Հայոց պատմութեան ամէնէն ուսանելի էջերէն մէկը կը կազմէ Տիգրանակերտի ճակատամարտը, որ պատմաբաններու ճշգրտումով տեղի ունեցաւ 2086 տարի առաջ այսպիսի օր մը՝ ճիշդ Հոկտեմբեր 6ի վաղ առաւօտեան, մեր թուարկութենէն առաջ 69 թուականին։
Ճակատամարտը մղուեցաւ հռոմէական եւ հայկական զօրքերուն միջեւ ու վերջ գտաւ հայոց բանակի պարտութեամբ եւ նահանջով։
Հոոմէական բանակը կը ղեկավարէր Լուկուլլոս զօրավար, իսկ հայկականը՝ Տիգրան Բ. Մեծ արքան։ Թէեւ ճակատամարտը վերջ գտաւ հայոց արքային նահանջով ու հռոմէական մեծ քաղաքի տեսքով կառուցուած մայրաքաղաք Տիգրանակերտի աւերումով ու աւարումով, այսուհանդերձ՝ հայ-հռոմէական պատերազմը երկար ժամանակ շարունակուեցաւ անկէ ետք եւ միայն նախքան Քրիստոս 67 թուին հասաւ իր անփառունակ վախճանին՝ Տիգրան Բ.ի ստեղծած հայկական կայսրութեան փլուզումով։
Մեծանուն պատմաբան Յակոբ Մանանդեան ամբողջ աշխատասիրութիւն մը նուիրած է հայոց պատմութեան բախտորոշ այս ժամանակաշրջանի թէ՛ ռազմաքաղաքական հոլովոյթին եւ թէ հոգեմտաւոր ժառանգութեան հետազօտումին ու արժեւորումին՝ «Տիգրան Երկրորդը եւ Հռոմը» խորագրին տակ։ Իսկ Սարգիս Սարգսեան «Հայ ռազմական արուեստի պատմութիւն» խորագրով իր գործին մէջ խորազնին ուսումնասիրութեան ենթարկած է Տիգրանակերտի ճակատամարտը։
Ռազմաքաղաքական առումով՝ Տիգրանակերտի ճակատամարտը եղաւ բացասական դարձակէտ մը եւ անկման սկիզբը Տիգրան Բ.ի նախաձեռնած ու նուաճած Հայկական Կայսրութեան կեանքին մէջ։
Պատմութենէն ծանօթ է, որ Տիգրան Բ. գահ բարձրացաւ նախքան Քրիստոս 95 թուականին եւ, օգտուելով Հռոմէական Կայսրութեան տկարացման մէկ պահէն եւ Պարթեւներու ուժին անկումէն ու այդ բոլորի արդիւնքով ստեղծուած միջազգային նպաստաւոր կացութենէն, յաջողեցաւ քսանհինգ տարուան մէջ (95էն 70 թուականները) ընդլայնել Հայաստանը Սեւ ծովէն ու Քուռ գետէն մինչեւ Միջերկրական ծովը եւ Եգիպտոսի սահմանները՝ Մարաստանէն մինչեւ Կիլիկիա ու Կապադովկիա։ Այդպիսի լայնատարած պետութիւն կառավարելու եւ պաշտպանելու համար պէտք ունեցաւ հսկայական ռազմական ուժի, որուն զինումն ու պահպանումը Տիգրան Բ.էն պահանջեց վիթխարի նիւթական միջոցներ ու մարդոյժ։
Կայսրութեան կայացումին եւ հզօրացումին անկասկած օգնեցին այդ ժամանակաշրջանին Հայաստանի բնակչութեան աճն ու տնտեսութեան զարգացումը։ Բայց մեր երկրի ասիական հզօր պետութեան՝ կայսրութեան վերածուելու յաղթարշաւին մէջ վճռորոշ դեր ունեցաւ Տիգրան Բ.ի քաղաքական եւ ռազմական մեծ տաղանդը, մանաւանդ որ ան օժտուած էր նաեւ կայսրութիւն մը ղեկավարելու պետական գործիչի կազմակերպչական եւ վարչական ընդգծելի ընդունակութիւններով՝ միաժամանակ խորապէս տիրապետելով ժամանակի ռազմական արուեստին։
