Արցախեան Ազատամարտը յաղթական աւարտի առաջնորդած նուաճումներու շարքին, յատկապէս զինադուլը կանխած յառաջխաղացքի ժամանակ, ռազմավարական նշանակութեամբ վճռորոշ քայլ մը արձանագրուեցաւ 23 տարի առաջ՝ Յուլիս 23ի այս օրը, երբ քսան օր տեւած բուռն ճակատումներէ ետք, հայ ազատամարտիկները ջախջախիչ պարտութեան մատնեցին ատրպէյճանական զօրքը եւ իրենց ամբողջական վերահսկողութեան տակ առին Դաշտային Արցախի ազերիաբնակ Աղդամ քաղաքը։
18րդ դարուն հիմնուած եւ 1993ին շուրջ 28 հազար ազերի բնակիչ ունեցող Աղդամը, իր ազատագրումէն ետք, մաս կազմեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան եւ անոր վարչական բաժանման մէջ իր տեղը գտաւ Ակնայ անուանումով, առնուելով Ասկերանի վարչատարածքային շրջանին մէջ։
Արցախեան պատերազմի ամբողջ տեւողութեան, Աղդամ իսկական պատուհասը դարձած էր ինչպէս մայրաքաղաք Ստեփանակերտի, նոյնպէս եւ Ասկերանի, Մարտունիի ու Մարտակերտի հայութեան։ Ատրպէյճանական բանակը մեծաթիւ զօրք եւ հսկայական ռազմամթերք ու պատերազմական սարքեր կեդրոնացուցած էր Աղդամի մէջ, ուրկէ շարունակաբար եւ անխնայ կը ռմբակոծուէին ու կրակի տակ կը պահուէին հայկական դիրքերն ու շարժումները։
Հետեւաբար, երբ Մայիս 1992ին հայկական ուժերը հերոսական գրոհով ատրպէյճանական զօրքը նահանջի մղեցին եւ ազատագրեցին Լեռնային Արցախի անառիկ ամրոց Շուշին, ռազմականօրէն հայկական ուժերուն հայեացքը ուղղուեցաւ դէպի Աղդամ, որ անդրդուելի կը մնար՝ արցախահայութեան ինքնապաշտպանական կորովը ամէն գնով ճզմելու իր մոլեգնութեան մէջ։
Ինչպէս որ Արցախեան Ազատամարտի ժամանակագիրները կը վկայեն՝ Շուշիի ազատագրումը թէեւ նուազեցուց, բայց ամբողջութեամբ առաջքը չկրցաւ առնել Արցախի քաղաքներուն եւ գիւղերուն, յատկապէս Լ.Ղ.Հ. մայրաքաղաք Ստեփանակերտին սպառնացող ռմբակոծումներու վտանգին:
Ատրպէյճանի ռազմաքաղաքական ղեկավարութիւնը ռազմա-օդային ուժերն ու խոշոր տրամաչափի հրետանին կ՚ընկալէր ոչ միայն իբրեւ իր զօրքերուն աջակցութեան միջոցի — մարտի դաշտին վրայ, այլեւ՝ իբրեւ հայ բնակչութիւնը ահաբեկելու ազդու միջոցի:
Պաքուի վարիչներու հաշուարկով՝ խաղաղ բնակավայրերու բարբարոսական, օդային ու հրետանային գնդակոծութիւնները պիտի ստիպէին խաղաղ ու շինարար կեանք ապրող հայ մարդոց, որպէսզի լքեն ու հեռանան իրենց հօրենական հողերէն:
Ընդհանուր այդ տրամբանութեամբ, երբ ազատագրուեցաւ Շուշին, Ատրպէյճանի ռազմական ղեկավարութիւնը հսկայական քանակութեամբ հրետանի կեդրոնացուց Աղդամի շրջանին մէջ, այդ շարքին նաեւ «կըրատ» համակարգեր եւ հեռահար ծովային գնդացիրներ: Աղդամի մէջ կեդրոնացած թշնամական զօրքը, որ սեպի պէս խրուած էր Լ.Ղ.Հ. կեդրոնական շրջաններուն մէջ, ահարկու վտանգ դարձաւ Մարտակերտի ու Մարտունիի ինքնպաշտպանական ուժերուն համար:
Աղդամէն կատարուող ռմբակոծումներուն եւ ծանր գնդացիրներով գնդակոծումներուն հետեւանքով՝ բառացիօրէն աւերուած էին Ասկերանի, Մարտակերտի, Մարտունիի շրջանները: Յատկապէս ծանրագոյն կորուստներ ունեցած էր Ասկերանը, հիմնայատակ աւերուելով։ Աղդամցիները զինամթերքի պակաս չունէին, քանի որ Աղդամի մէջ կեդրոնացած էր նախկին Խ.Ս.Հ.Մ. պաշտպանութեան նախարարութեան Անդրկովկասի զինուորական շրջանի զինամթերքին պահեստը:
Նման օրհասական պայմաններու մէջ, Աղդամի ազատագրումն ու վնասազերծումը ռազմավարական կենսական անհրաժեշտութիւն դարձած էին:
Հայկական ուժերը ձեռնարկեցին գրոհի։
Ինչպէս որ «Times.am»ի մեկնաբան Նարեկ Խալաֆեան կը վկայէ՝ Աղդամի ազատագրման նախաձեռնութիւնը «համաբանակային գործողութիւն էր. աշխարհագրօրէն՝ Հադրութից բացի, Լ.Ղ.Հ. բոլոր շրջանները սահմանակից էին Աղդամին, եւ բոլոր պաշտպանական շրջաններն էլ մասնակցեցին նրա ազատագրմանը:
«1993թ. ամրանը Լ.Ղ.Հ. ինքնապաշտպանութեան ուժերը մի քանի ուղղութիւններով սկսեցին Աղդամը շրջապատող յենակէտերի լռեցման լայնածաւալ գործողութիւնը: Ազատագրման պլանը (ծրագիրը) նախատեսուած էր 3 ուղղութեամբ՝ Վիտալի Բալասանեանի, Սամուէլ Կարապետեանի եւ Մովսէս Յակոբեանի ղեկավարութեամբ»:
Աղդամի վրայ ընդհանուր յարձակման վճռորոշ ռազմական գործողութիւնը տեւեց երեք օր: Յուլիս 23ին արցախեան զօրքերը, որոնք երկու կողմէ շրջապատած էին թշնամին, ստիպեցին ազերիական զօրքերուն պարպելու քաղաքը եւ հեռանալու:
Օրին Աղդամ ղրկուած ազերի սպայ մը, հետագային իր յուշերուն մէջ նկարագրելով, թէ Աղդամը զարմանալիօրէն դիւրին անձնատուր եղաւ, գրած է.- «Բնակչութիւնը չէր ուզում, որ մենք նրան պաշտպանենք: Նրանք բոլորը փախան»:
Այդպէ՛ս ազատագրուեցաւ, 23 Յուլիս 1993ին, նախկին Աղդամ եւ այժմու Ակնայ քաղաքը եւ ապահովեց Ասկերանի շրջանի ու Արցախի մայրաքաղաք Ստեփանակերտի անվտանգութիւնը: Անմիջապէս հնարաւոր դարձաւ Մարտունի-Աղդամ-Մարտակերտ ճամբուն օգտագործումը:
Ակնայ ազատագրումին նուիրուած այս հակիրճ ակնարկը կ’արժէ եզրափակել Աղդամի վրայ յարձակման ռազմական գործողութեան վերաբերեալ փոխ-գնդապետ Տիգրան Դեւրիկեանի վկայութենէն հետեւեալ մէջբերումով.-
«1993ի ամրանը Լ.Ղ.Հ. ինքնապաշտպանության ուժերը մի քանի ուղղութիւններով սկսեցին Աղդամը շրջապատող յենակէտերի լռեցման լայնածաւալ գործողութիւնը: Թշնամին քաղաքի մատոյցները սպասուածի չափ չէր ականապատել, մինչեւ վերջին պահը յուսալով, թէ ինքն է անցնելու յարձակման ու թերեւս միայն Շելլին էր բացառութիւն, որտեղ գրագէտ տեղադրուած ականադաշտեր կային: Աղդամի գործողութեան ժամանակ, ի թիւս այլոց, ինքնապաշտպանութեան ուժերի վեց սակրաւոր զոհուեց:
«Ընդհանուր յարձակմանը նախորդեցին դիրքային իրավիճակի բարելաւման դժուարին գործողութիւններ, որոնցից յիշատակելի են յատկապէս Աղդամ-Մարտակերտ սահմանագծում մղուած յաջող մարտերը, եւ կարեւոր բարձունքների գրաւումը։
«Յուլիսի 20ին ազատագրուեց Փոլադլուն, որը ճանապարհային կարեւոր հանգոյց էր: Թշնամին չէր հաշտւում Աղդամի կորստեան հետ, ինչի վկայութիւնը Շելլիի մարտերն էին, որտեղ մեր ականները թշնամուն նաեւ զրահատեխնիկայի կորուստներ պատճառեցին:
«Ուղտի մէջք» կոչուող բարձունքից թշնամին հրետակոծում էր Ստեփանակերտը: Չնայած` ինքնապաշտպանության ուժերի հրետանաւորների հակադարձ գործողութիւններին, թշնամին քաղաքին ու զօրքերին մեծ վնաս հասցրեց, քանի որ անհնար էր որոշել նրանց կայանքների տեղակայման ճշգրիտ վայրը: Աղդամի գրաւման հրետանային ապահովումը դժուարին աշխատանք էր. հրետանաւորները շուրջ մէկ ամիս հետախուզում էին իրականացնում:
«Հրետանու զգալի մասը դեռ Մարտակերտում էր, եւ հրետանաւորները կարողացան այդ կայանքները Կիչանում այնպէս տեղաբաշխել, որ կարողանային ե՛ւ հարուածել Աղդամին, ե՛ւ դիմագրաւել նաեւ Մարտակերտից հնարաւոր յարձակմանը:
«Դա բարդագույն գործողություն էր: …Թշնամուն մոլորեցնելու համար սակրաւորները սկզբում պայթեցրին Մարաղայի մօտի կամուրջը, ապա անցնելով դեռեւս լրիւ չազատագրուած ու կրակի տակ գտնուող տարածքով, պայթեցրին նաեւ Աղդամ-Մարտակերտ կամուրջը, որպէսզի Միր Բաշիրից սպասուող օգնութիւնը դանդաղէր եւ բնակչութիւնն ու զօրքը խուճապի մատնուէին: Իսկ Աղդամն ու Մարտունին միմեանց կապող կամուրջը համընդհանուր խուճապի պայմաններում թշնամին չէր կարողացել պայթեցնել:
«Առաջնահերթ խնդիրը «Ուղտի մէջքի» գրաւումն էր, առանց որի անհնար էր գրաւել Աղդամը: Սկզբում ազատագրուեց Շորբուլաղի բարձունքը, ապա աջ կողմում զարգացնելով յարձակումը եւ դիմելով թեւանցման` ինքնապաշտպանութեան ուժերը սկսեցին շրջապատել հակառակորդին: «Աղդամի ազատագրման ժամանակ ինքնապաշտպանական ուժերը փայլուն կատարեցին իրենց առաջադրանքը։
«Այս գործողութիւնը վկայեց նաեւ, որ ե՛ւ ծրագրման ու կրակի կառավարման, ե՛ւ կրակային խոցման ասպարէզներում, կենտրոնական ենթակայութեան հրետանուց զատ, բարձր մակարդակի է հասել նաեւ ինքնապաշտպանութեան ուժերի գնդային հրետանին:
«152 մ.մ. հրանօթների կրակից քաղաքում մեծ հրդեհ բռնկուեց: Մարտիկները յետոյ միայն հասկացան, որ վառվում էր Ադրբեջանի չորրորդ քաղաքը սնուցող հիմնական գազամուղը: Երբ բարձունքներն ազատագրուեցին, քաղաքը պարզ երեւաց:
«Թշնամին փորձեց օդից աջակցել ընկնող քաղաքի պաշտպանութեանը, բայց ապարդիւն: Աղդամի ազատագրման գործողութեան հակաօդային պաշտպանութիւնն իրականացնում էին երեք «ՕՍԱ-ՕԿ» մարտական մեքենաները, որոնք այնպէս էին տեղակայուել, որ գործողութեան շրջագծերը՝ «օղակները» միմեանց մէջ էին: Մարտակերտի կողմից Յուլիսի 21ին ինքնաթիռը եկաւ, մի կայանքը յայտնաբերեց ու նրա «օղակից» դեռ դուրս չեկած, միւս կայանքը խփեց: Իսկ յաջորդ օրը նոյն հաշուարկը նոյն հատուածում թշնամու ուղղաթիռ ոչնչացրեց»։
Ահա այսպէ՛ս վնասազերծուեցաւ «Գայլի որջ» Աղդամը։
Թշնամին ստացաւ ռազմական եւ բարոյահոգեբանական մեծ հարուած։ Ինչպէս նշած է պատմաբան Է. Մինասեան՝ «Աղդամում տարած յաղթանակը կոտրեց Ադրբեջանի «ողնաշարը»։
Աղդամ 2010ի Նոյեմբերին Լ.Ղ.Հ. կառավարութեան որոշումով վերանուանուեցաւ Ակնայ, որ դարձեալ ըստ Է. Մինասեանի՝ «ի սկզբանէ եղել է հայաբնակ բնակավայր։ Քաղաքի բնակչութեան հիմնական մասը կազմել են հայերը, եւ միայն միայն 19րդ դարավերջին եւ 20րդ դարի սկզբին, այնտեղ սկսել են բնակուել թուրք-թաթարական տարրերը: Հետագայում ադրբեջանական հայաթափման քաղաքականութեան արդիւնքում՝ Աղդամն ամբողջութեամբ հայաթափուել է»։
Ներկայիս, Լ.Ղ.Հ. կառավարութեան տուեալներով, Աղդամի մէջ մշտապէս բնակութիւն հաստատած են 360է աւելի բնակիչներ, որոնք հիմնականին մէջ կը զբաղուին հողագործութեամբ եւ անասնապահութեամբ:
Չնայած պատերազմական գործողութեանց հետեւանքով տեղի ունեցած մեծածաւալ աւերածութեանց, քաղաքի ազերիական հիմնական ճարտարապետական եւ մշակութային կառոյցը՝ մզկիթը, պահպանուած է։ Պահպանուած է նաեւ քաղաքին գերեզմանատունը։
