28 ­Փետ­րո­ւար 1905

28 ­Փետ­րո­ւար 1905. ­Ցա­րա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը ո­րո­շեց Անդր­կով­կա­սի ռու­սաց­ման գոր­ծը «մեղ­մու­թեամբ»... յա­ռաջ մղել

0
1462

­Հայ ժո­ղո­վուր­դը յա­տուկ կա­րե­ւո­րու­թեամբ կը յի­շէ 1905 թո­ւա­կա­նի ­Փետ­րո­ւար 28ի օ­րը։
113 տա­րի ա­ռա­ջո­ւան այս օ­րը, ­Ցա­րա­կան ­Կայս­րու­թեան մե­նա­տէ­րը կայ­սե­րա­կան յա­տուկ հրա­մա­նագ­րով մը ար­քա­յա­կան իր ըն­տա­նի­քի ընտ­րա­նիէն նոր փո­խար­քայ մը նշա­նա­կեց ­Կով­կա­սի հա­մար։
Կով­կա­սի փո­խար­քա­յու­թիւ­նը կը հան­դի­սա­նար ­Ցա­րա­կան ­Կայս­րու­թեան կա­ռա­վար­ման հա­մա­կար­գի բարձ­րա­գոյն պաշ­տօն­նե­րէն մէ­կը, զոր ա­տե­նի ­Նի­կո­լայ Բ. ­Ցա­րը վստա­հե­ցաւ իր անձ­նա­կան մտե­րիմ­նե­րէն կոմս Ի­լա­րիոն Ի­վա­նո­վիչ ­Վո­րոն­ցով-­Դաշ­կո­վին (1837-1916)։
Փո­խար­քա­յու­թեան նստա­վայ­րը  Թիֆ­լիսն էր եւ ­Վո­րոն­ցով-­Դաշ­կով իր ստանձ­նած պաշ­տօ­նը վա­րեց 1905էն մին­չեւ 1915, երբ փո­խար­քա­յին յանձ­նո­ւե­ցաւ ռու­սա­կան զօր­քին ընդ­հա­նուր հրա­մա­նա­տա­րու­թիւ­նը, Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տին սկիզ­բը, ­Ռուս- րքա­կան ռազ­մա­ճա­կա­տին վրայ։
Կով­կա­սի հա­մար նոր փո­խար­քա­յին նշա­նա­կու­մը իր ուղ­ղա­կի անդ­րա­դար­ձը ու­նե­ցաւ, յատ­կա­պէս Անդր­կով­կա­սի տա­րած­քին, ռու­սա­կան տի­րա­պե­տու­թեան տակ ապ­րող ազ­գե­րու եւ ժո­ղո­վուրդ­նե­րու կեան­քին մէջ։
Ցա­րի ո­րո­շու­մը ու­նէր քա­ղաքա­կան-ռազ­մա­վա­րա­կան ծան­րակ­շիռ պատ­ճառ­նե­րը։
1904ին բռնկած էր ­Ռուս-­Ճա­փո­նա­կան պա­տե­րազ­մը, ո­րու ըն­թաց­քին ցա­րա­կան զօր­քը ծանր պար­տու­թիւն կրեց։ ­Ցա­րա­կան իշ­խա­նու­թեան այդ ընկր­կու­մին ան­մի­ջա­պէս հե­տե­ւե­ցաւ յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման պոռթ­կու­մը ռու­սա­կան կայս­րու­թեան ամ­բողջ տա­րած­քին՝ բռնկե­լով Ս. ­Փե­թերս­պուր­կէն։
Հա­մա­ռու­սա­կան յե­ղա­փո­խա­կան շարժ­ման ա­լի­քը իր ա­մէ­նէն բուռն ար­ձա­գան­գը գտաւ Անդր­կով­կա­սի մէջ, ուր ­Պա­քո­ւի նաւ­թա­յին պա­շար­նե­րուն տի­րա­նա­լու մե­ծա­պե­տա­կան մրցա­պայ­քա­րը իր գա­գաթ­նա­կէ­տին հա­սած էր այդ շրջա­նին։ ­Նոյն այդ խո­րա­պատ­կե­րով՝ լայն թափ հա­ւա­քած էր աշ­խա­տա­ւո­րա­կան պայ­քա­րը յա­նուն ըն­կե­րա­յին պայ­ման­նե­րու բա­րե­լաւ­ման ու ար­դա­րու­թեան։
