1918 ի այս օրը՝ Յունիս 4ը կը խորհրդանշէ հայոց նորագոյն պատմութեան սեւ թուականներէն մէկը։
Հայաստանի վերջին բեկորին վրայ Մարտ 1918ին յարձակած թրքական բանակին դէմ, Մայիս 22էն 30 հերոսաբար դիմադրելէ, յաղթելէ, զայն նահանջի մղելէ եւ Հայաստանի անկախութիւնը հռչակելէ ետք, Թիֆլիսի Հայոց Ազգային Խորհուրդը, Մայիսի սկիզբէն Պաթում ուղարկուած Անդրկովկասեան Սէյմի կառավարական պատուիրակութեան հայ մասնակիցներուն՝ այլեւս արդէն իբրեւ ինքնուրոյն Հայաստանի Հանրապետութեան պատուիրակութիւն, յանձնարարեց ստորագրել Օսմանեան Կայսրութիւնը ներկայացնող պատուիրակութեան հետ «Հաշտութեան եւ բարեկամութեան պայմանագիր» մը, որ պատմութեան անցաւ Բաթումի Դաշնագիր անունով։
Առաջին Աշխարհամարտի բռնկումէն սկսեալ իրարու հետեւած պատմական տարողութեամբ ծանրակշիռ եւ բախտորոշ իրադարձութիւններու ընդգրկուն խճանկարին մէջ կը տեղադրուի Բաթումի Դաշնագիրը, որ օրին իսկ եւ զայն ստորագրած հայ քաղաքական գործիչներուն կողմէ որակուեցաւ «խայտառակ» ու «նուաստացուցիչ» փաստաթուղթ մը։
Աւելի՛ն. պատմութեան դառն հեգնանքով, Բաթումի Դաշնագիրը եղաւ նորանկախ Հայաստանի Հանրապետութեան ստորագրած միջազգային առաջին փաստաթուղթը, որ եթէ մէկ կողմէ Հայաստանի անկախութիւնը ճանչցող առաջին երկրի իրաւավիճակը տուաւ Օսմանեան Կայսրութեան, միւս կողմէ սակայն,՛իրաւականօրէն, նսեմացուց թէ՛ անկախ Հայաստանի պետական տարածքը, թէ՛ նոյնինքն անկախութեան որակն ու տարողութիւնը Հայաստանի Հանրապետութեան։
Բաթումի Դաշնագրով՝ փաստօրէն հազիւ 12 հազար քառակուսի քիլոմեթրի մէջ սահմանափակուեցաւ Հայաստանի Հանրապետութեան տարածքը՝ թուրքերուն զիջելով, Արեւմտահայաստանի կողքին, նաեւ Արեւելահայաստանի մեծագոյն մասը, որոնք իրողապէս թրքական գրաւման տակ կը գտնուէին անշուշտ։ Նոյնպէս սահմանափակումի ենթարկուեցաւ եւ նսեմացաւ, Դաշնագրին մէջ տեղ գտած պայմանադիր յօդուածներով, «հայկական անկախութիւնը»՝ այն առումով, որ Հայաստանի Հանրապետութեան ոչ միայն արտաքին քաղաքականութեան, այլեւ ներքին գործերուն միջամուխ ըլլալու որոշ իրաւունք ստացան թուրքերը…
Հայկական պատուիրակութեան կողմէ «Պայմանագիր»ը ստորագրող գլխաւոր դէմքերը Ալեքսանդր Խատիսեանը, Յովհաննէս Քաջազնունին եւ Մ. Պապաջանովն էին, իսկ թրքական կողմէ՝ Խալիլ ու Վեհիպ փաշաները։
