Երբ 1968ին, Մայիսեան Հերոսամարտներու յիսնամեակին առիթով, մեծն Պարոյր Սեւակ հնչեցուց զանգերը հայոց ազգային յիշողութեան՝ սթափեցնելով, որ «Սերունդներ դուք ձեզ ճանաչէք Սարդարապատից», ըստ էութեան հայրենի հողի վրայ «Մայիս 28»ի ուրացման վերջ տալու պատմական կոչէն աւելի՛ն կատարեց։
Ազգային լինելութեան եւ ինքնահաստատման մեր երթին լիարժէք տէր կանգնելու պատգամը կտակեց հայոց սերունդներուն։
Այդ ներշնչումով ալ, հայոց արդի պատմութեան Մայիս 1918ի վերջին օրերուն ուսանելի պահերը ոգեկոչելով՝ անպայման պէտք է ընդգծել, որ դարակազմիկ այս դարձակէտին արժէքը կը կայանայ հայ ազգային ուժականութեան շղթայազերծումին ու սեփական պատմութիւնը կերտելու յաղթարշաւին նուիրագործման մէջ։
Միայն Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի եւ Ղարաքիլիսայի ռազմաճակատներուն վրայ չէր, որ հայ ժողովուրդը մէկ մարդու պէս ծառացած էր։ Ողջ հայութիւնը, Արարատեան դաշտէն մինչեւ Թիֆլիս եւ Պոլիս, մինչեւ Մոսկուա եւ Փարիզ, քաղաքական տարերքի մէջ էր եւ կը պայքարէր յանուն հայ ժողովուրդի եւ հայրենի հողի վերջին բեկորի պաշտպանութեան ու փրկութեան։
Ոչ ալ Մայիսի 24էն 28 երկարող հայկական ուժերու յաղթանակով ու թրքական զօրքերու նահանջով վերջ գտաւ համազգային այդ զօրաշարժը։ Փաստօրէն Մայիս 29ին, Արարատեան դաշտի հայութեան համար, նոր կը սկսէր Ազգի եւ Հայրենիքի բուն կռիւը՝ զօրավար Սիլիկեանի պատմակերտ խօսուն ռազմակոչով.-
«…Մի՛ դանդաղէք, հայե՛ր, շտապով խմբուեցէ՛ք խիտ ու համերաշխ շարքերով, վռնտեցէ՛ք թշնամուն մեր հայրենի արիւնաներկ հողից, եւ թո՛ղ ձեզ հետ լինի մեր յետնորդների օրհնութիւնը։
«Դէպի՛ զէնք բոլորդ։
«Դէպի Ալեքսանդրապոլ»։
ԱյոԲ, հայոց հինաւուրց հայրենիքի մեծագոյն մասը տակաւին հայաթափուած ու բռնագրաւուած կը մնար ցեղասպանութեան միջոցաւ «հայկական սեպ»էն ձերբազատուելու մոլուցքով կատաղաց թրքական պետութեան արիւնալի եաթաղանին տակ։ Նոյնիսկ Ալեքսանդրապոլը դեռ չէր ազատագրուած անարգ թշնամիէն։
Հայոց ազգային ազատագրութեան եւ Հայաստանի պետական անկախութեան կռիւը նոր սկսած էր։
Աւելի՛ն. մինչ Արարատեան դաշտի հայութիւնը նահանջող թրքական զօրքին հալածելու եւ հայրենի հողի ազատագրման պայքարը յառաջ մղելու ոգեւորութեան մէջ էր, անդին Թիֆլիս կեդրոնացած արեւելահայ ազգային-քաղաքական ղեկավարութիւնը ամէն ճիգ կը թափէր, որպէսզի Անդրկովկասին տիրացած թրքական կողմին հետ հաշտութիւն կնքէր։ Թիֆլիսէն դիտուած՝ Արարատեան դաշտի յաղթանակները կարիքը ունէին քաղաքական եւ իրաւական ամրագրումի, որպէսզի ռազմական ուժերու նոր դասաւորումով՝ ցեղասպան թշնամին չփորձէր ի նպաստ իր ախորժակներուն շրջել հայ-թրքական պատերազմը… Իսկ Վրաստանի եւ Ատրպէյճանի կողմէ ՍԷՅՄի լուծարումով ու անկախութեան հռչակումով՝ հայ ժողովուրդը երկրորդ անգամ ըլլալով, ռուս զօրքի Անդրկովկասէն հեռանալէն ետք, դարձեալ առանձին լքուած էր թրքական սպառնալիքին դիմաց։
