9 ­Նո­յեմ­բեր 1879

9 ­Նո­յեմ­բեր 1879. ­Կա­թո­ղի­կէ հայ միա­բան­նե­րու եւ հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րու վե­րա­դար­ձը՝ հա­յոց ա­ռա­քե­լա­կան մայր ե­կե­ղեց­ւոյ գիր­կը Ն.

0
1617

­Նո­յեմ­բեր 9ի այս օ­րը, 138 տա­րի ա­ռաջ, հայ կա­թո­ղի­կէ­նե­րու ազ­գայ­նա­կան ուղ­ղու­թեան տէր մե­ծա­թիւ խումբ մը, պատ­մա­կան նշա­նա­կու­թեամբ կա­րե­ւոր քայլ մը նե­տե­լով՝ ո­րո­շեց վե­րա­դառ­նալ հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ մայր գիր­կը։
9 ­Նո­յեմ­բեր 1879ին, Ս. ­Խա­չի ­Գիւ­տի տօ­նա­կան ­Կի­րա­կի օ­րը, հայ կա­թո­ղի­կէ Ան­տո­նեան ­Միա­բա­նու­թեան 72 հա­ւա­տա­ւոր­ներ, ­Մա­ղա­քիա Օր­մա­նեան ­Վար­դա­պե­տի եւ հայ գրա­կա­նու­թեան պատ­մա­վէ­պի ռահ­վի­րա­նե­րէն ­Ծե­րեն­ցի գլխա­ւո­րու­թեամբ, հա­ւա­քա­բար եւ պաշ­տօ­նա­կան շքա­խում­բով մը ներ­կա­յա­ցան ­Գում ­Քա­փո­ւի հա­յոց պատ­րիար­քա­րա­նը։ ­Ներ­սէս ­Պատ­րիարք ­Վար­ժա­պե­տեա­նին հետ նա­խա­պէս առ­նո­ւած ժա­մադ­րու­թեան մը հա­մա­ձայն, հայ կա­թո­ղի­կէ­նե­րու ներ­կա­յա­ցուց­չա­կան այս խում­բը պատ­րիար­քա­րան ե­կած էր պաշ­տօ­նա­պէս ստա­նա­լու հա­մար ­Ներ­սէս ­Պատ­րիար­քին հա­ւա­նու­թիւ­նը՝ հայ ա­ռա­քե­լա­կան մայր ե­կե­ղեց­ւոյ գիր­կը վե­րա­դառ­նա­լու ի­րենց հա­ւա­քա­կան ո­րո­շու­մին վե­րա­բե­րեալ։
Իր կար­գին, ­Պատ­րիար­քու­թիւ­նը յա­տուկ պատ­րաս­տու­թիւն տե­սած էր ու իր հո­գե­ւո­րա­կան եւ աշ­խար­հա­կան պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րով ներ­կայ էր, որ­պէս­զի ար­ժա­նի ըն­դու­նե­լու­թեամբ ող­ջու­նէ ի գին մեծ դժո­ւա­րու­թեանց յաղ­թա­հար­ման առ­նո­ւած հայ կա­թո­ղի­կէ­նե­րու վե­րա­դար­ձի այդ պատ­մա­կան քայ­լը։ ­Դար­ձի ե­կած հայ հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րուն ա­նու­նով՝ Օր­մա­նեան ­Վար­դա­պետ ար­տա­սա­նեց պատ­մա­կան խօսք մը, գրա­ւոր բա­նա­ձե­ւո­ւած եւ ­Հա­յոց ­Պատ­րիար­քին յանձ­նո­ւած հա­ւա­քա­կան դի­մու­մին առ ի լրա­ցում։ Օր­մա­նեան՝ դրո­ւա­տե­լով հան­դերձ ­Կա­թո­լի­կու­թեան դա­ւա­նա­բա­նա­կան ար­ժէք­նե­րը եւ ­Կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղեց­ւոյ մեծ ու հան­դի­սա­շուք ­Տուն մը ըլ­լա­լու հան­գա­ման­քը, կա­րե­ւո­րու­թեամբ անդ­րա­դար­ձաւ եւ շեշ­տեց հա­յոց ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցա­կան ­Տան հա­րա­զա­տու­թեան ու ջեր­մու­թեան ի­րենց ծա­րա­ւը՝ տուն­դար­ձի ար­տօ­նու­թիւն խնդրե­լով։ Իսկ ­Վար­ժա­պե­տեան ­Պատ­րիարք ան­պա­ճոյճ բա­ռե­րով յայ­տա­րա­րեց, որ «­Ձեր ­Տունն է» ­Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցին։ Այս­պի­սով վա­րա­գոյ­րը ի­ջաւ ու պաշ­տօ­նա­պէս փա­կեց շուրջ կէս-դա­րեայ ազ­գա­յին-յա­րա­նո­ւա­նա­կան բուռն վէ­ճե­րու եւ բա­խում­նե­րու ժա­մա­նա­կաշրջան մը։