Թէեւ Պաթումի Պայմանագիրը իր ստորագրութեան պահէն իսկ իրողապէս չյարգուեցաւ եւ քաղաքական իմաստ ու կեանք չունեցաւ, բայց ինչպէս օրին, նաեւ ու մանաւանդ Հայաստանի անկախութեան խորտակումէն ետք տեւաբար չարաշահուեցաւ հայ քաղաքական մտքի այն հոսանքներուն կողմէ, որոնք Հայաստանի անկախութիւնն ու Հանրապետութիւնը կերտած սերունդին եւ ընդհանրապէս Դաշնակցութեան դէմ իրենց մղած վարկազրկման պայքարին մէջ ուզեցին կարեւոր «յաղթաթուղթի» վերածել Պայմանագրին ստորագրումը։
Մինչեւ մեր օրերուն յամեցան Բաթումի Պայմանագրին չարաշահումով հակադաշնակցական արշաւը վերանորոգելու փորձերը՝ Ստեփան Պօղոսեանի օրինակով պատմաբաններու կողմէ, որոնք սակայն սնանկացած խորհրդային գաղափարական զինանոցէն դուրս հիմնաւորումներ չգտան եւ իրենց կարգին դատապարտուեցան… սնանկութեան եւ անհեռնակար արշաւի մը վերածուելու անփառունակ վախճանին։
Բայց ինչո՛ւ ստորագրուեցաւ Բաթումի Պայմանագիրը։
Պատասխանը կարեւոր է նախ նորագոյն պատմութեան հանգուցային այդ պահը ըմբռնելու եւ ճանչնալու, ապա եւ յատկապէս պատմութեան դառն ու դաժան դասերը սերտելու համար, որպէսզի այսօր կամ վաղը ազգովին չյայտնուինք միեւնոյն օրհասական վիճակին մէջ։
Ինչո՛ւ օրուան դաշնակցական ղեկավարութիւնը ստորագրեց խորքին մէջ պարտութեան, այլ ոչ թէ «հաշտութեան եւ բարեկամութեան» այդ պայմանագիրը։
Չէ՞ որ Մայիս 22էն սկսեալ, հայ ազգային մարտունակութիւնն ու դաշնակցական յանդգնութիւնը յաղթահասակ մարմնաւորող Արամ Մանուկեանի ղեկավարութեամբ, Արարատեան դաշտի մէջ կծկուած հայ ժողովուրդը մէկ մարդու պէս ծառացաւ թրքական զօրքերու մահացու ներխուժումին դէմ եւ Ղարաքիլիսայի, Բաշ Աբարանի ու Սարդարապատի ռազմաճակատներուն վրայ պարտութեան մատնեց եւ նահանջի մղեց թրքական զօրքերը։
Չէ՞ որ Մայիս 28ին արդէն շրջուած էր հայոց պատմութեան թաւալգլոր անկումի կործանարար անիւը. աշխարհէն լքուած եւ հայասպան Թուրքիոյ արշաւող բանակին դէմ առանձինն ծառացած՝ Մեծ Եղեռնէն վերապրած հայութիւնը, Յունուար 1918էն սկսեալ շարունակաբար ընկրկելէ եւ մինչեւ մահուան անդունդը նահանջելէ ետք, կրցաւ իր մէջ գտնել հրաշազօր Կամքն ու հերոսական Ոյժը, որպէսզի վերջին կռիւը մղողի օրհասական լարումով դէպի ռազմաճակատ ուղղուի եւ քաջերու օրէնքով վերջակէտ դնէ դարաւոր ոսոխի մահ եւ աւեր սփռած արշաւանքին։
Անշուշտ որ յաղթարշաւի օրեր կþապրէինք Մայիս 1918ի վերջին օրերուն, բայց թրքական նահանջը չէր նշանակեր, որ թշնամին ջախջախուած էր։ Ընդհակառակն՝ թրքական զօրքը իր գրաւման տակ կը պահէր Ալեքսանդրապոլը եւ պէտք չէ մոռնալ, որ Մայիս 29ին, Սարդարապատի ռազմաճակատի հրամանատար զօր. Սիլիկեանը կոչ կþուղղէր բոլորին, որ վերջին գրոհով մը թրքական գրաւման բանակէն ազատագրեն նաեւ Ալեքսանդրապոլը։
