24 ­Յու­նո­ւար 1880

­Յու­նո­ւա­րի այս օ­րե­րուն, 138 տա­րի ա­ռաջ, ան­նա­խըն­թաց ե­ռու­զեռ կը տի­րէր ­Թուր­քիոյ ­Հա­յոց ­Պատ­րիար­քու­թեան նստա­վայ­րին մէջ, ­Պո­լիս։ ­Հայ մար­դիկ, խուռ­նե­րամ բազ­մու­թեամբ, հա­ւա­քուած էին պատ­րիար­քա­րա­նէն ներս եւ դուրս. ­Պատ­րիար­քա­րա­նին մէջ, հո­գե­ւո­րա­կան թէ աշ­խար­հա­կան ե­րե­ւե­լի հա­յեր մնա­յուն ժո­ղո­վի մէջ էին եւ դի­մում­ներ կ­’ըն­դու­նէին՝ հայ­կա­կան գա­ւառ­նե­րէն ­Պո­լիս փու­թա­ցած ազ­գա­յին­նե­րէ։
Ի՞նչ էր պա­տա­հած։
Ճշգ­րիտ՝ 24 ­Յու­նո­ւար 1880ի օ­րը, ազ­գա­նո­ւէր եւ բա­րեխ­նամ իր աշ­խա­տան­քը սկսած էր ­Պատ­րիար­քու­թեան նո­րա­կազմ «­Սո­վե­լոց ­Յանձ­նա­ժո­ղով»ը, որ կո­չո­ւած էր դառ­նա­լու մեր նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան նե­րազ­գա­յին ա­մէ­նէն ազ­դե­ցիկ եւ յա­ջո­ղակ նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­նե­րէն մէ­կը։
«­Սո­վե­լոց» ա­նու­նը կը կրէր հայ­կա­կան նա­հանգ­նե­րու ա­ղէ­տա­հար ու սո­վա­հար մեր ժո­ղո­վուր­դին օգ­նու­թեան փու­թա­լու նպա­տա­կով կազ­մո­ւած եւ մեր ազ­գի ե­րե­ւե­լի մե­ծա­մեծ­նե­րէն բաղ­կա­ցած բազ­ման­դամ ­Յանձ­նա­ժո­ղո­վը։ Ա­ղէտն ու սո­վը բնու­թեան չա­րիք­նե­րուն հետ կապ չու­նէին։ Այլ՝ խօս­քը կը վե­րա­բե­րէր մար­դուն կող­մէ մար­դուն նկատ­մամբ ցու­ցա­բե­րո­ւած ա­նո­ղոք վայ­րա­գու­թեան, նոյ­նինքն ան­պաշտ­պան հայ գեղ­ջու­կին դէմ գոր­ծադ­րո­ւած թուր­քեւքր­տա­կան ա­հա­ւոր բար­բա­րո­սու­թեան։
­Պա­տա­հա­ծը հա­յու դժբախտ պատ­մու­թիւնն էր։
1877-78ի ­Ռուս-Թր­քա­կան պա­տե­րազ­մին, հայ­կա­կան նա­հանգ­նե­րու ամ­բողջ տա­րած­քին, օս­մա­նեան բա­նա­կը զօ­րա­կո­չի են­թար­կած էր թուրք եւ քիւրտ ա­ւա­զակ­ներն ու յան­ցա­գործ­նե­րը, որ­պէս­զի ա­նոնց ձե­ռամբ գա­ւառ­նե­րու հայ բնակ­չու­թեան կո­տո­րա­ծը, կո­ղո­պու­տը եւ տե­ղա­հա­նու­թիւ­նը ի­րա­գոր­ծե­լով՝ կա­րե­նայ իբր թէ թումբ կանգ­նիլ Ա­րեւմտա­հա­յաս­տա­նի վրա­յով յաղ­թա­կան յա­ռա­ջա­ցող ռու­սա­կան զօր­քին։
­Թէեւ թրքա­կան բա­նա­կի հրա­մա­նա­տա­րու­թեան հա­շիւ­նե­րը սխալ դուրս ե­կան եւ ռու­սա­կան զօր­քը, հա­յազ­գի իր սպա­նե­րով ու հայ կա­մա­ւո­րա­կան­նե­րով, յաղ­թա­նակ տա­րաւ ռազ­մա­ճա­կատ­նե­րուն վրայ, այ­սու­հան­դերձ՝ մեծ թո­ւով ան­պաշտ­պան հա­յեր կո­տո­րո­ւե­ցան, ամ­բողջ շէ­ներ կո­ղոպ­տո­ւե­ցան ու քա­րու­քանդ ե­ղան։
Ա­ւե­լի՛ն. մա­հո­ւան վտան­գը իր մոր­թին վրայ զգա­ցած գա­ւա­ռի հա­յու­թիւ­նը, պա­տե­րազ­մի ա­ւար­տէն ան­մի­ջա­պէս ետք, ռու­սա­կան նա­հան­ջող բա­նա­կին հե­տե­ւե­լով, տաս­նեակ հա­զար­նե­րու հաս­նող բազ­մու­թեամբ լքեց պա­պե­նա­կան իր հո­ղե­րը եւ գաղ­թեց դէ­պի Ե­րե­ւա­նի նա­հան­գը։ ­Ռու­սա­կան զօր­քի հրա­մա­նա­տար­նե­րը, նե­րա­ռեալ հա­յազ­գի զօ­րա­վար­նե­րը, խստա­գոյն քայ­լե­րու դի­մե­ցին, որ­պէս­զի սար­սա­փա­հար հայ բազ­մու­թիւն­նե­րը մնան ի­րենց հո­ղե­րուն վրայ։ ­Բայց ա­պար­դիւն ան­ցան այդ ար­գելք­նե­րը։ ­Մա­հը եւ բար­բա­րո­սու­թիւ­նը տե­սած հայ գեղ­ջու­կը ա­մէն գնով ու­զեց հե­ռա­նալ թուրք եւ քիւրտ հրո­սակ­նե­րու հա­սո­ղու­թեան սահ­ման­նե­րէն։
­Հայ բազ­մու­թիւն­նե­րու զան­գո­ւա­ծա­յին այդ գաղ­թը ող­բեր­գու­թեան միայն նա­խեր­գանքն էր սա­կայն։ Ե­րե­ւա­նի նա­հան­գի ամ­բողջ տա­րած­քին ցրո­ւած գաղ­թա­կա­նու­թիւ­նը ան­պատս­պար մնաց եւ սո­վի մատ­նո­ւե­ցաւ։ ­Շատ չան­ցած վճռեց վե­րա­դառ­նալ իր պա­պե­նա­կան հո­ղին ու ինչ­քին՝ թուր­քին եւ քիւր­տին վտան­գը դի­մագ­րա­ւե­լու հաս­տա­տա­կա­մու­թեամբ։
Ա­հա՛ ամ­փոփ պատ­մու­թիւ­նը պա­տե­րազ­մի ու գաղ­թի այն ա­ղէ­տին, ո­րուն ա­ռա­ջին հե­տե­ւան­քը ե­ղան, հայ բազ­մու­թիւն­նե­րու հայ­րե­նի տուն դար­ձէն ետք, հա­մա­տա­րած սովն ու թշո­ւա­ռու­թիւ­նը։
­Հայ­կա­կան գա­ւա­ռը նաեւ զան­գո­ւա­ծա­յին այդ տե­ղա­շար­ժե­րէն ան­կախ, նոյ­նինքն պա­տե­րազ­մին հե­տե­ւան­քով, ծայր աս­տի­ճան ող­բա­լի կա­ցու­թեան մատ­նո­ւած էր եւ պէտք ու­նէր բա­րեխ­նամ մեծ ձեռ­քի, որ­պէս­զի կա­րե­նար նախ սո­վի հա­մա­ճա­րա­կին վերջ տալ եւ, ա­պա, աս­տի­ճա­նա­բար վե­րա­կանգ­նիլ իր աշ­խա­տա­սի­րու­թեամբ ու չար­քա­շու­թեամբ։
­Ներ­սէս ­Վար­ժա­պե­տեան ­Պատ­րիար­քի եւ Խ­րի­մեան ­Հայ­րի­կի օ­րի­նա­կով հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու, ինչ­պէս նաեւ Ազ­գի հո­գով ապ­րող ու գոր­ծող մե­ծա­տուն եւ անձ­նո­ւէր աշ­խար­հա­կան­նե­րու ճի­գե­րով՝ ­Թուր­քիոյ ­Հա­յոց ­Պատ­րիար­քու­թիւ­նը նա­խա­ձեռ­նեց նիւ­թա­կան եւ քա­ղա­քա­կան մե­ծազ­դե­ցիկ ­Յանձ­նա­ժո­ղո­վի մը կազ­մու­թեան, ո­րուն եւ վստա­հո­ւե­ցաւ «­Սո­վե­լոց» տէր կանգ­նե­լու հա­մազ­գա­յին ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը։
