Հարիւր տարի առաջ, Հոկտեմբեր 30ի այս օրը, յունական Լիմնոս կղզիի Մուտրոս նաւամատոյցին բացերը խարսխած բրիտանական աշխարհահռչակ Ակամեմնոն ռազմանաւին վրայ, Ա. Աշխարհամարտի մեծ պարտեալներէն Օսմանեան Կայսրութեան ու յաղթական Դաշնակից Ուժերուն միջեւ կնքուեցաւ զինադադարի պայմանագիր մը։
Առաջին Աշխարհամարտին պաշտօնապէս վերջակէտ դնող այդ պայմանագրի ստորագրութեամբ՝ նաեւ վարագոյրը իջաւ հայ ժողովուրդի նոր ժամանակներու ծանրագոյն Արհաւիրքին՝ հայ ազգի բնաջնջման ծրագրով թրքական պետութեան գործադրած Ցեղասպանութեան եւ Հայաստան Աշխարհի կործանման ողբերգութեան վրայ։
Խորքին մէջ Օսմանեան Կայսրութեան պարտութիւնն ու անձնատուութիւնը հաստատագրող միջազգային իրաւական փաստաթուղթ էր ստորագրուած համաձայնագիրը, որ պատմութեան անցաւ, իր ստորագրման վայրին անունով, իբրեւ Մուտրոսի Զինադադարի Պայմանագիր։
Համաձայնագիրը ստորագրեցին Օսմանեան Կայսրութեան նորակազմ կառավարութեան ծովուժի նախարար Ռաուֆ Պէյ եւ Դաշնակից Ուժերուն կողմէ Ծովակալ Գալթորփ (Somerset Arthur Gough-Calthorpe)։
Օսմանեան Կայսրութեան փլուզումը արդէն փաստ էր։ Արեւելեան ռազմաճակատին վրայ, կայսրութեան հարաւային սահմաններու ամբողջ երկայնքին, Սեպտեմբեր 1918ի առաջին իսկ օրերէն, արագ թափ ստացած էր թուրքեւգերման զօրքերուն անփառունակ նահանջը՝ Դաշնակից Ուժերու ռազմական իրերայաջորդ յաղթանակներու ճնշումին տակ։
Յատկապէս Սեպտեմբեր 19ին Արարայի ճակատամարտին իրենց կրած պարտութեամբ, թուրքեւգերման զօրքերուն դիմադրական ուժը ամբողջապէս ջախջախուեցաւ։
Արարայի ճակատամարտին պատմութիւնը ծանօթ է։
Թուրքեւգերման զինակից ուժերը, Եգիպտոսէն, Սուրիայէն եւ Յորդանանէն նահանջելով, Պաղեստինի մէջ կեդրոնացած էին. յատկապէս Արարայի բարձունքին հաստատուած գերմանական 701 եւ 702 գումարտակներն ու հրետանին՝ զօրավար Օթթօ Լիման Ֆոն Սանտերսի հրամանատարութեամբ, վայելելով թրքական 8րդ, 7րդ (Մուսթաֆա Քեմալի հրամանատարութեամբ) եւ 4րդ զօրաբանակներու աջակցութիւնը, կատաղի դիմադրութիւն ցոյց կու տային Դաշնակից ուժերու յառաջխաղացքին։
Ֆրանսացի զօրավար Է. Ալենպէ, որ հրամանատարն էր Պաղեստինի ամբողջ ճակատով յառաջացող Դաշնակից զօրքերուն, Արարայի բարձունքը նուաճելու դժուարին գործողութիւնը վստահած էր Հայկական Լեգէոնին, որ քսան ժամ տեւողութեամբ բուռն մարտերէ ետք ջախջախիչ պարտութեան մատնեց գերմանեւթուրք զօրքը եւ տիրացաւ Արարայի անառիկ բարձունքին։
Այդպէ՛ս, Արարայի յաղթանակը վճռորոշ եղաւ Առաջին Աշխարհամարտի վախճանը արագացնելու մէջ։ Գերմանեւթուրք զօրքերը արագընթաց նահանջի դիմեցին եւ, քանի մը շաբաթ ետք, արդէն ստիպուեցան կնքելու պարտութեան՝ զինադադարի պայմանագիրը։