Այդպէ՛ս էր, որ ազատագրուած Ալեքսանդրապոլով ճշդուեցաւ նորանկախ Հայաստանի Հանրապետութեան սահմանը Բաթումի Պայմանագրին կողմէ։
Բայց պատմական իրողութիւնները աւելի ամբողջական խորապատկերով ընկալելու համար, պէտք է տեսնել, թէ ռազմաճակատներու վրայ յաղթանակող հայութիւնը ինչո՛ւ պարտաւորուած էր ստորագրելու քաղաքական պարտութիւն խորհրդանշող Բաթումի Պայմանագիրը։ Եւ ինչպէ՞ս եղաւ, որ պատերազմը կորսնցնող Թուրքիան, այդպէ՛ս, քաղաքական յաղթանակ ձեռք ձգեց… 4 Յունիս 1918ին։
Չմոռնանք, որ 1917ի Դեկտեմբերին պոլշեւիկեան Ռուսաստանը տուն կանչած էր իր զօրքերը՝ կովկասեան ճակատին վրայ մինչ այդ պարտութիւն կրած թրքական բանակին ընծայելով Անդրկովկասի վրայ նորովի յարձակումի ձեռնարկելու ոսկի պատեհութիւնը։
Հակառակ մէկ կողմէ բոլշեւիկեան Ռուսաստանի եւ միւս կողմէ Թուրքիոյ աւագ դաշնակից Գերմանիոյ միջեւ տարուող պատերազմի դադրեցման բանակցութիւններուն, որոնք Մարտ 1918ին յանգեցան Փրեսթ-Լիթովսքի Պայմանագրի ստորագրութեան, թրքական իշխանութիւնները ներկայացած պահը նկատեցին յարմարագոյն առիթը, որպէսզի ի գործ դնեն Պաքու հասնելու եւ հոնկէ դէպի Կեդրոնական Ասիա բացուելու համաթրքական տիրապետութեան եւ միաւորման իրենց ծրագիրը։ Այդ ճամբուն վրայ թուրքերը իրենց թիկունքին ունէին Գերմանիոյ օրհնութիւնը, որ կը հիմնուէր Պաքուի նաւթահորերուն տիրանալու եւ Արեւմտեան ռազմաճակատին իր զօրքերուն պակսող վառելանիւթը ապահովելու ռազմավարական հաշուարկին վրայ։Ահա այդ առումով՝ ստոյգ պարտութեան դատապարտուած Գերմանիոյ եւ Թուրքիոյ ի նպաստ պատերազմի ընթացքը շրջելու ճամբուն վրայ՝ արգելակիչ վերջին պատուարը հայ ժողովուրդն էր, որովհետեւ Անդրկովկասեան Սէյմի միւս երկու ժողովուրդները՝ վրացիներն ու թաթարները, իրենց տարբեր հաշիւներով հանդերձ, թրքական յարձակումին դիմադրելու պատճառ չունէին։ Ընդհակառակն՝ թաթարներու պարագային նոյնիսկ ողջունողն էին ազգակից թուրքերու յաղթական յառաջխաղացքը դէպի Պաքու…
Ահա թէ ի՛նչ քաղաքական յաղթանակի մասին է խօսքը։
Թէեւ Սարդարապատի մէջ պարտուած ռազմականօրէն, այսուհանդերձ՝ Թիֆլիսի մէջ, ուր կեդրոնացած էր Անդրկովկասեան Սէյմի կառավարութիւնը, թուրքերը պարարտ հող գտած էին օգտուելու Ռուսաստանի ժամանակաւոր բացակայութենէն եւ իրենց զօրքով եւ գերակշռութեամբ լեցնելու… պարապը։