Անդր­կով­կա­սեան այդ ե­ռե­ւե­փող մի­ջա­վայ­րին մէջ, ­Ցա­րի իշ­խա­նու­թիւ­նը անդր­դո­ւե­լիօ­րէն յա­ռաջ կը մղէր ամ­բողջ ­Կով­կա­սը ռու­սաց­նե­լու իր քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը։ Այդ ան­հե­ռան­կար քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ան­բա­ժա­նե­լի մա­սը կը կազ­մէր «­Հա­յաս­տան ա­ռանց հա­յու» ­Ցա­րա­կան ռազ­մա­վա­րու­թիւ­նը, ո­րուն տխրահռ­չակ ծա­ռա­նե­րէն էր ա­տե­նի Անդր­կով­կա­սի կա­ռա­վար­չա­պե­տը՝ իշ­խան Գ­րի­գո­րի ­Սեր­գէ­յե­ւիչ ­Գո­լի­ցի­նը (1838-1907)։
Իշ­խան ­Գո­լի­ցին ռուս պե­տա­կան եւ ռազ­մա­կան հռչա­կա­ւոր գոր­ծիչ էր՝ զօ­րա­վա­րի աս­տի­ճա­նով եւ ցա­րա­կան իշ­խա­նի տիտ­ղո­սով։
1896ին ան նշա­նա­կո­ւած էր ­Կով­կա­սի քա­ղա­քա­ցիա­կան մա­սի կա­ռա­վար­չա­պետ եւ շրջա­նի ցա­րա­կան ռազ­մա­կան զօր­քե­րու հրա­մա­նա­տար։ ­Գո­լի­ցի­նի կա­ռա­վար­ման տա­րի­նե­րը ե­ղան բիրտ ու­ժով ցա­րա­կան տի­րա­կա­լու­թիւ­նը պար­տադ­րե­լու եւ ամ­բողջ տա­րա­ծաշր­ջա­նի ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն ռու­սաց­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը կա­մա­կո­րու­թեամբ յա­ռաջ մղե­լու ժա­մա­նա­կաշր­ջան մը՝ «գո­լի­ցինեան ռե­ժիմ» ա­նու­նով։
Իշ­խան ­Գո­լի­ցին անձ­նա­պէս մո­լի միա­պե­տա­կան մը ըլ­լա­լով՝ լայն պայ­քար ծա­ւա­լեց ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան շար­ժու­մի դոյզն դրսե­ւո­րում­նե­րուն դէմ։ ­Գո­լի­ցի­նի օ­րօք փա­կո­ւե­ցան հայ­կա­կան շատ հա­սա­րա­կա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­ներ, սահ­մա­նա­փա­կո­ւե­ցաւ բա­րե­գոր­ծա­կան հիմ­նարկ­նե­րու գոր­ծու­նէու­թիւ­նը, խստա­ցո­ւե­ցաւ գրաքն­նու­թիւ­նը, փա­կո­ւե­ցան թեր­թեր ու հրա­տա­րա­կու­թիւն­ներ, հա­լա­ծո­ւե­ցան հայ մշա­կոյ­թի գոր­ծիչ­ներ։
Հա­յոց թե­մա­կան դպրոց­նե­րը փա­կե­լու հե­տե­ւո­ղա­կան ճիգ թա­փո­ւե­ցաւ։
Գո­լի­ցի­նի յա­մառ պնդում­նե­րով կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը 1903ին ըն­դու­նեց ե­կե­ղե­ցա­կան գոյ­քի բռնագ­րաւ­ման օ­րէն­քը, որ կ­’ոտ­նա­հա­րէր հայ ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին կեն­սա­կան շա­հե­րը։ ­Գո­լի­ցին բազ­միցս հրա­պա­րակ նե­տեց Ս. Էջ­միա­ծի­նի գա­հա­կալ­նե­րը «Ա­մե­նայն ­Հա­յոց ­Կա­թո­ղի­կոս»ի տիտ­ղո­սէն զրկե­լու ա­ռա­ջարկ-պա­հան­ջը։