Իր պաշ­տօ­նա­կան ա­ւար­տին յան­գե­ցաւ ­Հայ ­Կա­թո­ղի­կէ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ սկսած եւ ա­րա­գօ­րէն ողջ հա­յու­թեան կեան­քը փո­թոր­կած «­Հա­սու­նեան» եւ «­Հա­կա­հա­սու­նեան» հա­կա­մար­տու­թիւ­նը, որ յա­րա­նո­ւա­նա­կան կողմ­նո­րո­շում­նե­րու եւ վէ­ճե­րու ընդ­հա­նուր պաս­տա­ռին վրայ, ա­մէն բա­նէ ա­ռաջ եւ վեր, էա­պէ՛ս մէկ կող­մէ օ­տա­րա­սէր ու միւս կող­մէ ազ­գայ­նա­կան ներ­հակ ուղ­ղու­թեանց մի­ջեւ բա­խում էր։
Ն­շա­նա­կա­լից ա­ւարտ՝ ոչ այն­քան դար­ձի ե­կած հայ կա­թո­ղի­կէ­նե­րու քա­նա­կով կամ ներ­կա­յա­ցու­ցած ազ­գա­յին-հո­գե­ւո­րա­կան եւ աշ­խար­հա­կան-մտա­ւո­րա­կան ո­րա­կով, որ­քան Օր­մա­նեա­նի եւ ­Ծե­րեն­ցի գլխա­ւո­րու­թեամբ նե­տո­ւած մեծ ­Քայ­լին ու ­Վար­ժա­պե­տեան ­Պատ­րիար­քի ըն­դա­ռա­ջու­մի ­Կե­ցո­ւած­քին հե­տե­ւող ազ­գա­յին ներ­քին հա­մե­րաշ­խու­թեան մթնո­լոր­տին աս­տի­ճա­նա­կան ամ­րապնդ­ման ի­մաս­տով։
Ա­ւե­լի՛ն. հայ կա­թո­ղի­կէ­նե­րը գլխա­ւո­րած Օր­մա­նեան ­Վար­դա­պե­տի ­Տուն դար­ձով՝ ­Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցին իր ծո­ցին մէջ լիար­ժէք ինք­նադրսե­ւոր­ման ու ար­գա­սա­ւոր­ման լայն աս­պա­րէզ բա­ցաւ հայ ժո­ղո­վուր­դի հո­գեմ­տա­ւոր հարս­տու­թեան մեծ ե­րախ­տա­ւոր­նե­րէն մէ­կուն առ­ջեւ։ ­Մա­ղա­քիա Վրդ. Օր­մա­նեան ոչ միայն հա­սաւ Կ. ­Պոլ­սոյ ­Հա­յոց ­Պատ­րիար­քու­թեան գա­հա­կա­լի պաշ­տօ­նին, այ­լեւ իր կո­թո­ղա­կան աշ­խա­տա­սի­րու­թիւն­նե­րով ան­զու­գա­կան ներդ­րում մը ու­նե­ցաւ ի­րե­րա­յա­ջորդ հայ սե­րունդ­նե­րու ազ­գա­յին յի­շո­ղու­թեան հարս­տաց­ման մէջ՝ հա­յոց ար­ժա­նա­ւո­րու­թեան եւ հպար­տու­թեան պա­հե­րը իր բազ­մահ­մուտ գրի­չով ան­մա­հաց­նե­լով։
­Նոյ­նինքն 9 ­Նո­յեմ­բեր 1879ի ­Հայ կա­թո­ղի­կէ­նե­րու ­Տուն ­Դար­ձին վե­րա­բե­րեալ ան­պայ­ման հարկ է ընդգ­ծել, որ պատ­մա­կան այդ քայ­լով մեծ յաղ­թա­նակ մը տա­րաւ Մ­խի­թա­րեան­նե­րու ազ­գա­յին ա­ւան­դէն ներշն­չո­ւած եւ հայ կա­թո­ղի­կէ ե­կե­ղե­ցին օ­տա­րա­մո­լու­թեան դէմ պաշտ­պա­նե­լու պայ­քա­րին լծո­ւած ազ­գայ­նա­կան ուղ­ղու­թիւ­նը հայ կա­թո­ղի­կէ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ։
­Ծանր պար­տու­թիւն կրեց հայ կա­թո­լի­կու­թեան մէջ ա­ռա­ջա­ցած եւ ­Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղեց­ւոյ դէմ դա­ւա­նա­կան ան­հաշտ պայ­քար բա­ցած Ան­տոն ­Հա­սուն ­Վար­դա­պե­տի օ­տա­րա­մոլ ուղ­ղու­թիւ­նը։