­Մա­ղա­քիա Ե­պիս­կո­պոս Օր­մա­նեան, որ այդ օ­րե­րուն ­Կար­նոյ ա­ռաջ­նորդն էր եւ իր կար­գին կը մաս­նակ­ցէր ­Յանձ­նա­ժո­ղո­վին, «Ազ­գա­պա­տում»ի է­ջե­րուն ման­րա­մասն եւ շեշ­տա­կի գնա­հա­տան­քով անդ­րա­դար­ձած է «­Սո­վե­լոց ­Յանձ­նա­ժո­ղով»ի կա­տա­րած նա­խախ­նա­մա­կան մեծ գոր­ծին։
­Յանձ­նա­ժո­ղո­վին ա­տե­նա­պետ­նե­րը ­Սե­րով­բէ ­Կիւլ­պէն­կեանն ու ­Սա­հակ ­Ղա­զա­րո­սեանն էին։ Ա­տե­նադ­պիր­նե­րը՝ ­Պօ­ղոս ­Շա­լեան եւ ­Գաբ­րիէլ ­Նո­րա­տուն­կեան։ Ա­բիկ Ուն­ճեան եւ Գ­րի­գոր ­Նի­կո­դի­մո­սեան խնա­մա­կալ­ներն էին։ ­Գան­ձա­պահն էր Ա­բէլ ­Կիւլ­պէն­կեան, իսկ հա­շո­ւա­պա­հը՝ ­Գառ­նիկ ­Յո­վա­կի­մեան։ ­Բո­լորն ալ պոլ­սա­հայ եւ ընդ­հան­րա­պէս հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ մե­ծա­պէս յար­գո­ւած անձ­նա­ւո­րու­թիւն­ներ էին, ո­րոնք ոչ միայն անձ­նա­պէս ի­րենք մե­ծա­գու­մար նո­ւի­րա­տո­ւու­թիւն­ներ կա­տա­րե­ցին, այ­լեւ՝ ­Պոլ­սոյ հայ մե­ծա­տուն­նե­րէն նոյն­քան շօ­շա­փե­լի գու­մար­ներ հա­ւա­քե­լէ ետք, եւ­րո­պա­կան մեծ ոս­տան­նե­րէն մին­չեւ Հնդ­կաս­տան ըն­դար­ձա­կե­ցին նո­ւի­րա­հա­ւա­քի աշ­խար­հագ­րա­կան քար­տէ­սը։ Ար­դիւն­քը ե­ղաւ ա­ւե­լի քան 39 հա­զար օս­մա­նեան հնչուն ոս­կիի հան­գա­նա­կու­թիւն մը, որ ան­նա­խըն­թաց էր։
«­Սո­վե­լոց ­Յանձ­նա­ժո­ղով»ին հռչա­կը չսահ­մա­նա­փա­կո­ւե­ցաւ իր ի­րա­գոր­ծած հան­գա­նա­կու­թեան մե­ծակ­շիռ գու­մա­րով։ ­Մէ­կէ ա­ւե­լի ա­ռում­նե­րով նա­խա­դէպ դար­ձաւ եւ հե­տա­գա­յի հա­մար օ­րի­նակ ծա­ռա­յեց յանձ­նա­ժո­ղո­վին եր­կա­մեայ գոր­ծու­նէու­թիւ­նը։
­Նախ՝ ծայր աս­տի­ճան բծախն­դիր գտնո­ւե­ցաւ իր ստա­ցած դի­մում­նե­րու քննու­թեան եւ նպաս­տի ար­ժա­նի կա­րի­քա­ւոր­նե­րը հաս­տա­տե­լու աշ­խա­տան­քին մէջ։ Մ­նա­յուն ժո­ղո­վի մէջ գտնո­ւե­ցաւ, որ­պէս­զի խղճի հանգս­տու­թեամբ կա­տա­րէ նպաստ­նե­րու բաշ­խու­մը։ Այդ պատ­ճա­ռով ալ, ­Պատ­րիար­քա­րա­նէն դուրս բե­րաւ իր ժո­ղո­վա­տե­ղին։ Ա­նոր խնա­մա­կալ ան­դամ­նե­րէն Ա­բիկ Ուն­ճեան ­Գա­տը­քէո­յի մէջ գտնո­ւող իր ըն­դար­ձակ տու­նը եր­կու տա­րի տրա­մադ­րեց յանձ­նա­ժո­ղո­վին, իբ­րեւ պաշ­տօ­նա­տուն գոր­ծա­ծո­ւե­լու հա­մար։