­Հա­կա­հայ եւ բռնա­տի­րա­կան այդ վար­քա­գի­ծին վեր­ջա­կէտ դնե­լու ա­ռա­ջադ­րան­քով՝ 1903ի ­Հոկ­տեմ­բե­րի 14ին հնչա­կեան­նե­րը մա­հա­փոր­ձի ձեռ­նար­կե­ցին իշ­խան ­Գո­լի­ցի­նի դէմ, բայց ծան­րօ­րէն վի­րա­ւո­րո­ւե­լով հան­դերձ՝ ­Գո­լի­ցին մա­հէ փրկո­ւե­ցաւ։
1904ի վեր­ջե­րուն ­Ցա­րը ստի­պո­ւե­ցաւ յետ կան­չե­լու ­Գո­լի­ցի­նին։
Այդ­պէ՛ս, գո­լի­ցի­նեան քայ­լե­րուն ա­մէ­նէն ծան­րակ­շի­ռը հան­դի­սա­ցաւ հայ ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան կա­լո­ւած­նե­րու եւ ինչ­քե­րու բռնագ­րաւ­ման ­Ցա­րա­կան հրա­մա­նա­գի­րը, ո­րուն գոր­ծադ­րու­թիւ­նը կա­ռա­վար­չա­պե­տը փոր­ձեց պար­տադ­րել խստա­գոյն մի­ջոց­նե­րու կի­րար­կու­մով։
Պատ­մու­թե­նէն ծա­նօթ է, որ ­Հայ ­Յե­ղա­փո­խա­կան ­Դաշ­նակ­ցու­թեան ղե­կա­վա­րու­թեամբ բո­ղո­քի հա­մա­ժո­ղովր­դա­յին ու­ժեղ ա­լիք մը բարձ­րա­ցաւ ցա­րա­կան այդ ա­նար­դար, հա­յա­կոր­ծան եւ ա­նըն­դու­նե­լի հրա­մա­նագ­րին դէմ։
Ա­մե­նայն ­Հա­յոց ­Կա­թո­ղի­կո­սով եւ հայ հա­սա­րա­կա­կան, քա­ղա­քա­կան եւ յե­ղա­փո­խա­կան բո­լոր շրջա­նակ­նե­րու գոր­ծակ­ցու­թեամբ կազ­մո­ւած միաս­նա­կան ճա­կա­տով՝ Անդր­կով­կա­սի հա­յու­թիւ­նը մէկ մար­դու պէս ծա­ռա­ցաւ գո­լի­ցի­նեան խստու­թեանց դէմ։
Ցա­րա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը ողջմ­տու­թեան դի­մե­լու փո­խա­րէն՝ իշ­խան ­Գո­լի­ցի­նի ղե­կա­վա­րու­թեամբ վճռեց ազ­գա­մի­ջեան ա­տե­լու­թեան եւ թշնա­ման­քի ա­լիք բարձ­րաց­նել Անդր­կով­կա­սի թա­թար եւ վրա­ցի ազ­գաբ­նակ­չու­թեանց մօտ, որ­պէս­զի հա­կա­հայ խժդժու­թեանց հրահ­րու­մով կա­րե­նայ խեղ­դել հայ­կա­կան բո­ղո­քը, առ­նուազն՝ տկա­րաց­նել ա­նոր թա­փը։
Այդ­պէս սկսան խմո­րո­ւիլ հայ-թա­թա­րա­կան եւ հայ-վրա­ցա­կան ընդ­հա­րում­նե­րը Անդր­կով­կա­սի ամ­բողջ տա­րած­քին՝ ­Պա­քուն եւ  Թիֆ­լի­սը թա­տե­րա­բեմ դարձ­նե­լով ան­զէն հայ բնակ­չու­թեան դէմ կա­տա­ղած ամ­բոխ­նե­րու կի­րար­կած խու­ժա­նա­յին կո­տո­րած­նե­րու։
