περιοδικό δευτεροβάθμιας σχολής της Αρμενικής Διασποράς και το μακροβιότερο αρμενοκυπριακό έντυπο. Πρωτοεμφανίστηκε το 1930, ως ανεπίσημο έντυπο των μαθητών της 9ης τάξης του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Μελκονιάν και το όνομά του ακριβώς έδειχνε την αντίσταση στο σκοταδισμό που επιχείρησε η Αρμενική Γενοκτονία στα αρμένικα γράμματα. Από το 1932 η προσπάθεια έγινε πιο έντονη και, ως επίσημο περιοδικό του Μελκονιάν, το πρώτο τεύχος εμφανίστηκε στις 13/04/1937. Από τις 16/10/1937 την αρχισυνταξία ανέλαβε ο γνωστός ποιητής Σαρκίς Αμπνταλιάν (Βαχέ-Βαχιάν)• αργότερα, τη σκυτάλη ανέλαβαν οι Δρ. Χαρουτιούν Εσσεγκιουλιάν και Νερσές Ταμαμιάν.
Στο Άυκ, το καμάρι των μαθητών και των αποφοίτων του Μελκονιάν, περιέχονταν εργασίες, άρθρα, εκθέσεις, τραγούδια και ποιήματα των μαθητών και των αποφοίτων, παρουσιάζονταν οι τελειόφοιτοι, ανατυπώνονταν εικόνες και σκίτσα των μαθητών και καταγραφόταν η ζωή του Μελκονιάν (εκπαιδευτικές, καλλιτεχνικές, προσκοπικές, αθλητικές εκδηλώσεις). Το Άυκ κυκλοφορούσε σε εξαιρετικά ακανόνιστα χρονικά διαστήματα: 10 τεύχη το 1937 (συνήθως δεκαπενθήμερα), 4 το 1938, 2 το 1939 και 1 το 1940• ακολούθως, σταμάτησε λόγω του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και επανάρχισε το Μάρτιο του 1948, για να ξανασταματήσει το Μάρτιο του 1956, λόγω του αγώνα της ΕΟΚΑ. Από τον Ιούνιο του 1959 άρχισε να τυπώνεται σε 2 μέχρι 4 τεύχη ανά σχολικό έτος, μέχρι και τον Ιούνιο του 1964, οπόταν σταμάτησε και πάλι, για άγνωστους λόγους.
Ενώ τα πρώτα τεύχη ήταν μεταξύ 10-30 σελίδων (μεγέθους κόλλας), ύστερα έγιναν 50-120 σελίδες (μεγέθους τσέπης). Αρχικά τυπώνονταν στο τυπογραφείο Guebenlian στη Λευκωσία (1937-1940)• μεταξύ 1948-1953 και 1961-1962 στοιχειοθετούνταν από τους μαθητές και τυπώνονταν στα τυπογραφεία Vantec (Βηρυτός) και Νέος Κόσμος (Λευκωσία), αντίστοιχα, ενώ μεταξύ 1954-1956, 1959-1961 και 1962-1964 τυπώνονταν στο τυπογραφείο του Μελκονιάν, το τυπογραφείο Sevan (Βηρυτός) και το τυπογραφείο Der Sahagian (Βηρυτός), αντίστοιχα. Η τιμή ανά τεύχος ξεκίνησε από 3 γρόσια (1937-1940), συνέχισε στα 2 σελίνια (1948-1956) και έφθασε τα 3 σελίνια (1959-1964).

* * *
Συνεχίζουμε με την εικονογραφημένη εφημερίδα Nor Arax (Νέα Αράξ), η οποία έφερε διπλή αρίθμηση, ως συνέχεια της πρώτης Αράξ. Κυκλοφόρησε σε 95 τεύχη, αρχικά δεκαπενθήμερη (15/12/1945-15/06/1946) και αργότερα εβδομαδιαία (22/06/1946-09/02/1948). Ξεκίνησε να εκδίδεται από το Χάικ Μ. Μοσντιτσιάν στο τυπογραφείο του στη Λάρνακα, ενώ από τις 20/04/1946 τυπωνόταν στο τυπογραφείο του Ζαβαλλή (Λευκωσία), με εκδότη το Σύνδεσμο Φίλων της Αρμενίας (Hayastani Paregamats Mioutiun) και αρχισυντάκτη το Χάικ Μ. Μοσντιτσιάν, με τη βοήθεια του Σεμπάτ Ντεβλετιάν. Αρχικά ήταν 4σέλιδη (μεγέθους κόλλας), με κόστος 2 γρόσια ανά τεύχος και αργότερα μεγάλου μεγέθους 2σέλιδη ή 4σέλιδη (με κόστος 2 ή 3 γρόσια, αντίστοιχα). Εκτός από τα εθνικά, πολιτικά και ιστορικά άρθρα, ιδιαίτερη έμφαση διδόταν στις δραστηριότητες του Paregamats, τη ζωή στη σοβιετική Αρμενία, καθώς και στο κίνημα του nerkaght (επαναπατρισμός στη σοβιετική Αρμενία).
Το τελευταίο περιοδικό της εποχής που εξετάζουμε ήταν το Artsakank (Ηχώ), που ήταν το εκφραστικό όργανο του AGBU Κύπρου και εκδιδόταν με αρχισυντάκτη τον Καραμπέτ Παπαζιάν, με τη μέθοδο του στένσιλ, αρχικά στο τυπογραφείο του Μεσσιά Οχανιάν στη Λάρνακα (Σεπτέμβριος 1952-Απρίλιος 1954, 5 τεύχη), αργότερα στο Κάιρο (Νοέμβριος 1954-Μάιος 1956, 4 τεύχη) και τελικά στο Λίβανο (Απρίλιος 1958-Απρίλιος 1959, 2 τεύχη). Είχε έκταση 4-20 σελίδες και διανεμόταν δωρεάν.
Η τελευταία εφημερίδα της περιόδου που εξετάζουμε ήταν το Henaran (Στήριγμα), την οποία εξέδιδε ο Σετράκ Γκεπενλιάν στο τυπογραφείο του στη Λευκωσία σε 97 τεύχη, συνήθως εβδομαδιαία, μεταξύ 07/05/1959-02/11/1962. Η εφημερίδα ήταν 2σέλιδη (μεγέθους μεγάλης κόλλας) και ήταν διαθέσιμη με ετήσια συνδρομή (25 σελίνια). Πέραν των ιστορικών, εγκυκλοπαιδικών και πολιτικών άρθρων, προέβαλλε τις δραστηριότητες του AGBU Κύπρου και τη ζωή στη σοβιετική Αρμενία, ενώ προωθούσε το κίνημα του νερκάγτ. Μέσα από τις σελίδες του Χεναράν, ο αναγνώστης μπορεί να ενημερωθεί για τις εξελίξεις που διαμόρφωσαν την κυπριακή πραγματικότητα μεταξύ 1959-1962.