Ինչպէս տարբեր ազգերու մօտ, այնպէս եւ հայութեան պարագային, ազգային-ազատագրական շարժումներու պատմութեան հերոսական փառահեղ ոսկեմատեանը ունի նաեւ դառն ու տխուր՝ սեւ ու մուր էջեր, որոնք կը վերաբերին նոյնինքն ազատութեան մարտիկներու շարքին յայտնուած կեղծ յեղափոխականներուն՝ մատնիչներու եւ դաւաճաններու ազգակործան անարգ գործունէութեան։
Հ.Յ.Դ. քալերգը «ներքին ցեցեր», իսկ Ռոստոմ «վնասակար տարրեր» կոչած են Հայկական Ազատամարտի ճակտին ամօթի խարան հանդիսացող այդօրինակ մատնիչներն ու դաւաճանները։
Վանի մէջ 5 Փետրուար 1908ին դաւաճան Դաւոյի կատարած մատնութիւնը ծանրագոյններէն մէկն է այդ սեւ էջերուն։ Դաւոյի մատնութեան հետեւանքով թրքական իշխանութիւնները գրաւեցին Վանի հայութեան համար Դաշնակցութեան ամբարած ինքնապաշտպանութեան կռուի զինապահեստներուն կարեւոր մէկ մասը։ Այդ զէնքերու եւ զինամթերքի ձեռքբերման, պահեստաւորման եւ դէպի Սասուն տեղափոխութեան համար ծով զոհաբերութիւն կատարած էին հայ յեղափոխականները։
Դեռ 1890ին գրուած իր «Արիւնոտ Թթխմոր» պատմուածքով՝ Աւետիս Ահարոնեան ահազանգը հնչեցուցած էր յեղափոխութիւնը ներքնապէս կրծող եւ մեր ժողովուրդին աչքին յեղափոխականները վարկաբեկող մատնիչներու եւ դաւաճաններու վտանգին դէմ։
Իսկ ուղղակի Դաւոյի դաւաճանութեան սեւ դրուագին Մալխաս ամբողջ բաժին մը յատկացուցած է իր «Զարթօնք» անունով յուշագրական վէպի էջերուն՝ սերունդներուն փոխանցելով ե՛ւ Դաւոյի դաւաճանութեան ամօթալի խորհուրդը, ե՛ւ 16ամեայ պատանի Տաճատ Թերլեմէզեանի ձեռամբ դաւաճանի ահաբեկումին ազգային-քաղաքական, այլեւ գաղափարական-բարոյական մշտանորոգ պատգամը։
Դհերցի Դաւոն (Դաւիթ) Վանի դաշնակցական կազմակերպութեան գործունեայ անդամներէն էր. Կոմսի (բժիշկ Վահան Փափազեան) եւ Արամի ղեկավարութեան օրօք՝ պատասխանատու պարտականութիւններ կատարած յեղափոխական գործիչ էր։ Բայց եկաւ պահ, երբ արատաւոր նկարագրի տէր այս գործիչը սայթաքեցաւ թէ՛ գաղափարական, թէ՛ բարոյական իմաստով։
«Իմ Յուշերը» անունով իր գործին Ա. հատորի եզրափակիչ բաժնով, Կոմս լայնօրէն անդրադարձած է ընդհանրապէս 1907ի վերջերուն եւ 1908ի սկզբնաւորութեան Վանի եւ շրջակայքի մէջ հայ յեղափոխական շարժման դիմագրաւած թրքական ճնշումներուն եւ հարուածներուն, որոնց գագաթնակէտը հանդիսացաւ երկար տարիներու ընթացքին այնքան դժուարութեամբ ու արեան գնով կուտակուած զէնքերու եւ զինամթերքի պահեստները Սուլթանի կառավարութեան մատնելու Դաւոյի դաւաճանութիւնը։ Անդրադառնալով Դաւոյի դաւաճանական քայլին՝ Կոմս կը վկայէ.-
Դաւօ սայթաքեցաւ գաղափարական առումով, երբ Վանի յեղափոխական իւրայատուկ մթնոլորտին մէջ իրեն վստահուած մարտական «գործակատար»ի հանգամանքը չարաշահեց՝ ընդհանրապէս ոչ-մարտական գործիչներուն հանդէպ, յատկապէս «եկուոր» արեւելահայ յեղափոխականներուն նկատմամբ «դրսեցիի» եւ «պարոն»ի թունաւոր տրամադրութիւններ սրսկելով իր շրջապատէն ներս։