Ռազմաքաղաքական այդ խմորումներու խորապատկերին կ’արժեւորուի Մայիս 30ի այս օրը, 101 տարի առաջ, Թիֆլիսի Հայոց Ազգային Խորհուրդին հրապարակած հետեւեալ կարճ յայտարարութիւնը.-
«Անդրկովկասի քաղաքական ամբողջութեան լուծումով եւ Վրաստանի ու Ազրբեջանի անկախութեան հռչակումով ստեղծուած նոր դրութեան հանդէպ՝ Հայոց Ազգային Խորհուրդը իրեն յայտարարում է հայկական գաւառների գերագոյն եւ միակ իշխանութիւն։ Որոշ ծանրակշիռ պատճառներով թողնելով մօտիկ օրերը կազմել հայոց ազգային կառավարութիւն՝ Ազգային Խորհուրդը ժամանակաւորապէս ստանձնում է կառավարական բոլոր ֆունկցիաները՝ հայկական գաւառների քաղաքական եւ վարչական ղեկը վարելու համար»։
Այսպիսի՛ն եղաւ Հայաստանի անկախութեան եւ պետական գերիշխանութեան իրաւական հռչակումը, որ խորքին մէջ անկախութեան յայտարարութենէ աւելի՝ կատարուած փաստին արձանագրութիւնն էր։
Բայց այդ յայտարարութիւնը նաեւ, ըստ ամենայնի, հիմքը դարձաւ հայոց անկախութեան եւ Հայաստանի Հանրապետութեան. Թիֆլիսի Հայոց Ազգային Խորհուրդի բաղադրութեամբ կազմուեցաւ հայոց պետական անդրանիկ օրէնսդիր ժողովը՝ Հայաստանի Խորհուրդը, նոյնպէս եւ Յովհաննէս Քաջազնունիի վարչապետութեամբ Հ.Հ. անդրանիկ կառավարութիւնը։
Մայիսի 30ին իր գագաթնակէտին հասած էր ահաւոր երկընտրանքը հայ ժողովուրդի քաղաքական կամքին՝ շարունակե՞լ Սարդարապատեան յաղթարշաւը, թէ՞ իրատես ըլլալ, Պաթումի մէջ զիջումներու երթալ եւ, թրքանպաստ պայմանները ընդունելով, ստորագրել «հաշտութեան» խայտառակ դաշնագիրը, որպէսզի Ազգի եւ Հայրենիքի վերջին բեկորը փրկուէր թրքական պատուհասէն։
Ինչպէս Ս. Վրացեան կը նշէ, Երեւանի «Ազգային Խորհուրդն ալեկոծւում էր… ոմանք առաջարկում էին հաշտուել կացութեան եւ ընդունել Բաթումի դաշնագրի պայմանները, ուրիշները — գլխաւորապէս դաշնակցականները — պահանջում էին չեղեալ համարել զօր. Նազարբէկեանի հեռագիրը հաշտութեան մասին, զօրքերի ընդհանուր հրամանատար նշանակել զօր. Սիլիկեանին եւ շարունակել պայքարը…
