50 տարի առաջ

50 տա­րի ա­ռաջ, 1967ի ­Նո­յեմ­բեր 29ին, ­Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի բար­ձուն­քին հան­դի­սա­ւոր ա­րա­րո­ղու­թեամբ բա­ցո­ւե­ցաւ ­Մեծ Ե­ղեռ­նի զո­հե­րու յու­շա­հա­մա­լի­րը: ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան յու­շա­հա­մա­լի­րը կը հա­մա­րո­ւի գլխա­ւո­րը ու ա­մե­նատպա­ւո­րի­չը՝ բազ­մա­թիւ այլ հա­ման­ման յու­շար­ձան­նե­րու շար­քին: ­Ծի­ծեռ­նա­կա­բեր­դի յու­շա­հա­մա­լի­րը հայ ազ­գին միա­ւո­րող ե­զա­կի յու­շար­ձան է:
­Գի­տու­թիւն­նե­րու Ազ­գա­յին Ա­կա­դե­միա­յի ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան թան­գա­րան-հիմ­նար­կի պաշ­տօ­նա­կան է­ջէն կը տե­ղե­կա­նանք, որ ա­ռա­ջին ան­գամ ­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­նի մէջ պար­տադ­րո­ւած եր­կա­րա­տեւ լռու­թե­նէ ետք՝ պե­տա­կան մա­կար­դա­կով ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հե­րու յի­շա­տա­կի օ­րը ո­գե­կո­չո­ւե­ցաւ 1965ին` ­Մեծ Ե­ղեռ­նի 50րդ ­տա­րե­լի­ցին:
Ո­գե­կոչ­ման ձեռ­նարկ­նե­րու եւ յու­շա­հա­մա­լի­րի կա­ռուց­ման գլխա­ւոր նա­խա­ձեռ­նող­նե­րէն էր Հ.Կ.Կ. ­Կենտ­կո­մի ա­ռա­ջին քար­տու­ղար Եա­քով ­Զա­րո­բեան (1908-1980): ­Դառ­նա­լով Հ.Կ.Կ. ­Կենտ­կո­մի ա­ռա­ջին քար­տու­ղար (1960թ.)` հայ­րե­նա­սէր պե­տա­կան գոր­ծի­չը ոչ միայն տնտե­սա­կան բարձր ցու­ցա­նիշ­ներ կ­՛ա­պա­հո­վէ, այ­լեւ կու­սակ­ցա­կան գա­ղա­փա­րա­քա­ղա­քա­կան շղթա­նե­րը զանց առ­նե­լով՝ կը սկսի իր ժա­մա­նա­կին հա­մար անհ­նա­րին թո­ւա­ցող հա­մազ­գա­յին ծրա­գիր­նե­րու ի­րա­գոր­ծու­մը.- Ս­փիւռ­քի հետ կա­պե­րու ամ­րագ­րում, ­Մեծ Ե­ղեռ­նի 50րդ ­տա­րե­լի­ցի ձեռ­նարկ­նե­րու կազ­մա­կեր­պում, ­Մեծ Ե­ղեռ­նի զո­հե­րու յու­շա­հա­մա­լի­րի կա­ռու­ցում եւ այն:
­Դեռ 1964ին ան հան­դի­պում­ներ եւ քննար­կում­ներ ու­նե­ցած է Խ.Ս.Հ.Մ. բարձ­րաս­տի­ճան պաշ­տօ­նա­տար­նե­րու` հա­յա­տեաց Մ. ­Սուս­լո­վի, Ա. Գ­րո­մի­կո­յի, Ն. ­Պոտ­գոր­նիի, նաեւ Ն. Խ­րուշ­չո­վի, Լ. Բ­րեժ­նե­ւի հետ` փոր­ձե­լով ա­նոնց­մէ ան­ձամբ ստա­նալ իր ծրա­գիր­նե­րու ի­րա­գործ­ման թոյլ­տուու­թիւ­նը:
