104 տարի առաջ, 5 Նոյեմբերի այս օրը, Ֆրանսա եւ Մեծն Բրիտանիա պաշտօնապէս պատերազմ յայտարարեցին Օսմանեան Կայսրութեան դէմ, որուն իթթիհատական կառավարութիւնը արդէն նետուած էր Առաջին Աշխարհամարտին ոլորապտոյտին մէջ՝ Գերմանիոյ եւ անոր զինակից Կեդրոնի Ուժերու կողքին դիրք բռնելով։
Ատկէ երեք օր առաջ՝ 2 Նոյեմբեր 1914ին, Ֆրանսայի եւ Մեծն Բրիտանիոյ հետ զինակցաբար՝ Դաշնակից Ուժերուն երրորդ գլխաւոր ոյժը՝ Ռուսաստանը արդէն պաշտօնապէս պատերազմ յայտարարած էր Թուրքիոյ դէմ, որուն իթթիհատական ղեկավարութիւնը 28 Հոկտեմբերին պաշտօնապէս պատերազմի փող հնչեցուցած էր Ցարական Կայսրութեան դէմ։
Շղթայակապ իրարու հետեւած պատերազմի պաշտօնական այդ յայտարարութիւնները, երբ խնդրոյ առարկայ պետութիւնները իրողապէս պատերազմի մէջ էին արդէն իրարու դէմ, բարացուցական նշանակութիւն ունեցան Առաջին Աշխարհամարտի բռնկման ու ծաւալման ընթացքը բացատրելու իմաստով։
Աշխարհամարտը կանխած ժամանակաշրջանը, աւելի քան երեք տասնամեակ, անընդհատ սրեց հակասութիւնները Հին Աշխարհին ճակատագիրը ըստ կամս տնօրինող մեծ տէրութեանց միջեւ։ Պարբերաբար բռնկեցան տեղական բնոյթի պատերազմներ, որոնք վէճերը հարթելու փոխարէն՝ անլոյծ մնացած հարցերու գորդեան հանգոյց մը առաջացուցին՝ ազգային ազատագրութեան խարոյկը վառելով Ծայրագոյն Արեւելքէն մինչեւ Հիւսիսային Ափրիկէ, Միջին Արեւելքէն մինչեւ Պալքաններ։
Յատկապէս Պալքանները վերածուեցան պայթելու պատրաստ վառօդի տակառի մը, որովհետեւ 1913ի Պալքանեան պատերազմը ծանրագոյն հարուած հասցուց Եւրոպական մեծ տէրութիւններէն երկու միապետութեանց՝ Աւստրօհունգար եւ Օսմանեան կայսրութեանց։
Նոյն Պալքաններէն ալ բռնկեցաւ Առաջին Աշխարհամարտը 28 Յունիս 1914ին, երբ սերպ ազգայնական յեղափոխական մը ահաբեկեց Աւստրօհունգար Կայսրութեան գահաժառանգ Ֆերտինանտ իշխանը։ Գահաժառանգի ահաբեկումին անմիջապէս հետեւեցան պարագայական ռազմական ընդհարումներ, որոնք ախտանշանն էին տասնամեակներով կուտակուած Հին Աշխարհի հակասութիւնները՝ գաղթատիրական մրցապայքարները զինու զօրութեամբ լուծելու մեծապետական ուժերու հիւանդագին հակամարտութեան։ Հակադիր ճամբարներու՝ Կեդրոնի եւ Դաշնակից Ուժերու վերածուած Եւրոպական վեց մեծ պետութիւններու միջեւ սկսած իրողական պատերազմը շուտով եւ պաշտօնապէս արիւնոտ ու աշխարհածաւալ իր մսաղացին մէջ առաւ ատենի 52 պետութիւններէն 35ը, աւելի քան 70 միլիոն զինուոր հաշուող բանակներ իրարու դէմ կռուի դաշտ նետելով եւ 15 միլիոն զոհ խլելով։
Հայ մարդուն յատկապէս կը յուզէ Առաջին Աշխարհամարտի ողբերգական ընթացքը այսպէս կոչուած Արեւելեան Ճակատին վրայ, ուր իթթիհատական եռապետութիւնը (Էնվեր, Թալէաթ եւ Ճեմալ) 2 Օգոստոս 1914ին Գերմանիոյ հետ ստորագրեց զինակցութեան գաղտնի համաձայնագիր մը եւ գործնապէս միացաւ Աշխարհամարտին, առանց որ պաշտօնապէս պատերազմ յայտարարէ Դաշնակիցներուն դէմ։
Թէեւ 104 երկար տարիներ անցած են այդ ժամանակներէն ասդին, այդուհանդերձ՝ ինչպէս թրքական պետութեան, նոյնպէս եւ մեծապետական ուժերուն դրսեւորած այդ ժամանակաշրջանի շահամոլ ու անսկզբունք քաղաքական վարքագիծը կը շարունակուի մինչեւ այսօր։ Իբրեւ այդպիսին, յատկապէս թրքական պետութիւնը ճանչնալու առումով, Առաջին Աշխարհամարտի պատմութիւնը խորապէս ուսանելի, այլեւ այժմէական ու դաժան դասերու ամբողջ շարք մը արձանագրած է թէ՛ պատերազմի տարիներուն, թէ՛ անոր հետեւած անմիջական կամ ապագայ հանգրուաններուն, թրքական պետութեան որդեգրած կողմնորոշումներուն ու անպատիժ գործած ոճիրներուն վերաբերեալ։