Տիգրան Բ.ի ստեղծած կայսրութիւնը խայտաբղէտ խառնուրդ մըն էր տարբեր ցեղերու, լեզուներու եւ մշակոյթներու՝ հասարակական ու ընկերատնտեսական տարաբնոյթ կացութաձեւերով։ Նման կայսրութիւն մը հակակշռելու համար, Տիգրան Բ. ստիպուեցաւ յենիլ օտարազգի զօրքերու հաւաքագրումին վրայ. պարթեւներէն կամ հռոմէացիներէն դժգոհ կամ անոնց տիրապետութեան դէմ ըմբոստացած տարրերէն հայոց արքան կազմեց ու հզօրացուց իր բանակը, բայց շուտով անդրադարձաւ, թէ գոյատեւելու համար պէտք ունէր միասնական, համախմբուած, միաձոյլ, կայուն եւ ամուր պետութեան։ Այդ հաշուարկով ալ, Տիգրան Բ. վճռականօրէն ձեռնամուխ եղաւ իր բանակի վերակազմութեան՝ զայն օժտելով նոր զէնքերով, լայնօրէն գործադրելով հելլէնական քաղաքներու եւ անոնց պաշտպանութեան համար մեծ նշանակութիւն ունեցող բերդաքաղաքներ կառուցելու եղանակը։
Այդպիսի քաղաք էր Տիգրանակերտը (ժամանակակից Ֆարկինը), որ կը գտնուէր «արքայական ճանապարհի» վրայ եւ կը դիւրացնէր Միջագետքի, Արեւելքի եւ Արեւմուտքի երկիրներուն միջեւ կապը։ Տիգրան Բ. իր մայրաքաղաքը կառուցեց ռազմավարական մեծ նշանակութիւն ունեցող երեք կարեւոր ճանապարհներու հանգոյցին վրայ.
— Ա.) Տիգրանակերտ-Պարսկաստան «արքայական ճանապարհ»։
— Բ.) Տիգրանակերտ-Արտաշատ։
-Գ.)Տիգրանակերտ-Արածանիի հովիտ։
Յատկապէս այս վերջինը ունեցաւ ռազմագիտական բացառիկ նշանակութիւն։ Տիգրանակերտը կառուցուած էր բարձր դիրքի վրայ։ Երեք կողմէ՝ հիւսիս-արեւելքէն, հիւսիսէն եւ հիւսիս-արեւմուտքէն Տիգրանակերտը պաշտպանուած էր բնականօրէն, ժամանակակից Ւլիջայի լեռներով, իսկ հարաւէն՝ խոր կիրճը եւ Նիկեփորիոն գետափի անմատչելի, բարձր եւ ուղղաձիգ ժայռերը ստեղծած էին շրջապատող տարածքին վրայ իշխելու բնական առաւելութիւն։
Քաղաքը շրջապատուած էր 20 մեթր բարձրութիւն ունեցող պարիսպներով, որոնց լայնքը այնքան մեծ է եղած, որ հոն տեղաւորուած են պահեստանոցներն ու ախոռները, որոնք եւ ծառայած են իբրեւ աշտարակներու կայազօրի տեղաշարժի ուղի։ Քաղաքի կեդրոնը կառուցուած էր բերդը՝ իր բարձր աշտարակներով ու հրապարակներով։ Տիգրանակերտը ունեցած է զէնքեր արտադրելու բազմաթիւ արհեստանոցներ, որոնց շնորհիւ զօրքերը սպառազինուած են լաւորակ եւ բաւականաչափ նոր զէնքերով։ Այդ բոլորը նպաստած են Տիգրանակերտի բերդի անառիկութեան։ Այդ պատճառով ալ, երբ հռոմէական զօրքի հրամանատար Լուկուլլոս զօրավարը պաշարեց Տիգրանակերտի միջնաբերդը, պէտք ունեցաւ ամբողջ վեց ամիս ժամանակի, որպէսզի կարենայ իր յաջորդական գրոհները ի վերջոյ յաղթանակով աւարտել…
Հայ-հռոմէական պատերազմին տուն տուող պատճառը Փոքր Ասիան իր տիրապետութեան տակ առնելու Տիգրան Բ.ի աշխարհակալական նկրտումներն էին։ Պոնտոսի վրայ հռոմէական տիրապետութիւնը տապալելու եւ իր ռազմաքաղաքական դաշնակից ու խնամի Միհրդատ Զ. Եվպատորին գահակալութիւնը վերականգնելու նպատակով՝ Տիգրան Բ. Մեծը Ն.Ք. 70 թուականին կը նախապատրաստուէր երկու ուղղութեամբ մտնելու Փոքր Ասիոյ հռոմէական մարզը եւ վճռական ճակատամարտ մղելու Եփեսոսի մօտ: Սակայն, կանխելով Տիգրան Բ. Մեծի յարձակումը, Ն.Ք. 69ի գարնան հռոմէական 40 հազարնոց բանակը՝ Լուկուլլոսի հրամանատարութեամբ, Կապադովկիայի վրայով ներխուժեց Հայաստան:
Տիգրան Բ. իր մայրաքաղաքէն հեռու կը գտնուէր ու զբաղած էր Կիլիկիոյ եւ Սուրիոյ տարածքին նոր արշաւանքներով, երբ 69 թուի գարնան հռոմէական բանակները՝ Լուկուլլոսի հրամանատարութեամբ, անցնելով սահմանային Եփրատ գետը, ներխուժեցին Հայաստան: Այդպէս սկսաւ հայ-հռոմէական պատերազմը, որ ընթացաւ երկու փուլով՝ 69-67 եւ 66 թուականին:
Լուկուլլոս զօրավար մշակած էր կայծակնային գրոհներու պատերազմական ծրագիր, որուն հիմնական սկզբունքներն էին հակառակորդը անակնկալի բերելն ու շեշտակի հարուած հասցնելը: Սակայն այդ ծրագիրը միայն մասամբ իրագործուեցաւ: Հռոմէական բանակի Հայաստան ներխուժումը Ն.Ք. 69 թուին իրօք անսպասելի էր: Առանց դժուարութեան՝ Լուկուլլոս գրաւեց Ծոփքը եւ սրընթաց շարժեցաւ դէպի Աղձնիք՝ գրաւելու համար Տիգրանակերտը: Բայց ռազմավարական այս ծրագիրը հիմնուած էր սխալ հաշուարկի վրայ, որովհետեւ թերագնահատած էր հայկական բանակի հնարաւորութիւնները, իսկ հռոմէականին կարողականութիւնը չափազանց գերագնահատած էր: Հետեւաբար, Տիգրանակերտը անակնկալ գրոհով գրաւելու ծրագիրը ձախողեցաւ: Տիգրանակերտի կայազօրը, հայ տաղանդաւոր զօրավար Մանկայոսի (Մանուկ) հրամանատարութեամբ, քաղաքը պաշտպանեց մեծ հմտութեամբ: Գրոհի ձախողումէն յետոյ Լուկուլլոսն ստիպուեցաւ պաշարման վիճակի տակ պահել Տիգրանակերտը: Անցան ամիսներ, իսկ Տիգրանակերտը շարունակեց հերոսաբար դիմադրել
Հռոմէական բանակի Հայաստան ներխուժման լուրը Տիգրան Բ. ստացաւ Պաղեստին գտնուած ժամանակ, ուր կեդրոնացած էին հայկական բանակի գլխաւոր հարուածային ուժերը: Տիգրան իր թագաւորական գունդով արագօրէն վերադարձաւ Հայաստան, իսկ բանակի հիմնական ուժերը՝ Բագարատ զօրավարի հրամանատարութեամբ, հետեւեցան հայոց արքային: Մինչեւ Հայաստան հասնիլը, Տիգրան Բ. Լուկուլլոսի դէմ ուղարկեց Մեհրուժան զօրավարի փոքրաթիւ, սակայն մարտունակ զօրաջոկատը: Վերջինս հռոմէացիներու գերակշիռ ուժերուն հետ ընդհարման ժամանակ պարտուեցաւ, իսկ Մեհրուժան զոհուեցաւ:
Սեպտեմբերի կէսերուն Տիգրանի գլխաւորած հայկական բանակը մօտեցաւ պաշարուած Տիգրանակերտին: Մայրաքաղաքին մէջ կը գտնուէին նաեւ Տիգրանի ընտանիքը եւ արքունի գանձարանը: Հայկական զօրամաս մը յանկարծակի ու խիզախ գրոհով մուտք գործեց քաղաք եւ հոնկէ դուրս հանեց արքայից արքայի ընտանիքն ու գանձերուն մեծ մասը: Այս յաջողութիւնը, անշո՛ւշտ, բարձրացուց պաշարուած բնակչութեան հոգեկան կորովը եւ ինքնավստահութիւն ու հաւատք ներշնչեց յաղթանակի նկատմամբ: Իրարու ետեւէ հասան հայկական բանակի նորանոր զօրամասեր: Ըստ Ապիանոսի, Տիգրան Բ.