1964ի ­Դեկ­տեմ­բեր 13ին Եա. ­Զա­րո­բեան Խ.Մ.Կ.Կ. ­Կենտ­կո­մին ու­ղար­կած «1915 թո­ւա­կա­նին հա­յե­րու զան­գո­ւա­ծա­յին բնաջնջ­ման 50ա­մեա­կի հետ կա­պո­ւած ձեռ­նարկ­նե­րու մա­սին» նա­մա­կին մէջ կը նշէ, որ հա­յե­րու զան­գո­ւա­ծա­յին կո­տո­րա­ծը, տե­ղա­հա­նու­թիւ­նը «­Թուր­քիոյ կա­ռա­վա­րող յանձնա­խում­բին կող­մէ լայ­նա­ծա­ւալ ցե­ղաս­պա­նու­թեան մար­դա­տեաց քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ի­րա­կա­նացումն էին»: ­Գի­տակ­ցե­լով Խ.Ս.Հ.Մ. բա­րի-դրա­ցիա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ­Թուր­քիոյ հետ` Եա. ­Զա­րո­բեան կը ձե­ւա­փո­խէ յու­շա­մա­լի­րի ա­նո­ւա­նու­մը, զայն ներ­կա­յաց­նե­լով Ա­ռա­ջին ­Հա­մաշ­խար­հա­յին ­Պա­տե­րազ­մին մէջ զո­հո­ւած հայ նա­հա­տակ­նե­րուն նո­ւի­րուած կո­թող (այդ կեր­պով դիւ­րաց­նե­լով ­Մոս­կո­ւա­յի` յու­շա­հա­մա­լի­րի կա­ռուց­ման հա­մար տրո­ւող թոյլ­տո­ւու­թիւ­նը): ­Մինչ­դեռ 1965ի ­Մարտ 16ի Հ.Խ.Ս.Հ. նա­խա­րար­նե­րու խոր­հուր­դի կար­գադ­րու­թեան մէջ յու­շար­ձա­նը կը կո­չո­ւի «1915 թո­ւա­կա­նի Ե­ղեռ­նի զո­հե­րու յի­շա­տա­կը յա­ւեր­ժաց­նող կո­թող»:
1966ի ­Փետ­րո­ւար 5ին ­Զա­րո­բեան ար­ձա­կո­ւե­ցաւ Հ.Կ.Կ. ­Կենտ­կո­մի ա­ռա­ջին քար­տու­ղա­րի պաշ­տօ­նէն` այլ աշ­խա­տան­քի անց­նե­լու կա­պակ­ցու­թեամբ: Եա. ­Զա­րո­բեա­նի կող­մէ ի­րա­կա­նա­ցո­ւած հա­մա­հայ­կա­կան ձեռ­նարկ­նե­րը մե­ծա­պէս խթա­նած են այ­լոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան մի­ջազ­գա­յին ճա­նաչ­ման եւ դա­տա­պարտ­ման գոր­ծա­ռոյ­թին ծա­ւալ­ման:
­Հիմք ըն­դու­նե­լով 1965ի ­Մարտ 16ի Հ.Խ.Ս.Հ. նա­խա­րար­նե­րու խոր­հուր­դի կար­գադ­րու­թիւ­նը` թեր­թե­րու մէջ հրա­պա­րա­կո­ւե­ցան ­Մեծ Ե­ղեռ­նի զո­հե­րու յի­շա­տա­կը յա­ւեր­ժաց­նող կո­թո­ղի կա­ռուց­ման հան­րա­պե­տա­կան մրցոյ­թի ծրա­գիրն ու պայ­ման­նե­րը: ­Յու­շար­ձա­նը պէտք է ո­գե­կո­չէր ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հե­րու յի­շա­տա­կը եւ միեւ­նոյն ժա­մա­նակ խորհր­դան­շէր հայ ժո­ղո­վուր­դին վե­րած­նուն­դը, ա­նոր ներ­կան եւ պայ­ծառ ա­պա­գան. սա մրցոյ­թի գլխա­ւոր պա­հանջն էր:
Մր­ցոյ­թին ներ­կա­յա­ցո­ւած է 78 նա­խա­գիծ: 12 հո­գիէ բաղ­կա­ցած հե­ղի­նա­կա­ւոր յանձ­նա­ժո­ղո­վը (նա­խա­գահ` Գ. Ա­ղա­բա­բեան) ընտ­րած է «Հ.Խ.Ս.Հ. դրօշ» ծած­կա­պատ­կե­րով նա­խա­գի­ծը (ճար­տա­րա­պետ­ներ` Ա. ­Թար­խա­նեան, Ս. ­Քա­լա­շեան): ­Յու­շար­ձա­նի շի­նա­րա­րու­թեան հա­մար յատ­կա­ցուած է 776.800 ռուբ­լի, իսկ կա­պա­լա­ռու կազ­մա­կե­պու­թիւն ընտ­րո­ւած է «Եր­քիմ­շին թրեսթ»ը (կա­ռա­վա­րիչ` ­Պետ­րոս ­Թու­մա­նեան, շի­նա­րա­րու­թեան վար­չու­թեան պետ՝ Ար­շա­ւիր ­Մի­նա­սեան, տե­ղա­մա­սի պետ՝ Ար­տիւ­շա Օր­դու­խա­նեան):
­Ճար­տա­րա­պետ­նե­րուն կող­մէ ընտրո­ւած է յու­շար­ձա­նի կա­ռուց­ման ե­ռա­տարր յօ­րի­նո­ւած­քի սկզբուն­քը, ո­րուն հա­մա­ձայն` դէ­պի յա­ւեր­ժու­թեան կրա­կը խո­նար­հո­ւած 12 պա­զալ­թէ սրբա­տաշ մոյ­թե­րը, կազ­մե­լով կո­նա­ձեւ բաց ծա­ւա­լով կա­ռոյց, կը խորհր­դան­շեն ­Մեծ Ե­ղեռ­նի զո­հե­րու դամ­բա­րա­նը: ­Դէ­պի եր­կինք խո­յա­ցող յու­շա­սիւ­նը` հայ ժո­ղո­վուր­դի վե­րած­նուն­դի խորհր­դա­նիշն է: ­Կա­ռոյցն կ­՛ամ­բող­ջաց­նէ յու­շա­պա­տը, ո­րու հա­կա­ռակ կող­մը 1996 թո­ւա­կա­նէն ամ­փո­փո­ւած են ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան դէմ բո­ղո­քի ձայն բարձ­րա­ցու­ցած հա­սա­րա­կա­կան-քա­ղա­քա­կան գոր­ծիչ­նե­րու եւ մտա­ւո­րա­կան­նե­րու շի­րիմ­նե­րէն բե­րո­ւած հո­ղով սա­փոր­նե­րը: ­Յու­շա­պա­տի վրայ 2002ին փո­րագ­րո­ւած են Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան հա­յաբ­նակ մեծ բնա­կա­վայր­նե­րու ա­նուն­նե­րը:
Ըստ աղ­բիւ­րին՝ շատ հա­յոր­դի­ներ, ցան­կա­նա­լով ան­մասն չմնալ, հան­րա­պե­տու­թեան տար­բեր գիւ­ղե­րէն ու քա­ղաք­նե­րէն հան­րա­կառք­նե­րով ­Շա­բաթ, ­Կի­րա­կի օ­րե­րուն կու գա­յին շի­նա­րա­րու­թեան հրա­պա­րակ եւ ի­րենց ան­հա­տոյց օգ­նու­թիւ­նը կ­՛ա­ռա­ջար­կէին շի­նա­րար­նե­րուն:
Ի սկզբա­նէ, յու­շար­ձա­նի բաց­ման պաշ­տօ­նա­կան ա­րա­րո­ղու­թիւ­նը ծրագ­րո­ւած էր 1967ի Ապ­րիլ 24ին, սա­կայն տե­ղա­փո­խո­ւե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի խորհր­դայ­նաց­ման հա­մար պաշ­տօ­նա­պէս ճշդո­ւած օ­րը` ­Նո­յեմ­բեր 29ին: ­Բա­ցու­մը, ո­րուն ներ­կայ էին հան­րա­պե­տու­թեան բարձ­րաս­տի­ճան պաշ­տօ­նա­տար­ներ, մտա­ւո­րա­կան­ներ, հե­ռար­ձա­կո­ւած է հան­րա­պե­տա­կան ձայ­նաս­փիւ­ռով եւ հե­ռա­տե­սի­լով:
1968ին յու­շար­ձա­նը ներ­կա­յա­ցո­ւե­ցաւ ե­րի­տա­սարդ ճար­տա­րա­պետ­նե­րու հա­մա­միու­թե­նա­կան ա­մե­նա­մեայ ստու­գա­տե­սին եւ ար­ժա­նա­ցաւ ա­ռա­ջին կար­գի վկա­յա­կա­նի:

yerakouyn.com