Պատմական այդ դասերու շարքին յատուկ կարեւորութիւն ունի, Հայկական Հարցին նկատմամբ, նաե՛ւ մեծապետական աշխարհին ցուցաբերած երկու չափ եւ երկու կշռի պատեհապաշտ վարքագծին ախտաճանաչումը։
Հայկական Ցեղասպանութեամբ սկսած, հայոց հայրենիքի աւելի քան երկու երրորդին բռնագրաւումով շարունակուած եւ նորաստեղծ Հայաստանի անկախութեան կործանումով ու խորհրդայնացումով աւարտած պատմական այդ ժամանակաշրջանը բաւարար լոյս կը սփռէ նաեւ մեր ներկային՝ հայ ժողովուրդին եւ հայոց հայրենիքին դիմագրաւած այսօրուան վտանգներուն վրայ։
Թրքական պետութիւնը ոչ միայն կը շարունակէ շրջափակման մէջ պահել վերանկախացեալ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, Արցախի լիիրաւ ազատագրումը խափանել փորձելով եւ հայրենի հայութեան լիարժէք զարգացման թափը արգելակել ջանալով, այլեւ՝ Հայասպանութեան մերկապարանոց ուրացումին ծառայեցնելով շրջանային հզօր ուժի իր հնարաւորութիւնները, կ’աշխատի ապահովել մեծապետական աշխարհի ծածուկ կամ բացայայտ մեղսակցութիւնը ի սպաս հակահայ իր շարունակուող քաղաքականութեան։
Պատմութեան արձանագրած դասերուն շարքին այսօր արդէն գաղտնիք չէ, որ 1913ի Պալքանեան պատերազմին անփառունակ պարտութիւն կրած եւ Պալքաններէն վերջնականապէս դուրս մղուած Օսմանեան Կայսրութիւնը 1914ին կը գտնուէր կենաց-մահու ինքնապահպանման կռիւ մղող «հիւանդ» կայսերապետութեան մը օրհասական կացութեան մէջ։ Կը դիմագրաւէր ամբողջական կազմալուծման ու քայքայման ստոյգ վտանգը։ Առ այդ ամէն միջոցի կը դիմէր՝ գոնէ ներքնապէս ինքզինք ամուր պահելու համար։
Այդպէ՛ս, կայսերապետական սնափառութեամբ եւ ազգայնամոլութեամբ վարակուած թուրք պետական մտածողութիւնը, ծանրօրէն խոցուած կատաղի գազանի մը նման, իր ներքին ամրութիւնը ապահովելու կոչուած ռազմավարական երաշխիք մը նկատեց արեւելեան նահանգներու եւ Կիլիկիոյ հայութեան ֆիզիքական բնաջնջումը։ Այդպէս ալ եղաւ։ Արեւելքէն ու Հարաւէն յառաջացող Դաշնակիցներու՝ ֆրանսական, բրիտանական եւ ռուսական զօրքերու դէմ պատերազմական գործողութիւնները պատրուակելով, իթթիհատական իշխանութիւնը ձեռնամուխ եղաւ հայերու տեղահանութեան՝ զայն նկատելով «յարմարագոյն եղանակ»ը հայ ժողովուրդի բնաջնջման թրքական՝ համիտեան ժամանակաշրջանէն եկող պետական մեծ ոճիրի ծրագիրը գործադրելու համար։
Թրքական պետութեան ձեռնարկած ցեղասպանական քայլին ամբողջական գիտակցութիւնը ունէր մեծապետական Եւրոպան։ Համիտեան կոտորածներն ու 1909ի Կիլիկեան Աղէտը բաւարար էին՝ քաղաքականապէս մանուկն անգամ մղելու այն սթափ գնահատանքին, որ 1913ի Պալքանեան պատերազմէն ետք ներկայացող համաշխարհային ցնցումի առաջին առիթն իսկ թրքական պետութիւնը պիտի ծառայեցնէր հայ ժողովուրդէն ցեղասպանութեան միջոցաւ «ձերբազատուելու» իր ծրագրին գործադրութեան։
Եթէ Գերմանիան մեծ զինակիցն էր Թուրքիոյ եւ պատճառ ունէր չխանգարելու թրքական ոճրագործութիւնը, Դաշնակիցներ Ռուսաստանը, Ֆրանսան եւ Մեծն Բրիտանիան, Նոյեմբեր 1914ի այս օրերուն պաշտօնապէս պատերազմ յայտարարելով Օսմանեան Կայսրութեան դէմ, որեւէ պատճառ չունէին անտարբերութեամբ նայելու հայ ժողովուրդին դէմ գործադրուող ցեղասպանութեան։ Ընդհակառակն՝ ամէն պատճառ ունէին թումբ կանգնելու թրքական Ոճիրին։