ին ռազմաջոկատներ էին տրամադրած նաեւ կայսրութեան ենթակայ երկիրները՝ Ատրպատականը (Մարաստանը), Աղուանքը, Վիրքը, Կորդուքը, Ադիաբենէն եւ անգամ Պարսից ծոցի արաբները: Հայկական բանակին թիւը, նոյն պատմիչին վկայութեամբ, 300 հազար զինուոր էր: Ժամանակակից պատմաբաններու կարծիքով՝ այս թուաքանակը իրականութեան չէր կրնար համապատասխանել: Հայոց բանակին առաւելագոյն թիւը, այլ պատմիչներու տուեալներով, 80 հազարէն 100 հազարի կը հասնի։ Հոկտեմբեր 5էն 6 լուսցող գիշերը, հայկական զօրքի տեղաբաշխման մէջ Տիգրան Բ.ի զօրավարներուն թոյլ տուած կարեւոր անտեսումներէն օգտուելով, Լուկուլլոս իր բանակը դիրքաւորեց Պաթման գետի աջ ափին, ուր գետը կը միանայ Ֆարկինի հետ։ Լուկուլլոս մանրազնին հետախուզած էր Տիգրան Բ.ի զօրքերուն մարտական կարգերուն դասաւորումը եւ պարզած էր, որ Տիգրան Բ.ի զօրքերուն անմիջապէս ետեւը գտնուող բլուրը գրաւուած չէ հայկական բանակին կողմէ. ուստի՝ ինք գրաւեց այդ կարեւոր դիրքը, որպէսզի գետն անցնելու հարկադրանքին մատնէ հայկական զօրքերը եւ ճեղքէ անոնց միացեալ գրոհը։ Դասաւորելով հռոմէական հեծելազօրի մարտական կարգերը Պաթման-Սու գետի աջ ափին, Լուկուլլոս իր հեծելազօրին հրահանգեց թշնամին նեղել ճակատի կողմէն, հայերը քաշել դէպի իրեն եւ կամաւոր կերպով ետ նահանջել, որպէսզի հետապնդողներուն շարքերը քայքայուին։ Իսկ ինքը՝ հետեւազօրի հետ միասին՝ անցնելով հայերու թիկունքը, գաղտնաբար զարտուղի ճանապարհներով բարձրացաւ բլուրը։ Հետեւաբար, երբ Հոկտեմբերի 6ի վաղ առաւօտեան Տիգրան Բ. տուաւ գրոհի հրահանգը, Լուկուլլոսի բանակը հիանալի օգտագործեց հայկական հրամանատարութեան ռազմավարական սխալներն ու տեղանքի առանձնայատկութիւնները: Շրջանցելով Տիգրան Բ.ի բանակը՝ Լուկուլլոս հայոց զօրքի թիկունքին կեդրոնացուց նշանակալից ուժեր, որոնք եւ վճռեցին ճակատամարտին ելքը: Ենթարկուելով երկկողմանի յարձակման եւ տալով զգալի կորուստներ, հայկական բանակը ստիպուեցաւ նահանջել դէպի երկրի խորերը:
Հռոմէացիներու յաղթանակը որոշեց նաեւ Տիգրանակերտի ճակատագիրը: Կայազօրի օտարազգի, յատկապէս յոյն վարձկանները՝ կաշառուելով Լուկուլլոսի կողմէ, Հոկտեմբերի վերջերուն ապստամբեցան հայկական զօրքին դէմ եւ քաղաքին դարպասները բացին թշնամիին առջեւ: Նորակառոյց ու հարուստ քաղաքը քարուքանդ եղաւ ու թալանուեցաւ: Միայն Լուկուլլոս ինք, անձամբ, ձեռք ձգեց ութ հազար տաղանդ արժողութեամբ գանձեր:
Տիգրանակերտի ճակատամարտին հետեւանքով՝ Տիգրան Բ. Մեծի Միջերկրածովեան տիրութիւնը՝ Ասորիք, Փիւնիկիա, Կիլիկիա եւայլք անցան Հռոմին:
Հակառակ այդ բոլորին, Լուկուլլոս չկրցաւ յաղթանակով պսակել իրեն վստահուած յարձակումը Հայաստանի վրայ։ Ընդհակառակն՝ տարի մը ետք տեղի ունեցած Արածանիի ճակատամարտին, Ն.Ք. 68 թուին, Լուկուլլոսի բանակը պարտութիւն կրեց Տիգրան Բ.ի զօրքերէն եւ ստիպուեցաւ նահանջել Հայաստանէն:
