Հայ ժողովուրդի նորագոյն պատմութեան եզակի էջերէն մէկն է Վանի հերոսամարտը, որուն յաղթանակի օրը կը տօնենք Մայիս 3ի այս օրը։
102 տարի առաջ, գարնանային այսպիսի պայծառ օր մը, թրքական բանակի վերջին զինուորը հեռացաւ Վանէն՝ պարտուած ու բարոյալքուած։
Վանի հերոսամարտը սկսաւ 1915ի Ապրիլ 7ին, երբ Վանի նորանշանակ կուսակալ եւ Թալէաթի ձեռնասուն Ճեւտէթ պէյը թրքական 12 հազարանոց բանակին հրահանգեց ընդհանուր յարձակողականի անցնիլ քաղաքի հայութեան դէմ։
Հերոսամարտը սկսաւ իբրեւ ինքնապաշտպանութեան կռիւ, բայց որքան ահագնացաւ թրքական իշխանութեանց յարձակողականը, այնքան թափ ու թռիչք ստացաւ Վանի հայութեան կեանքն ու ինչքը պաշտպանող հայ մարտիկներուն հերոսական մարտունակութիւնը։
Այդպէ՛ս, Ապրիլ 24ին Պոլսոյ մէջ սկսած Հայոց Մեծ Եղեռնի գործադրութեան խորապատկերին վրայ, Վանի հերոսամարտը դարձաւ խորհրդանիշը հայութեան հաւաքական կամքին եւ ռազմական ուժին անպարտելիութեան։
Հաստատեց, որ հայը պարզապէս համաթրքական ազգայնամոլութեան զոհասեղանին մորթուած գառնուկ մը չեղաւ, այլ՝ անհամեմատօրէն հզօր ցեղասպան թրքական պետութեան դէմ կռուող եւ յաղթանակող հերոս ռազմիկը դարձաւ։
Շատ գրուած է Վանի հերոսամարտին մասին։ Գրուած է ե՛ւ հայերու, ե՛ւ թուրքերու, ե՛ւ օտարներու կողմէ։ Օտարները, յատկապէս Վան հաստատուած օտար հիւպատոսական-դիւանագիտական անձնակազմի վկայութիւնները, հակառակ թրքական իշխանութեանց հետ այս կամ այն ծաւալի ու բնոյթի մեղսակցութենէ թելադրուած նկատառումներու եւ չարափոխումներու, միահամուռ կը հաստատեն, որ Ճեւտէթ պէյ առաւելագոյն չափով կը մարմնաւորէր թրքական իշխանութեանց կամակորութիւնը՝ ամէն գնով յառաջ մղելու եւ ամբողջացնելու Հայոց Ցեղասպանութեան իրենց հրէշային ծրագրին գործադրումը։
Թրքական աղբիւրները, ամբողջապէս պաշտօնական մեկնաբանութիւններուն ծառայող արխիւային նիւթերով կամ նենգափոխ պատմաբաններով, հետեւողականօրէն թութակի պէս կը կրկնեն հայ ժողովուրդին դէմ ուղղուած թրքական այն մեղադրանքը, թէ իբր 1914ի աշնան սկսած ռուս-թրքական պատերազմի ճակատագրական պահուն, երբ թրքական բանակը պարտուած կը նահանջէր եւ ռուսական զօրքը կ’առաջանար, Վանի հայութիւնը կռնակէն հարուածել փորձեց թրքական զօրքին…
Վանի հերոսամարտին նուիրուած հայկական աղբիւրներու պարագային եւս կարելի է հանդիպիլ թրքական նենգափոխութեանց եւ խեղաթիւրումներուն «իւրովի» արձագանգող ձայներու։ Յատկապէս խորհրդահայ «պատմաշինարարութեան» անցեալի «վարպետներ» եւ անոնց թոյնով սնած մերօրեայ գրչակներ, հակադաշնակցական իրենց մոլուցքին յագուրդ տալու համար, ամբողջ Վանի հերոսամարտը արատաւորել կը փորձեն իրենց այն պնդումներով, որ եթէ Դաշնակցութիւնը «խելօք» մնար, ռուսական քաղաքականութեան ձեռքին «խաղալիք» չդառնար եւ Վանի տարածքին թրքական զօրքին դէմ կռուի դուրս չգար՝ հաւանաբար խնայուէր — եղեր — Ապրիլ 24ը…
Պատմական ճշմարտութեան հետ ոչ մէկ կապ ունեցող եւ զուտ գաղափարախօսական դաւանամոլութենէ ներշնչուած այդ ցափռտուքներուն արձագանգը կար մինչեւ իսկ վերանկախացեալ Հայաստանի անդրանիկ նախագահի հակադաշնակցական երկու տխրահռչակ ելոյթներուն՝ 29 Յունիս 1992ի եւ 28 Դեկտեմբեր 1994ի պարսաւագիրներուն մէջ, երբ 20րդ դարու վերջին պահերուն, իբր պատմաբանի, Լեւոն Տէր-Պետրոսեան Դաշնակցութեան վրայ բարդել փորձեց Հայոց Ցեղասպանութեան համար… «մեղքի բաժին»…։
Բայց հայկական աղբիւրները ընդհանրապէս, յատկապէս Վանի հերոսամարտը ապրած եւ կերտած գործիչներու բացարձակ մեծամասնութիւնը, դաշնակցական ըլլան անոնք թէ արմենական-ռամկավար, մինչեւ իսկ համայնավար թէ չէզոք, միաձայնութեամբ կը հաստատեն, որ հայ ժողովուրդը՝ իր ազգային կուսակցութեանց նախանձելի միասնականութեամբ, Վանի մէջ հայոց պատմութեան դարաւոր անկումի ընթացքը արմատականօրէն շրջեց եւ հիմը դրաւ մեր ժամանակներու հայոց անկախ պետականութեան վերականգնումին։
Հայրենաբնակ հայութեան մէջ մեծ է թիւը վանեցիներուն, որոնք 1916ին (ռուսական զօրքի նահանջին հետ) եւ 1918ին (թրքական արշաւանքէն ազատելու համար) անցան արեւելահայաստան։ Սփիւռքեան կողմն հայաշխարհի եւս նկատառելի թիւ կը կազմեն վանեցիներէ սերած հայերը։ Մինչեւ մեր օրերը, պատմական այդ վերիվայրումներու դարաշրջանէն վերապրող հայութեան աշխարհացրիւ բեկորները հպարտութեամբ տէր կը կանգնին Վանի հերոսամարտի անկորնչելի պատգամին։
Այժմէական է այդ պատգամը, որովհետեւ առաջին հերթին լաւագոյնս կը հաստատէ պատմական այն ճշմարտութիւնը, որ 1908ի Օսմանեան Սահմանադրութեան հռչակումէն ետք, հայ ժողովուրդը թրքական իշխանութեանց դէմ զէնք բարձրացնելու ո՛չ տրամադրութիւն ունէր, ո՛չ ալ քաղաքական կամք։ Կը հաւատար, նոյնիսկ, որ Համիտեան բռնատիրութեան տապալումով եւ հայ յեղափոխական շարժման ազգային-քաղաքական հասունացումով՝ թրքական տիրապետութեան տակ ապրող Արեւմտահայաստանն ու հայութիւնը, բարեփոխութիւններու եւ պետական լայն ապակեդրոնացման գործադրութեան ճամբով, քայլ առ քայլ պիտի յառաջանար դէպի ինքնավարութիւն։
Մինչդեռ ու ընդհակառակն՝ թրքական պետութիւնը կ’որոճար տարբեր՝ հայաջնջման ահաւոր ծրագիրներ, որովհետեւ փլուզուող կայսերապետութեսնէն կ’ուզէր կառուցել «միաձոյլ Թուրքիա» մը…
Այդ պայմաններուն մէջ նոյնիսկ Ցարական Ռուսաստանը պատրաստ չէր պատերազմի ձեռնարկելու Օսմանեան Կայսրութեան դէմ եւ իթթիհատական իշխանութեանց ազգայնամոլ համաթուրքականութիւնն էր, որ թրքական բանակին հրահանգ տուաւ բանալու արեւելեան ճակատը ռուսներուն դէմ։ Ռուս-թրքական պատերազմը իր ծանր անդրադարձը ունեցաւ Վանի հայութեան վրայ, որովհետեւ Ճեւտէթներու համար պատերազմը «ընձեռեց յարմարագոյն պատեհութիւնը»՝ ի գործ դնելու Հայոց Ցեղասպանութեան ծրագիրը։
Մնացեալ բոլոր մեկնաբանութիւնները պարզապէս թրքական Մեծ Ուրացումի ջաղացքին ջուր կը հոսեցնեն։ Վանի հայութիւնը պարզապէս պատրաստ էր ինքնապաշտպանութեան, որովհետեւ 1896ի Վանի Մեծ Կռիւներէն ետք, Հայկական Յեղափոխութեան բնօրրանը վերջնականապէս յանգած էր այն համոզումին, որ միայն զինուելով եւ մարտունակօրէն կազմակերպուելով կարելի էր դիմադրել թրքական իշխանութեանց շատոնց մտածուած հայաջնջման ծրագրին։
Մինչեւ իսկ Մարտ 1915ին, երբ Վանի կուսակալ Ճեւտէթ առաջին քայլերը նետեց հայ երիտասարդութիւնը զինաթափ ընելու պահանջով, օսմանեան խորհրդարանի անդամ եւ դաշնակցական ղեկավար Ա. Վռամեան՝ Վանի հայութեան պատասխանը Ճեւտէթին տալու համար գումարուած միջ-կուսակցական հանդիպումին, տակաւին կը պաշտպանէր այն տեսակէտը, թէ թրքական իշխանութեանց մշակած հայաջնջումի ծրագրին համոզուած ըլլալով հանդերձ ոչ մէկ պատրուակ պէտք էր ընծայել Ճեւտէթի… օտար հիւպատոսներու հսկողութեան տակ՝ շարժման մէջ դնելու համար թրքական կանոնաւոր զօրքը ընդդէմ հայութեան։
Աւելի՛ն. Ա. Վռամեան կ’առաջարկէր ցուցադրականօրէն երկու հարիւր հայ երիտասարդի զէնքերը յանձնել կառավարութեան, միաժամանակ՝ տենդագին թափ տալով Վանի թէ շրջակայքի հայ բնակչութեան մարտական կազմակերպումին ու նախապատրաստութեան, յոռեգոյնի դիմագրաւման ի վիճակի գտնուելու համար։ Թէեւ Ա. Վռամեան իր իսկ մշակած մարտավարութեան զոհ գնաց, Ճեւտէթի հետ բանակցողի իր կապը շարունակեց պահել եւ, այդպիսով, Ապրիլ 3ին, Ճեւտէթի հրաւէրին ընդառաջելու համար գնաց անոր մօտ հանդիպումի մը, ուր ձերբակալուեցաւ եւ անյայտ ուղղութեամբ տարուեցաւ մինչեւ… նահատակութիւն։
Վանի հերոսամարտին անկորնչելի պատգամը այժմէական է նաեւ իր այն մեծակշիռ պատմական դասով, որ կը վերաբերի հայոց անմիաբանութեան եւ միջ-կուսակցական երկպառակութեանց ճիշդ եւ լիիմաստ ընկալումին։ Յատկապէս Վանի հայութիւնը, հայ յեղափոխական շարժման բնօրրանի իր հանգամանքով նաեւ, միշտ յատկանշուեցաւ ազգային-քաղաքական ներհակ մօտեցումներու եւ գաղափարական-կուսակցական տարակարծութիւններու պատկերով։ Ոչ միայն յեղափոխութեան թեր եւ դէմ կողմեր, այլեւ՝ տեղացիի եւ դրսեցիի հակադրութիւններ շարունակ զգալի եղան Վանի հայութեան մէջ։ Աւելի՛ն. հայ յեղափոխական երեք կուսակցութիւններն ալ գործունէութեան լայն դաշտ ունեցան Վանի ու ընդհանրապէս Վասպուրականի մէջ՝ պարբերաբար իրարու դէմ գաղափարական սուր պայքարի պահեր ապրելով։
Ահա՛ այդ ազգային անմիաբանութեան եւ կուսակցական երկպառակութեան պաստառին վրայ, Վանի հերոսամարտը եկաւ ամբողջական ճշմարտութիւնը միանգամընդմիշտ պարզելու եւ պատմութեան յանձնելու։ Տարբերութիւններն ու տարակարծութիւնները ոչ միայն բնական են կենսունակ հասարակութեան մը համար, այլեւ՝ անհրաժշտութիւն են, երբ գաղափարական պայքարէ կը ներշնչուին եւ ազգի ու հայրենիքի առջեւ լաւագոյն ուղին գծելու նախանձախնդրութենէն կը թելադրուին։
Վանի հայութիւնը 1915ին ցոյց տուաւ հայոց հետագայ սերունդներուն, որ յանուն Ազգի եւ Հայրենիքի մէկ օրուան մէջ մէկդի կրնան դրուիլ բոլոր տարբերութիւններն ու տարակարծութիւնները՝ մէկ մարդու պէս ծառանալով թշնամիին դէմ եւ միասնական ճակատով դիմագրաւելով օրհասական վտանգը։
Արմենակ Եկարեանն ու Արամ Մանուկեանը, Փանոս Թերլեմէզեանն ու Պուլկարացի Գրիգորը, Կայծակ Առաքելն ու Օննիկ Մխիթարեանը 1915ին պատմական նշանակութեամբ եւ տարողութեամբ ոստում մը իրագործեցին, երբ իրարու քով բերին եւ ինքնապաշտպանական հզօր կառոյցի վերածեցին իրենց կուսակցական կազմակերպութիւնները՝ արմենականը, հնչակեանն ու դաշնակցականը։ Այդ միաձոյլ կառոյցը օրինակ դարձաւ ամբողջ հայութեան համար՝ թէ՛ զէնք բարձրացնելու եւ թէ ռազմական կարգապահութեամբ գործելու իմաստով։ Նոյն այդ ոգին էր, որ կուսակցական պատկանելութենէ վեր բարձրացուց բոլորին, որպէսզի Արամի շուրջ բոլորուին եւ անոր ղեկավարութեամբ հայոց նորագոյն պատմութեան կտակեն իր յաղթական ու հերոսական մարտերուն ամէնէն ուսանելի օրինակներէն մէկը։
Նոյն այդ ոգին իր կենարար ներգործութիւնը ունեցաւ 1918ին, երբ յատկապէս վանեցիներու պահանջով Արամ հռչակուեցաւ Երեւանի դիկտատոր եւ մղիչ ուժը դարձաւ Մայիսեան մեծագոյն յաղթանակին։
Մայիս 3ը յուշարարն է ա՛յս պատգամին։
102 տարի առաջ, Մայիսի այսպիսի՛ օր մը, Վանի հայութիւնը իր հողերէն վտարեց թրքական ցեղասպան, այլեւ պարտուած բանակին վերջին զինուորը։