Մուտրոսի զինադադարի պայմանագիրը ուղղակի անձնատուութիւն պարտադրեց թրքական կողմին։ Դաշնակիցները իրենց քաղաքական ամբողջական հակակշռին տակ առին Իթթիհատի իշխանութեան փլատակներուն վրայ կազմուած օսմանեան նոր կառավարութիւնը։ Թրքական պետութեան պարտադրեցին զինուորական դատաստանի ենթարկել Աշխարհամարտի ընթացքին թրքական իշխանութեանց գործադրած ցեղասպանական ոճիրներուն պատասխանատու իթթիհատական պարագլուխները։ Նաեւ՝ պարտք դրին թրքական նորակազմ կառավարութեան վրայ, որ զինադադարի պայմանները պարտադրէ թրքական բանակէն վերապրած այն զօրքերուն, որոնք Մուսթաֆա Քեմալի հրամանատարութեան տակ կը մերժէին իրենց զէնքերը վար դնել ու կը սպառնային պատերազմը շարունակել…
Մուտրոսի Պայմանագիրը յուսադրիչ պայմաններ ունէր յատկապէս հայ ժողովուրդին համար՝ Հայկական Հարցին արդար լուծում մը գտնելու Դաշնակից պետութեանց յանձնառութիւնները ամրագրելու առումով։
Ինչպէս որ 1996ին Երեւան լոյս տեսած «Հայկական Հարցըե հանրագիտարանին մէջ Ռ. Սահակեան դիտել կու տայ, Մուտրոսի պայմանագիրը ունէր Հայաստանի ու հայութեան իրաւունքներուն եւ շահերուն ուղղակիօրէն առնչուող յօդուածներ, որոնք կը պարտաւորեցնէին թրքական պետութեան՝
— Թրքական զօրքերուն կողմէ ռազմագերի բռնուած կամ ընդհանրապէս ձերբակալուած հայերը հաւաքել Կ. Պոլիս՝ զանոնք առանց խոչընդոտներու դաշնակիցներուն յանձնելու համար (յօդուած 4):
— Թրքական զօրքերը դուրս բերել Անդրկովկասէն, ինչպէս եւ տեղական ուժերէ կազմուած մնացեալ զօրքերը հեռացնել, «եթէ Դաշնակիցները պահանջեն ատիկա՝ տեղւոյն վրայ իրավիճակը ուսումնասիրելէ յետոյե (յօդուած 11):
— Թրքական զօրքերը դուրս բերել Կիլիկիայէն (յօդուած 16)։
Իսկ Պայմանագրի 24րդ յօդուածը կը նախատեսէր, որ «Հայկական Նահանգներէն որեւէ մէկուն մէջ անկարգութիւններու պարագային, Դաշնակիցները իրենց իրաւունք կը վերապահեն գրաւելու անոնց մէկ մասըե:
Թերեւս իրաւացի են այն պատմաբանները, որոնք կը պնդեն, թէ Մուտրոսի Զինադադարին պայմանները Դաշնակիցներու անունով Թուրքիոյ պարտադրած անգլիացի Ծովակալ Գալթորփը չունէր Դաշնակից միւս պետութեանց լրիւ համաձայնութիւնը։ Նոյնպէս իրաւացի են այն պատմաբանները, որոնք առանց հակաճառելու առաջիններուն՝ դիտել կու տան, թէ Ա. Աշխարհամարտի յաղթական Դաշնակիցները ինչպէս աշխարհաքաղաքական միւս գօտիներու պարագային, նաեւ Մուտրոսով նախատեսուած շրջաններու վերաբերեալ, իրենց սկզբնական խոստումներն ու յանձնառութիւնները շուտով մոռցան, երբ մեծապետական խօլ մրցապայքարը թափ առաւ գաղթատիրական նկրտումներով։
Ամէն պարագայի փաստը այն է, որ Մուտրոսի զինադադարի պայմանագրին տրամադրութիւններն ու յօդուածները միջազգային-բանակցային քննարկման առարկայ դարձան երեք ամիս ետք, 1919ի Յունուար 18ին, Փարիզի մէջ բացուած Հաշտութեան Խորհրդաժողովի ընթացքին, որ քանի մը ամիս տեւեց։
Իր առաջին նիստերուն, Փարիզի Խորհրդաժողովը աւելիով ամրագրեց Մուտրոսի Պայմանագրին տրամադրութիւնները եւ թրքական պետութեան վրայ դրուած պարտաւորութիւնները։ Յունուար 1919ի վերջերուն, Դաշնակից Ուժերու գերագոյն խորհուրդը որոշում կայացուց՝ Օսմանեան Կայսրութենէն Հայաստանի, Սուրիոյ, Պաղեստինի, Արաբական Թերակղզիի եւ Միջագետքի անջատման մասին: Սակայն աւելի ուշ Դաշնակից պետութիւնները ոչ մէկ լուրջ քայլի ձեռնարկեցին՝ իրագործելու համար Մուտրոսի զինադադարին այն պայմանները, որոնք միւս արդար դատերու շարքին նպաստաւոր էին նաեւ ու մանաւանդ Հայկական Հարցի արդարացի լուծման համար
Մուտրոսի զինադադարի պայմանագիրը մեռեալ տառ մնաց, յատկապէս հայ ժողովուրդին համար, ոչ միայն Դաշնակիցներու խոստմնադրուժ վարքագծին հետեւանքով, այլեւ այն պատճառով, որ Մուսթաֆա Քեմալ եւ անոր շուրջ խմբուած թրքական բանակի երիտասարդ սպաները առաջին իսկ օրէն մերժեցին ճանչնալ Թուրքիոյ պարտութիւնը հաստատագրող պայմանագիրը։
Թրքական ազգայնամոլութեան նորելուկ այդ շարժումը կրցաւ զինակցութեան լեզու գտնել Ցարական Կայսրութեան տապալումով Ռուսաստանի մէջ պետական իշխանութեան տիրացած Լենինի պոլշեւիկներուն հետ։ Տարբեր պատճառներով Արեւմուտքի Դաշնակիցներէն դժգոհ Լենինն ու Քեմալը, ձեռք-ձեռքի տուած, փուլ եկած զոյգ բռնատիրութեանց՝ Օսմանեան եւ Ցարական կայսրութեանց փլատակներուն վրայ կեանքի կոչեցին մեծապետական իրենց նոր իշխանութիւնները։
Քեմալական շարժումի այդ յաղթարշաւին դէմ յանդիման՝ իբր թէ խորհրդային «վտանգեին առաջքը առնելու կարգախօսով, Դաշնակիցները իրարու հետ մրցակցութեան մէջ մտան Քեմալը սիրաշահելու համար։
Այդպէ՛ս, Դաշնակիցները կռնակ դարձուցին երէկի իրենց կրտսեր զինակիցներուն եւ պատմութեան փոշեծածկ դարակները նետեցին Մուտրոսի պայմանագիրն ալ, անկէ ետք կնքուած Սեւրի Դաշնագիրն ալ…
Ամէն պարագայի՝ Մուտրոսի պայմանագիրը վերջակէտ դրաւ Օսմանեան Կայսրութեան վախճանի շրջանին թրքական պետութիւնը ղեկավարած Իթթիհատի տիրակալութեան։
Ինչպէս որ Մելինէ Անումեան կը նշէ իր «Մուդրոսի զինադադարի կնքումից յետոյ քաղաքական մթնոլորտը Թուրքիայում. Հայոց Ցեղասպանութեան հարցի արծարծումը օսմանեան մամուլում եւ խորհրդարանումե խորագրով ուսումնասիրութեան մէջ, «Առաջին Համաշխարհային Պատերազմում Օսմանյան Կայսրության պարտութիւնից յետո,յ երկրում տիրում էր ծանր իրավիճակ: Երբ 1918 թ. Սեպտեմբերի 15ին դաշնակից պետութիւնների զօրքերը, Մակեդոնիայում ճեղքելով ռազմաճակատի գիծը, սկսել էին ուղղակիօրէն սպառնալ Ստամբուլին, իթթիհադական ղեկավարները հաշտութիւն էին խնդրել, սակայն դաշնակիցները չէին ցանկացել բանակցութիւնների մէջ մտնել նրանց հետ:
1918 թ. Հոկտեմբերի 7ին Թալէաթ փաշայի կառավարութիւնը հրաժարական էր տուել, իսկ Նոյեմբերի 1ի լոյս 2ի գիշերը երիտթուրքական եօթը պարագլուխներ, ի դէմս վարչապետ Թալէաթի, նախարարներ Էնվերի, Ջեմալի, դոկտոր Նազըմի, Յատուկ Կազմակերպության (TeşkilՉt-ı Mahsusa) ղեկավարներից մէկի` Բեհաէդդին Շաքիրի, ինչպես նաեւ՝ ոստիկանապետներ Բեդրիի եւ Ազմիի, գերմանական յածանաւով ճողոպրել էին Օդեսա, այնտեղից էլ` Գերմանիաե։
Թէեւ Դաշնակիցներէն փախուստը հնարաւոր եղաւ ցեղասպաններուն համար, բայց անոնք չկրցան փախուստ տալ նահատակուած մեր ժողովուրդին արդարագոյն դատաստանէն։