­Լի­բա­նա­նի հայ կա­թո­ղի­կէ Զմ­մա­ռեան միա­բա­նու­թեան վրայ իր տի­րա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը հաս­տա­տած եւ, քա­ղա­քա­կան թէ դա­ւա­նա­բա­նա­կան տար­բեր կար­գի միջ­նոր­դու­թիւն­նե­րով, Հ­ռո­մի ­Պա­պա­կան իշ­խա­նու­թեան զօ­րակ­ցու­թիւ­նը ա­պա­հո­ված կա­թո­լիկ վար­դա­պետ էր Ան­տոն ­Հա­սուն (ա­սո­րի ծա­գու­մով հայ դար­ձած ըն­տա­նի­քի մը շա­ռա­ւի­ղը)։
­Հա­յոց Զմ­մա­ռի ­Կա­թո­լիկ ­Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան տի­րա­նա­լու եր­կա­րա­տեւ պայ­քար մը ե­ղաւ ա­նոր կեան­քը։ ­Պայ­քար մը՝ ո­րուն յա­ջող ա­ւար­տին հաս­նե­լու հա­մար «­Հա­սու­նեան» հռչա­կո­ւած կա­թո­լիկ շար­ժու­մը ­Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցին վար­կազրկե­լու ա­մէն քայ­լի դի­մեց, որ­պէս­զի ա­պա­հո­վէ Հ­ռո­մի հո­վա­նա­ւո­րու­թիւ­նը ի նպաստ Ան­տոն ­Հա­սու­նի ­Պատ­րիարք-­Կա­թո­ղի­կոս ընտ­րու­թեան։
­Հայ կա­թո­ղի­կէ Ան­տո­նեան ­Միա­բա­նու­թիւ­նը 1840ա­կան­նե­րէն իսկ անդ­րա­դար­ձաւ «­Հա­սու­նեան» շար­ժու­մի ազ­գավ­նաս բնոյ­թին եւ եր­կա­րա­տեւ պայ­քար մղեց այդ վտան­գին դէմ՝ նոյ­նինքն հայ կա­թո­լի­կու­թիւ­նը իր ազ­գա­յին նկա­րագ­րով պայ­ծա­ռաց­նե­լու ա­ռա­ջադ­րան­քով նաեւ։
Ընդ­հան­րա­պէս Հ­ռո­մի ­Պա­պա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը եր­կար ժա­մա­նակ իր հո­վա­նա­ւո­րու­թեան տակ ա­ռաւ «­Հա­սու­նեան»նե­րը, բայց ժա­մա­նա­կը գոր­ծեց ի նպաստ «­Հա­կա­հա­սու­նեան» շար­ժու­մի ազ­գա­յին ա­ռա­ջադ­րանք­նե­րուն ժո­ղովր­դա­կա­նաց­ման։ ­Հայ ժո­ղո­վուր­դի կա­թո­ղի­կէ հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րը ի­րենց ա­ջակ­ցու­թիւ­նը բե­րին ազ­գայ­նա­կան դի­մագ­ծի եւ ուղ­ղու­թեան տէր հո­գե­ւո­րա­կան ա­ռաջ­նորդ­նե­րուն։
­Թէեւ ի վեր­ջոյ, Հ­ռո­մի ­Պա­պա­կան ճնշու­մին տակ, Ան­տոն ­Հա­սուն հա­սաւ իր նպա­տա­կին եւ ­Պատ­րիարք-­Կա­թո­ղի­կոս ընտ­րո­ւե­ցաւ, այ­սու­հան­դերձ՝ Օր­մա­նեա­նի գլխա­ւո­րու­թեամբ ազ­գայ­նա­կան թե­ւի ղե­կա­վա­րու­թեան ­Տուն դար­ձով, հայ կա­թո­ղի­կէ հա­սա­րա­կու­թեան մէջ տի­րա­կան դար­ձաւ ազ­գա­յին մեր ա­ւանդ­նե­րուն տէր կանգ­նե­լու եւ, ըստ այնմ, ­Հայ ­Կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղե­ցին ազ­գա­յին հու­նով զար­գաց­նե­լու ուղ­ղու­թիւ­նը։
­Նոյ­նինքն Ան­տոն ­Հա­սուն ­Պատ­րիարք հար­կադ­րո­ւե­ցաւ տե­ղի տա­լու սե­փա­կան հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րէն ե­կող այդ ճնշու­մին տակ. ա­նոր պատ­րիար­քու­թեան օ­րով իսկ ­Հայ ­Կա­թո­ղի­կէ Ե­կե­ղե­ցին թե­ւա­կո­խեց ազ­գա­յին յա­րա­նո­ւա­նու­թիւն դառ­նա­լու հայ ե­կե­ղե­ցա­կան ծա­ռա­յու­թեան հա­րա­զատ հու­նը։