«Վճիռ տալը անչափ դժուար էր. վտանգը շատ էր մեծ։ Հայկական զօրքերի ընդհանուր քանակը, այդ օրերին, հասնում էր 30 ոչ-լրիւ գումարտակների, մինչդեռ Թիւրքիան շարժման մէջ էր դրել 5 դիվիզիա (3րդ, 5րդ, 9րդ, 11րդ եւ 36րդ), այսինքն՝ 50 գումարտակ եւ ի վիճակի էր նորանոր ուժեր հասցնելու։ Հայ զինուորների թիւը 12.000ը չէր անցնում. թիւրքերն առաջ էին քաշել 35.000 կռուող։
«Ազգ. Խորհուրդը չկարողացաւ միակամութիւն երեւան բերել եւ զօր. Սիլիկեանին մնաց ենթարկուել զօր. Նազարբէգեանի հրամանին։
«Պատերազմը վերջացաւ»։
Այսուհանդերձ՝ ընթացքի մէջ գտնուող Առաջին Աշխարահմարտի եւ Պաքուի համար շարունակուող պատերազմի պայմաններուն մէջ, հակառակ Պաթումի դաշնագրին, հայկական զօրքերը բնաւ չհամակերպեցան հայրենի հողերու զիջումին եւ նպաստաւոր ամէն առիթ օգտագործեցին, որպէսզի ընդարձակեն նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետութիւնը։
Այդ պայքարը շարունակուեցաւ մինչեւ 1919ի սկիզբները եւ հայոց յաղթական քայլերուն պսակումը եղաւ այն, որ Մայիս 28ի պետական առաջին տօնակատարութեան, 1919ին, արդէն համաժողովրդային քուէարկութեամբ ընտրուած հայոց խորհրդարանին առջեւ, վարչապետ Ալ. Խատիսեան կատարեց Ազատ, Անկախ եւ Միացեալ Հայաստանի ստեղծման համար գործելու իր կառավարութեան պատմական յայտարարութիւնը։
Մայիս 28ին, 101 տարի առաջ, Արարատեան դաշտին մէջ, հայ ժողովուրդը ռազմական ուժով պարտութեան մատնեց թրքական ասպատակ զօրքերը եւ իրողապէս նուաճեց ազատ ու անկախ ապրելու իր իրաւունքը։
Մայիս 24ին Սարդարապատի, իսկ յաջորդ օրերուն նաեւ Բաշ-Ապարանի եւ Ղարաքիլիսայի ճակատներուն վրայ թրքական բանակի ընդհանուր յարձակողականը կասեցնելով, թշնամին նահանջի մղելով եւ դէպի յառաջ շարժելով՝ Արամ Մանուկեանի ղեկավարութեամբ հայկական ուժերը — զօրայիններ թէ կամաւորականներ — փաստօրէն շրջեցին հայոց պատմութեան վեց դարերու թաւալգլոր անկումի ընթացքը եւ բացին, հայրենի հողին վրայ, ազգային անկախ պետականութեամբ ազատօրէն ապրելու եւ զարգանալու պայծառ հորիզոնը։
Երեք ռազմաճակատներուն վրայ ալ, Մայիս 28ին, պարտութեան մատնուած թրքական զօրքերը արագօրէն կը նահանջէին, իսկ հայկական ուժերը կրնկակոխ կը հալածէին թշնամին։ Արարատեան դաշտին մէջ ծուարած հայութիւնը՝ ողբի ու որբի հայրենիքի վերածուած պատմական Հայաստանի այդ փոքր հողակտորը, այլեւ՝ բաբախուն սիրտը կը տօնէր դարաւոր երազին իրականացումը։ Հայ ժողովուրդը ի վերջոյ յաջողած էր սեփական ուժով պաշտպանել իր հողն ու ազատ եւ անկախ ապրելու իրաւունքը։ Ընդհանուր մթնոլորտը լաւագոյնս կը խտացնէր եւ կը թարգմանէր հայկական զօրքերու սպայակոյտին կողմէ Մայիս 28ին հրապարակուած հետեւեալ հաղորդագրութիւնը.