Պատահական զուգադիպութիւն չէր, հետեւաբար, որ Յունիս 4ին Բաթումի մէջ «հաշտութեան» Պայմանագիր ստորագրող Հայաստանի դաշնակցական ղեկավարութիւնը Յունիս 7ին ամբողջ թափով եւ Ռոստոմի ղեկավարութեամբ կռուի դաշտ նետուեցաւ Պաքուի մէջ՝ թրքական արշաւանքը ձախողութեան մատնելու համար։
Վերադառնալով հայաստանեան ճակատին, մինչ 1918ի Յունուար եւ Փետրուար ամիսներուն թուրքերը իրե՛նք խաղաղութեան եւ հաշտութեան կը հրաւիրէին Անդրկովկասեան Սէյմի կառավարութիւնը, որ շտապելու եւ դրականօրէն ընդառաջելու պատճառ չունէր, Մարտին Պրեսթ¬Լիթովսքի Պայմանագրի կնքումէն ետք ճիշդ հակառակ ընթացքը պարզուեցաւ։ Այնուհետեւ թրքական կողմը ի՛նք սկսաւ խուսափողական պատասխաններ տալու Սէյմի կողմէ իրեն ուղղուած բանակցութեանց հրաւէրներուն։ Աւելի՛ն. ուղղակի անձնատուութեան տանող պայմաններ սկսաւ դնել, որոնց շարքին Կովկասի տարածքին իր զօրքերուն ազատ տեղափոխութիւնը կը պահանջէր, բայց նաեւ ու յատկապէս վերջնագրի ձեւով կը պահանջէր, որ Անդրկովկասը իր անկախութիւնը յայտարարէ Ռուսաստանէն։
Եւ ճիշդ այն օրերուն, որ Երեւանի դռներուն հայ ժողովուրդը կենաց¬մահու իր կռիւը կը մղէր թրքական զօրքերուն դէմ՝ ռազմական դիրքերու դասաւորումը ի նպաստ իրեն շրջելով, վրացիք եւ թաթարները ընդառաջեցին թրքական վերջնագրին ու հռչակեցին իրենց պետական անկախութիւնը։ Անդրկովկասեան Սէյմը քայքայուեցաւ մէկ¬երկու օրէն եւ հայ ժողովուրդը դարձեալ, եւ այս անգամ քաղաքականօրէն, առանձինն դէմ յանդիման գտնուեցաւ թրքական վերջնագրին։
Թիֆլիս կեդրոնացած հայ քաղաքական ղեկավարութիւնը պարտաւորուեցաւ, Մայիս 30ին հրապարակուած Հայոց Ազգային Խորհուրդի յայտարարութեամբ, ինքզինք հռչակելու հայկական հողերուն վերահասու միակ իշխանութիւնը։ Այդ հանգամանքով ալ իր կազմէն երկու ներկայացուցիչներ՝ Յովհաննէս Քաջազնունին եւ Ալեքսանդր Խատիսեանը ուղարկեց Բաթում, որպէսզի թուրքերուն հետ բանակցութիւններ վարեն զինադադարի եւ խաղաղութեան հաստատման ուղղութեամբ։
Բաթումի բանակցութեանց սկզբնաւորումին հետ Երեւան ստացաւ նաեւ Հայկական Կորպուսի ընդհանուր հրամանատար զօր. Նազարբէգեանի ուղարկած եւ ռազմական գործողութեանց դադրեցման վերաբերող հրահանգը։
Շարունակութիւնը՝ պատմութեան դաժան ու դառն խաղերէն հայութեան բաժին հանուած Բաթումի նուաստացուցիչ Դաշնագիրն է։
Դաշնագիրը ստորագրուեցաւ Յունիսի 4ին եւ, հեգնականօրէն, նորանկախ Հայաստանի Հանրապետութեան իրաւական ճանաչումը հաստատագրող միջազգային առաջին փաստաթուղթը եղաւ։
4 Յունիս 1918
4 Յունիս 1918. Բաթումի նուաստացուցիչ Պայմանագրի դառն ու դաժան դասերը Ն.