Դաշ­նակ­ցու­թիւ­նը բնա­կա­նա­բար ուժգ­նօ­րէն հա­կա­դար­ձեց եւ ­Նի­կոլ ­Դու­մա­նի ընդ­հա­նուր ղե­կա­վա­րու­թեան տակ ­Պա­քո­ւէն մին­չեւ  Թիֆ­լիս եւ ­Շու­շիէն մին­չեւ Ե­րե­ւան, հայ ժո­ղո­վուր­դը զէնք բարձ­րա­ցուց, հե­րո­սա­կան ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թիւն ի­րա­կա­նա­ցուց եւ ան­փա­ռու­նակ ձա­խո­ղու­թեան մատ­նեց կա­ռա­վար­չա­պետ իշ­խան ­Գո­լի­ցի­նի եւ ա­նոր տխրահռ­չակ աջ բա­զու­կը հան­դի­սա­ցող ­Պա­քո­ւի նա­հան­գա­պետ ­Նա­կա­շի­ձէի հա­կա­հայ սադ­րան­քը։
Ազ­գա­մի­ջեան զի­նեալ բա­խում­նե­րուն մէջ ցա­րա­կան իշ­խա­նու­թեանց հրձի­գի սադ­րանք­նե­րուն հա­տու պա­տաս­խան մը տա­լու եւ սան­ձե­լու ա­ռա­ջադ­րան­քով՝ Հ.Յ.Դ. օ­րին վճռեց եւ հա­զիւ ե­րի­տա­սարդ ԴՐՕի ձե­ռամբ ի­րա­գոր­ծեց ­Նա­կա­շի­ձէի ա­հա­բե­կու­մը։
Հե­տե­ւա­բար, ընդ­հան­րա­պէս հա­մա­ռու­սա­կան յե­ղա­փո­խու­թեան խմո­րում­նե­րուն եւ յատ­կա­պէս հա­յու­թեան ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան յաղ­թար­շա­ւին դէմ յան­դի­ման սահմռ­կած՝ ­Նի­կո­լայ Բ. ­Ցա­րը ստի­պո­ւե­ցաւ կա­ռա­վար­չու­թեան փո­խա­րէն ­Կով­կա­սի հա­մար վե­րա­հաս­տա­տել փո­խար­քա­յու­թեամբ կա­ռա­վար­ման դրու­թիւ­նը՝ ա­նոր ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը վստա­հե­լով «հին ա­ղո­ւէս»ի հռչակ վա­յե­լող կոմս Ի. ­Վո­րոն­ցով-­Դաշ­կո­վի։
Փո­խար­քան ան­շուշտ չհրա­ժա­րե­ցաւ ռու­սաց­ման քա­ղա­քա­կա­նու­թե­նէն, բայց նա­խընտ­րեց Անդր­կով­կա­սի սի­րա­շա­հու­մին վրայ խարս­խել ռու­սաց­ման հե­տա­գայ քայ­լե­րը։
Այդ մեկ­նա­կէ­տով ալ, ա­ռա­ջին հեր­թին, ­Վո­րոն­ցով-­Դաշ­կով յետս կո­չեց հայ ե­կե­ղե­ցա­պատ­կան կա­լո­ւած­նե­րու բռնագ­րաւ­ման ­Ցա­րա­կան հրա­մա­նա­գի­րը, նաեւ ձեռ­նար­կեց հայ-վրաց-թա­թար հաշ­տեց­ման խորհր­դակ­ցու­թիւն­նե­րու, ո­րոնք ըստ էու­թեան ձե­ւա­կան էին եւ այդ­պէս ալ ա­պար­դիւն ան­ցան։
Ցա­րիզ­մի «բաժ­նէ՝ որ տի­րես»ի քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը շա­րու­նա­կեց հրահ­րել ազ­գա­յին հո­ղի վրայ հա­կադ­րու­թիւն­ներն ու բա­խում­նե­րը՝ մին­չեւ ­Ցա­րա­կան ­Կայս­րու­թեան փլու­զու­մը։
Կայ­սե­րա­պե­տա­կան միեւ­նոյն քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ժա­ռան­գորդ­նե­րը ե­ղան նաեւ պոլ­շե­ւիկ­ներն ու ա­նոնց խորհր­դա­յին ձեռ­նա­սուն­նե­րը։