«Թիւրքերը, երեք օրուայ կռիւներից յետոյ, ջարդուած են եւ նահանջում են հապճեպով։Նրանց զօրամասերը բաժնուած են երեք խմբերի։ Առաջինը՝ Ալագեոզ կայարանից նահանջում է դէպի Անի կայարանը, երկրորդը՝ Ղըմզլու եւ երրորդը՝ Աղջա-Կալա։ Մեր զօրամասերը քայլ առ քայլ հետապնդում են նրանց։ Ոգեւորութիւնը աներեւակայելի է»։
Արարատեան դաշտի հայութիւնը եւ Երեւան կեդրոնացած հայկական ուժերու ղեկավարութիւնը առանձին մնացած էին, սակայն, ինչպէս օրհասական դիմադրութեան սկզբնական օրերուն, նոյնպէս եւ Մայիս 28ին։ Հայաստանի ու հայութեան ազգային-քաղաքական կեանքին ընդհանուր ղեկը տակաւին կեդրոնացած կը մնար Թիֆլիսի մէջ, ուր Հայոց Ազգային Խորհուրդը կը դիմագրաւէր բոլորովին տարբեր, այլեւ ծանրակշիռ կացութիւն։ Թէեւ Պաքուի ուղղութեամբ թուրքեւգերման միացեալ գրոհը ձախողած էր եւ նոյնինքն Պաքուի մէջ, Ռոստոմի եւ Ս. Շահումեանի գործակցութեամբ, թուրքեւգերման յառաջխաղացքը արգելակող ճակատ կազմուած էր, այսուհանդերձ՝ Թիֆլիս կեդրոնացած վրացի, ազերի եւ հայ ղեկավարութիւնները, Անդրկովկասեան ՍԷՅՄի կառավարումը ստանձնած ըլլալով, Մայիսի վերջին տասնօրեակին բախտորոշ ընտրանքներու առջեւ կանգնած էին։
Անկախաբար Ռուսաստանի պոլշեւիկեան իշխանութեանց հետ իրենց ունեցած տարակարծութիւններէն, Անդրկովկասեան ՍԷՅՄի կառավարութեան մէջ ներկայացուած երեք ազգերն ալ սուր հակադրութեանց մէջ էին իրարու հանդէպ։
Ազերի-թաթար թրքութիւնը ամէնուր պարզած էր ապստամբութեան եւ թրքական արշաւող զօրքին հետ միանալու դրօշ՝ ոչ միայն Իթթիհատ-Մուսաւաթի մշակած «անկախ Ատրպէյճան»ը իրականացնելու, այլեւ՝ հայապատկան հողերը համաթրքական խմորուող պետութեան կցելու նպատակով։
Վրացիք ամէն գնով կ’ուզէին կանխել պոլշեւիկեան դրօշով ու կարմիր համազգեստով Անդրկովկաս վերադարձող ռուսական տիրակալութիւնը։ Արդէն գաղտնի բանակցութեանց մէջ էին տակաւին տարածաշրջանէն ներս գործող գերման հրամանատարութեան հետ։
Նաեւ՝ Ջաւախքի եւ Լոռիի հայկական շրջանները վրացական գերիշխանութեան ենթարկելու ախորժակներ կը սնուցանէին, համապատասխանաբար թրքական զօրքի հրամանատարութեան հետ գաղտնի գործարքի մէջ մտնելով։
Ազերի-թաթարներու եւ վրացիներու հակառուսական այսօրինակ հաշիւներուն եւ ախորժակներուն դէմ յանդիման՝ ՍԷՅՄի ղեկավարութեան հայկական թեւը, որ ինչպէս Թիֆլիսի ու Երեւանի Ազգային Խորհուրդներուն, նաեւ այս պարագային մեծամասնութեամբ դաշնակցականներէ կը բաղկանար եւ կը հետեւէր Դաշնակցութեան ուղեգիծին, ծանրակշիռ ընտրանք կատարելու նեղ դրութեան մէջ յայտնուած էր։
Պաթում նստած թրքական պատուիրակութիւնը անընդհատ կը ճնշէր ՍԷՅՄի վրայ, որպէսզի անկախութիւն հռչակէ Ռուսաստանէն։
Հետեւաբար, մինչ Արարատեան դաշտի հայութիւնը կենաց-մահու իր կռիւէն յաղթական դուրս կու գար, անդին Պաթումի մէջ ծանր բանակցութիւններ կþընթանային դէպի Պաքու ուղղուող թրքական բանակի հրամանատարութեան եւ ՍԷՅՄի կառավարութեան եռազգեան խառն պատուիրակութեան միջեւ։ Մայիս 26ին ընդմիջուեցան բանակցութիւնները եւ ՍԷՅՄի կառավարութեան պատուիրակութիւնը վերադարձաւ Թիֆլիս՝ իր ձեռքին ունենալով թրքական կողմի վերջնագիրը, որ մէկ կողմէ կը պահանջէր, քանի մը օրուան պայմանաժամով, ՍԷՅՄի անկախացումը Ռուսաստանէն, իսկ միւս կողմէ՝ Ջաւախքի եւ Նախիջեւանի վրայով թրքական զօրքերու ազատ տեղափոխութիւնը դէպի Պաքու։
ՍԷՅՄը նոյն օրն իսկ ժողով գումարեց, որպէսզի որոշէ թրքական վերջնագրին իր տալիք պատասխանը։ Բայց վրացիք արդէն գաղտնի համախոհութեան մը եկած էին թրքական պատուիրակութեան նախագահ Խալիլ փաշայի հետ։ Առ այդ, վրացի խորհրդարանականները ժողովէն պահանջեցին լուծարումը ՍԷՅՄին։ Ազերի-թաթարները ընդհանրապէս համաձայն էին եւ միայն հայկական կողմն էր, որ պնդեց լուծարման քայլին վտանգաւորութեան վրայ՝ ընդդիմանալով նման որոշումի մը կայացման։
Այդ պայմաններուն մէջ վրացիք հրապարակեցին իրենց սեփական ընտրանքը կատարելու որոշումը եւ հռչակեցին Վրաստանի անկախութիւնը։
Յաջորդ օր՝ Մայիս 27ին ազերի-թաթարները դիմեցին միեւնոյն քայլին եւ հռչակեցին Ատրպէյճանի անկախութիւնը։
Հայկական կողմը գտնուեցաւ կատարուած իրողութեան առջեւ։ Մայիս 27ի ամբողջ գիշերը եւ մինչեւ մայիս 28ի լոյս առաւօտը, բուռն քննարկումներ կատարուեցան բոլոր շրջագիծներով՝ թէ՛ ՍԷՅՄի մէջ ներկայացուած գործիչներու, թէ՛ Ազգային Խորհուրդի, թէ՛ Դաշնակցութեան թիֆլիսեան կառոյցներու մասնակցութեամբ։ Այդ քննարկումներու արդիւնքով՝ որոշուեցաւ մեկնակէտ ընդունիլ ՍԷՅՄի լուծարման փաստը եւ Անդրկովկասի անկախացումը Ռուսաստանէն, ինչ որ անխուսափելի կը դարձնէր Հայաստանի անկախութեան հռչակումը եւ, այդ հիման վրայ, հայկական յատուկ պատուիրակութիւն մը ղրկել Պաթում, որպէսզի բանակցութիւններ վարէ Խալիլ փաշայի ղեկավարած թրքական պատուիրակութեան հետ։
Մինչ այդ թրքական նահանջող զօրքերուն դէմ թափ առած էր հայկական զօրքերու ընդհանուր յարձակողականը, որովհետեւ թրքական գրաւման տակ էր տակաւին Ալեքսանդրապոլը եւ հայ ժողովուրդը չէր համակերպած Կարսի կորուստին…
Հայկական պատուիրակութիւն մը Պաթում ուղարկելու այդ որոշումը այնուհետեւ նկատուեցաւ Հայաստանի անկախութեան իրողական հռչակումը եւ Մայիս 28ը, այդ նկատառումով, դարձաւ Անկախութեան Օրը։ Մինչդեռ պատմական ճշգրտութեամբ, Հայաստանի անկախութեան իրաւական յայտարարութիւնը կատարուեցաւ Մայիս 30ին՝ Թիֆլիսի Հայոց Ազգային Խորհուրդի ծանօթ յայտարարութեամբ, որ Անկախութեան մասին խօսք չունէր, այլ բառացիօրէն կը բաւարարուէր հայկական շրջաններու ինքնիշխանութեան հռչակումով։
Ս. Վրացեանի «Հայաստանի Հանրապետութիւն» գործին խիտ, այլեւ ընդգրկուն վկայութեամբ՝
«Այսպիսով, Հայաստանի անկախութեան յայտարարութեան օրը իսկապէս պէտք է համարուէր Մայիս 30ը։ Հակառակ դրան, համարւում է Մայիս 28ը, այսինքն՝ այն օրը, երբ Ազգ. Խորհուրդը վճռեց հաշտութեան պատուիրակութիւն ուղարկել Պաթում։ Անուղղակի կերպով, այս օրն էլ կարող է համարուել անկախութեան սկզբնաւորութիւն, որովհետեւ թիւրքերը հաշտութեան բանակցութիւններ վարելու համար նախապայման էին դրել անկախութեան յայտարարութիւնը։ Ընդունելով թիւրքերի պայմանը՝ Ազգ. Խորհուրդը դրանով իսկ հաստատած էր լինում անկախութեան փաստը։
«Այսպէս թէ այնպէս, Հայաստանի Հանրապետութեան ծագման օրը ընդունուեց Մայիս 28ը։ Այդ օրը դարձաւ նուիրական՝ հայ ժողովրդի համար եւ մտաւ ազգային տօնացոյցի մէջ, իբրեւ սրբազան օրերից մէկը»։