Երկ­րո՛րդ. «­Սո­վե­լոց ­Յանձ­նա­ժո­ղով»ը չբա­ւա­րա­րո­ւե­ցաւ աշ­խար­հի չորս ծա­գե­րէն իր հա­ւա­քած նո­ւի­րա­տո­ւու­թիւն­նե­րը ար­դա­րօ­րէն բաշ­խե­լու նա­խան­ձախնդ­րու­թեամբ։ ­Նոյն­պէս հե­տա­մուտ ե­ղաւ եւ գործ­նա­պէս օ­ժան­դա­կեց, որ­պէս­զի բաշ­խո­ւած գու­մար­նե­րով նպաս­տըն­կալ­նե­րը կա­րե­նան գործ ստեղ­ծել ի­րենց հա­մար եւ ե­կա­մու­տի մնա­յուն աղ­բիւ­րի վե­րա­ծել նպաս­տը։
Ա­ւե­լի՛ն. նո­ւի­րա­տո­ւու­թիւն­նե­րէն հա­ւա­քո­ւած գու­մար­նե­րուն մէկ մա­սը յանձ­նա­ժո­ղո­վը ի՛նք ուղ­ղա­կիօ­րէն յատ­կա­ցուց են­թա­կա­ռոյց­նե­րու ստեղ­ծու­մին, որ­պէս­զի գա­ւառ­նե­րու հա­յու­թիւ­նը ընդ­հան­րա­պէս աշ­խա­տան­քով ա­պա­հո­վէ։ Այդ ի­մաս­տով մեծ ի­րա­գոր­ծում մը ե­ղաւ, Խ­րի­մեան ­Հայ­րի­կի ջան­քե­րով, Ս. ­Վա­րա­գայ վան­քին մէջ երկ­րա­գոր­ծա­կան վար­ժա­րա­նի ստեղ­ծու­մը «­Սո­վե­լոց ­Յանձ­նա­ժո­ղով»ին կող­մէ։
Եր­րո՛րդ եւ ոչ վեր­ջի­նը՝ ­Յանձ­նա­ժո­ղո­վը ուղ­ղա­կի դի­մեց սուլ­թա­նի կա­ռա­վա­րու­թեան եւ Եւ­րո­պա­կան վեց տէ­րու­թեանց դես­պան­նե­րուն, որ­պէս­զի ա­նոնք եւս ի­րենց մաս­նակ­ցու­թիւ­նը բե­րեն՝ ­Յանձ­նա­ժո­ղո­վի մնա­յուն ներդ­րում­նե­րու ծրագ­րին յա­ջո­ղու­թեան։ ­Թէ՛ սուլ­թա­նը եւ թէ եւ­րո­պա­ցի դես­պան­նե­րը ըն­դա­ռա­ջե­ցին «­Սո­վե­լոց ­Յանձ­նա­ժո­ղով»ի դի­մում­նե­րուն, ո­րով­հե­տեւ ի վեր­ջոյ այդ ներդ­րում­նե­րուն բա­րի­քը պի­տի վա­յե­լէր հայ­կա­կան գա­ւառ­նե­րու ողջ բնակ­չու­թիւ­նը, ան­կախ ազ­գա­յին կամ կրօ­նա­կան իր պատ­կա­նե­լու­թե­նէն։
Այս­պի­սի՛ տա­րո­ղու­նա­կու­թեամբ բա­րեխ­նամ եւ ազ­գա­նո­ւէր ա­ռա­քե­լու­թիւն նո­ւա­ճեց, 138 տա­րի ա­ռաջ այս օ­րե­րուն, ­Թուր­քիոյ ­Հա­յոց ­Պատ­րիար­քու­թեան կող­մէ կեան­քի կո­չո­ւած «­Սո­վե­լոց ­Յանձ­նա­ժո­ղով»ը, որ ներշնչ­ման աղ­բիւր եւ օ­րի­նա­կե­լի նա­խա­ձեռ­նու­թիւն կը շա­րու­նա­կէ մնալ մին­չեւ մեր օ­րե­րը՝ հա­մազ­գա­յին նշա­նա­կու­թեամբ քայ­լե­րու որ­դեգր­ման եւ ի­րա­կա­նաց­ման ա­ռու­մով։