1905ին Դաշնակցութեան կողմէ «Կովկասեան նախագիծ»ի որդեգրումը, որ Սուլթանի բռնատիրութեան դէմ պայքարին զուգահեռ կ’առաջադրէր պայքար ծաւալել նաեւ Ցարի բռնապետութեան հակահայ վարքագծին եւ ընկերային կեղեքումներուն դէմ, առաջացուցած էր բուռն դժգոհութիւն եւ մինչեւ իսկ ներքին պառակտումի գացող հակադրութիւն՝ խմբապետ Միհրանի օրինակով արեւմտահայ մարտական գործիչներու մօտ։
Դաւօ անշուշտ հատեմատութեան եզր չունէր խմբապետ Միհրանի մարտական վաստակին ու հռչակին հետ, բայց իր չափով հետեւորդ մը դարձաւ Միհրանականութեան… Եւ ինչպէս որ Միհրան ինք յանգեցաւ ցարական գաղտնի սպասարկութեանց ձեռքը հակայեղափոխական գործիք դառնալու անփառունակ վախճանին, նոյնպէս եւ Դաւօ ինկաւ Սուլթանի կառավարութեան դաւաճանօրէն ծառայելու տիղմին մէջ…
Դաւօ նաեւ բարոյական առումով սայթաքեցաւ, երբ ընտանիքի հայր ըլլալով հանդերձ՝ դաշնակցական պատանի ընկերոջ մը երիտասարդ քոյրը պղծեց ու յղի ձգեց… Տեղը չէ մանրամասն անդրադառնալու այդ ողբերգութեան ծալքերուն, բայց թէ՛ Կոմս, թէ՛ Արամ իրենց յուշերուն մէջ կը վկայեն, որ իր գործած պղծութեան բացայայտումէն առաջ իսկ, Դաւօ որոշած էր վիժումի ենթարկել աղջիկը, բայց վիժումի ծախսը հոգալու համար Արամէն յիսուն ոսկիի օժանդակութիւն ուզած էր՝ իբր թէ բանտը գտնուող իր հօր ազատ արձակումը կաշառքով յաջողցնելու համար։ Արամ եւ Վանի դաշնակցական ղեկավար մարմինը դէմ կեցած էին կաշառք տալու գաղափարին։ Իսկ երբ կատարուած պղծումը բացայայտուած էր եւ Կոմս իր մօտ կանչած ու ազդարարած էր Դաւոյին, արդէն սայթաքումի լեցուած բաժակը յորդած էր եւ Դաւօ դիմած էր Վանի ոստիկանապետին՝ Դաշնակցութեան զինապահեստներուն տեղը ցոյց տալու դաւաճանութեամբ, փոխարէնը կառավարութեան մօտ իր ընտանիքին հետ ապաստան գտնելու խնդրանքով։
Գայթակղութեան ծալքերը, դաւաճանութեան ծանրակշիռ նշանակութիւնը եւ հայոց զինապահեստներու առգրաւման հետագայ զարգացումները լիարժէք ընկալելու համար, կ’արժէ ընդհանուր պատկերացում մը փոխանցել այդ ժամանակ Վանի մէջ տիրող մթնոլորտին մասին։
Վանի ամբողջ շրջանը, թէ՛ քաղաքը եւ թէ Այգեստանը, 1900ականներու սկզբնաւորութեան, կ’ապրէր գաղափարական ու կազմակերպական եռուն ժամանակներ։
Յատկապէս Արամի Կարսէն Վան գալով՝ Արմենականներու հետ յեղափոխական իր զարթօնքը ապրած եւ Դաշնակցութեան հետ յեղափոխական կուռ կազմակերպութեամբ օժտուած Վանը վերածուած էր Հայկական Ազատամարտի աշխոյժ միջնաբերդի։ Ինքնապաշտպանութեան նպատակով զէնքի ապահովումը եւ Վանի մէջ կուտակուած պահեստներէն դէպի Երկրի խորերը զէնքի փոխադրութիւնը սուրբ գործ դարձած էին ոչ միայն յեղափոխականներուն, այլեւ՝ նոյնինքն Վանի ողջ հայութեան համար։ Ստեղծուած էր, բնականաբար, յեղափոխական անձնուիրումի եւ ազգային պատուախնդրութեան խորհրդալի մթնոլորտ, ուր Դաշնակցութիւնը իր վրայ վերցուցած էր թրքական կառավարութեան պաշտօնական գործառոյթները՝ հայերու ամէն կարգի հարցերուն իւրովի լուծում տալով։ Կազմուած էր դատական իւրայատուկ կառոյց մը, որ մինչեւ հեռաւոր գիւղերը ճիւղաւորուած էր եւ յարգ ու վարկ վայելող հայերէ բաղկացած էր։
Այդ կառոյցն էր, որ ընտանեկան, տնտեսական եւ ընդհանրապէս կենցաղային ամէն տեսակ դժուարութեանց արդարացի լուծում տալու առաքելութիւնը ստանձնած էր։ Դաշնակցութեան Կ.Կոմիտէն մինչեւ իսկ «Հրաման» կոչուած պաշտօնական Յայտարարագիր մը ցրուած էր ամէնուրեք՝ արգիլելով եւ պատիժ սահմանելով բարոյական ամէն կարգի սայթաքումներու, վաշխառութեան, դրամաշորթութեան եւ այլ ընկերային արատներու վերաբերեալ։
Ահա՛ նման պայմաններու եւ մթնոլորտի մէջ պատահելով՝ Դաւօ կա՛մ պէտք է ամուսնանար յղի մնացած աղջկան հետ, կա՛մ պէտք է կրէր «Հրաման»ով սահմանուած մահապատիժը։
Դաւօ նախընտրեց դիմել մատնութեան եւ դաւաճանութեան՝ Փետրուար 5ին, 1908 թուականին։ Կառավարութիւնը «աչքի լոյս»ի պէս պահպանեց Դաւոյին, որովհետեւ Դաշնակցութեան զինապահեստներուն մասին ան բաւականաչափ տեղեկութիւններ ունէր։ Դաւոյի մատնութեամբ՝ հինգ-վեց կարեւոր զինապահեստներ բռնագրաւուեցան թուրք ոստիկաններու կողմէ, որոնց խուզարկութեան ու բացայայտման գործողութիւնները անձամբ կ’առաջնորդէր ինք՝ դաւաճանը։
Ժողովուրդի աչքին Դաւօ դարձաւ մահապատիճի արժանի «ցեց» մը։ Դաւոյի կատարած մատնութիւնն ու զինապահեստներու բացայայտման դաւաճանութիւնը բարոյական սայթաքումէ մը անդին անցնող՝ ուղղակի ազգային ինքնապաշտպանութեան մեր ուժը հարուածող աններելի քայլ նկատուեցան։ Թէեւ նոյնինքն ժողովուրդի ձեռքով զէնքի պահեստները այլուր տեղափոխուեցան եւ Դաւոյի մատնութիւնները այլեւս անզօր էին նոր պահեստանոցները յայտնագործելու, այդուհանդերձ՝ արդէն ամէն սահման կտրած-անցած Դաւոյի դաւաճանութեան արատը մահապատիժով մաքրելու որոշումը տրուած էր Վան-Վասպուրականի Հ.Յ.Դ. Կ. Կոմիտէին կողմէ։
Դաւոյի ահաբեկումը յանձնարարուեցաւ 16ամեայ Տաճատ Թերլեմեզեանի, որ ամիս մը ետք՝ Մարտ 10ին, յանդուգն գործողութեամբ մը, ի կատար ածեց իրեն վստահուած ազգային պարտքը։
Կեդրոնանալով 5 Փետրուար 1908ին կատարուած Դաւոյի մատնութեան ու դաւաճանութեան, ինչպէս նաեւ այդ պատճառով հայոց զինապահեստի կորուստին վրայ, առաջին հերթին պէտք է յուշել մեր սերունդներուն, որ ազգային դաւաճանութեան ամօթալի արատէն մաքրուելու մէկ ու միակ ուղի գոյութիւն ունի, որ մատնիչին ու դաւաճանին ահաբեկման արդար պատիժն է։
Նաեւ մտահան պէտք չէ ընել, Դաւոյի սայթաքումին ամօթալի օրինակը միշտ աչքի առջեւ ունենալով, թէ դիւրին է դաշնակցականի երդում տալն ու դաշնակցական ընդունուիլը, բայց դժուար է մինչեւ մահ այդ երդումին արժանի մնալն ու դաշնակցականօրէն ապրիլն ու գործելը։