Բայց պատմութիւնը եկաւ արձանագրելու, որ թէ՛ Աշխարհամարտի ընթացքին, թէ՛ այնուհետեւ՝ պատերազմական աւարը իրենց միջեւ բաժնուելու ժամանակ, մեծապետական ուժերը միայն խօսքով զօրավիգ կանգնեցան հայ ժողովուրդի արդարագոյն պահանջատիրութեան։
Աւելի՛ն. Դաշնակիցները դաւադիր մեղսակիցները դարձան Քեմալական Թուրքիոյ ստեղծման ու հզօրացման, նախ՝ ոտնակոխելով հայ ժողովուրդին իրաւունքները, ապա՝ մինչեւ մեր օրերը անպատիժ ձգելով Թուրքիոյ կողմէ Հայոց Ցեղասպանութեան ուրացումն ու Հայաստանը ամէն գնով խեղդամահ դարձնելու թրքական քայլերը։
5 Նոյեմբեր 1914ի պատմական այս դասերը լուսարձակի տակ առնելով՝ հայ մարդը այսօր ամէն հիմք, պատճառ եւ իրաւունք ունի վերապահութեամբ ու ծառացումով դիմաւորելու թրքական պետութեան եւ մեծապետական աշխարհին կողմէ իրեն հրամցուող արիւնալի անցեալը մոռնալու եւ բարի-դրացիական յարաբերութեանց նոր էջ բանալու յորդորները, յատկապէս հայեւթուրք մերձեցման ու հաշտեցման գովքը հիւսող մեծապետական սին քարոզները…
Մեծապետական աշխարհի քարոզած ազատ ու կայուն, ժողովրդավարական եւ խաղաղ տարածաշրջանի իրականացման համար իսկ, առաջնահերթաբար թրքական պետութիւնը հաշուետուութեան պէտք է կանչուի իր գործած ոճիրներուն համար եւ դրուի անխուսափելի քաղաքական հատուցումը կատարելու պարտաւորութեան տակ։
Ի վերջոյ յատկապէս մեծապետական աշխարհը չի կրնար անտեսել, որ այս օրերուն սուրիական տագնապին մէջ իր գործած ոտնձգութիւններով, ինչպէս նաեւ ամբողջ Մերձաւոր Արեւելքի տարածքին իր հրահրած ազգային ու կրօնական հակամարտութիւններով՝ թրքական պետութիւնը փաստօրէն կը շարունակէ առաւելագոյնս օգտուիլ մեծապետական աշխարհի ներքին մրցապայքարներէն, որպէսզի յագուրդ տայ օսմանեան դարաշրջանի մեծապետական ուժի իր դիրքերը հնարաւորինս վերականգնելու… ախորժակներուն։
104 տարի առաջ, Նոյեմբեր 5ին թրքական պետութեան դէմ պաշտօնապէս պատերազմ յայտարարելով, հին աշխարհը ղեկավարող Դաշնակից Ուժերը միայն Օսմանեան Կայսրութեան «աւար»ը իրենց միջեւ բաժնելու պատեհապաշտութեամբ առաջնորդուեցան։ Հետեւանքը եղաւ առաջին հերթին հայ ժողովուրդին դէմ գործադրուած մեծ ցեղասպանութիւնը՝ Հայաստանի երկու երրորդին բռնագրաւումով ու յարութիւն առած Հայաստանի անկախութեան կործանումով։ Նաեւ՝ յոյն, քիւրտ, ասորի եւ արաբ ժողովուրդները իրենց արիւնէն ու հողերէն ծանրագոյն գին վճարեցին մեծապետական այդ հաշուեյարդարին։
Ամբողջ դար մը լռութեան եւ ուրացման վարագոյր քաշուեցաւ այդ բոլորին վրայ։
Բայց ոչինչ մոռցուեցաւ։
Ամբողջ տասնամեակներ Մերձաւոր Արեւելքը շարունակեց մնալ պայթելու միշտ պատրաստ վառօդի տակառի վիճակին մէջ…
Այսօրուան պայթումները թէեւ մասնակի կը թուին ըլլալ, այդուհանդերձ՝ ի վերջոյ կրնան յանգիլ ամբողջական պայթումի, եթէ 21րդ դարուն ալ քաղաքակիրթ մարդկութիւնը ի վիճակի չըլլայ, արդար Օրէնքի եւ Իրաւունքի միջոցաւ, սանձ դնելու մեծապետական պատեհապաշտութեան՝ յատկապէ՛ս թրքական պետութեան ազգայնամոլութեան, որուն ձեռքերը ոչ միայն կը շարունակեն արիւնոտ մնալ, այլեւ՝ նորովի արեան մէջ խեղդել փոքրերուն եւ տկարներուն արդար իրաւունքները…
5 Նոյեմբեր 1914
5 Նոյեմբեր 1914. Դաշնակիցները պաշտօնապէս պատերազմ յայտարարեցին Օսմանեան Կայսրութեան դէմ Ն.