2 Սեպտեմբեր 1991. Արցախի Անկախութեան եւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հռչակումը Ն.

­Սեպ­տեմ­բեր 2ին հայ ժո­ղո­վուր­դը նշեց 28րդ ­տա­րե­դար­ձը մե­րօ­րեայ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի իր դա­րա­կազ­միկ նո­ւա­ճում­նե­րէն ա­մէ­նէն հպար­տա­ռի­թին՝ ա­զատ, ան­կախ ու դեռ միաց­ման սպա­սող Ար­ցա­խի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հռչա­կու­մին։
2 ­Սեպ­տեմ­բեր 1991ին, 28 տա­րի ա­ռաջ, այդ ժա­մա­նակ տա­կա­ւին ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի Ինք­նա­վար ­Մարզ եւ ­Շա­հու­մեա­նի Շր­ջան ա­նու­նով ծա­նօթ՝ հա­յոց հի­նա­ւուրց Ար­ցախ Աշ­խար­հի ժո­ղովր­դա­կան պատ­գա­մա­ւոր­նե­րը, ա­տե­նի օ­րէնս­դիր իշ­խա­նու­թեան ­Մար­զա­յին եւ Շր­ջա­նա­յին ­Խոր­հուրդ­նե­րու միա­ցեալ նիստ մը գու­մա­րե­լով, հռչա­կե­ցին Ար­ցա­խի Ան­կա­խու­թիւնն ու ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հիմ­նադ­րու­մը։
­Հա­յոց նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան թա­ւալգ­լոր ան­կում­նե­րու ա­նի­ւը շրջուե­ցաւ Ար­ցա­խի հա­յու­թեան յան­դուգն այդ քայ­լով, որ վերջ տո­ւաւ Ար­ցա­խի տաս­նա­մեակ­նե­րու գե­րե­վար­ման եւ սրբագ­րեց Ս­տա­լի­նի բռնա­կալ ձեռ­քով ու «օրհ­նու­թեամբ», 1921-1923 թո­ւա­կան­նե­րուն, հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ գոր­ծուած ա­ղա­ղա­կող ա­նար­դա­րու­թիւ­նը։
­Ծայր աս­տի­ճան դժո­ւար պայ­ման­նե­րու մէջ կա­տա­րո­ւե­ցաւ ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հռչա­կու­մը եւ ծան­րա­գոյն հա­րո­ւած­նե­րու դի­մա­կալ­ման գնով մեր ժո­ղո­վուր­դը, Ար­ցա­խի մէջ ու ամ­բողջ ­Հա­յաս­տա­նի տա­րած­քին, կրցաւ ի­րա­գոր­ծել ատրպէյ­ճա­նեան լու­ծէն ա­զա­տագ­րո­ւե­լու իր ո­րո­շու­մը` ապ­րե­լու եւ բար­գա­ւա­ճե­լու ըն­դու­նակ ան­կախ պե­տա­կա­նու­թիւն մը կեան­քի կո­չե­լով։
Աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ծայր աս­տի­ճան պայ­թու­ցիկ վե­րի­վայ­րում­ներ կան­խե­ցին 2 ­Սեպ­տեմ­բեր 1991ի Ար­ցա­խի ան­կա­խու­թեան հռչա­կու­մը։ ­Թէեւ ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թիւ­նը տա­կա­ւին գո­յու­թիւն ու­նէր, բայց 19 Օ­գոս­տոս 1991ին տե­ղի ու­նե­ցած էր Եա­նա­յե­ւի գլխա­ւո­րած պե­տա­կան յե­ղաշրջ­ման փոր­ձը` ­Կոր­պա­չե­ւեան իշ­խա­նու­թեան դէմ։ ­Մա­հա­մերձ ­Խորհր­դա­յին ­Կոմ­կու­սի վեր­ջին գա­լա­րու­մը ե­ղաւ Եա­նա­յե­ւեան խմբա­կին ի­րա­գոր­ծած պե­տա­կան բռնաշր­ջու­մի այդ փոր­ձը, ո­րուն նպա­տակն էր ձա­խո­ղու­թեան մատ­նել 22 Օ­գոս­տոս 1991ին նա­խա­տե­սո­ւած ­Միու­թե­նա­կան ­Նոր ­Պայ­մա­նագ­րի ստո­րագ­րու­թիւ­նը ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թեան մա­կա­նին տակ առ­նո­ւած ժո­ղո­վուրդ­նե­րուն եւ պե­տու­թեանց մի­ջեւ։
Եա­նա­յե­ւեան պե­տա­կան բռնաշրջու­մը սան­ձո­ւե­ցաւ ու ձա­խո­ղու­թեան դա­տա­պար­տո­ւե­ցաւ` Ել­ցի­նի ղե­կա­վա­րու­թեան տակ հա­մախմ­բո­ւած ռուս ա­զա­տա­կան հո­սան­քի հա­կա­հա­րո­ւա­ծին հե­տե­ւան­քով։ ­Թէեւ այդ պայ­ման­նե­րուն մէջ ջնջո­ւե­ցաւ 22 Օ­գոս­տոս 1922ին նա­խա­տե­սո­ւած ­Միու­թե­նա­կան ­Նոր ­Պայ­մա­նագ­րի ստո­րագ­րու­թիւ­նը։ Այ­սու­հան­դերձ` ա­զա­տա­կան­նե­րու յաղ­թա­նա­կով ձեռ­նար­կո­ւե­ցաւ նոր պայ­մա­նագ­րի մը պատ­րաս­տու­թեան, որ քա­նի մը ա­միս ետք` ­Դեկ­տեմ­բեր 1991ին հիմք պի­տի ծա­ռա­յէր ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թեան պաշ­տօ­նա­կան ու վերջ­նա­կան լու­ծա­րու­մին։
­Հա­մա­խորհր­դա­յին զար­գա­ցում­նե­րու այս շրջա­գի­ծին մէջ Ար­ցա­խի ­Հար­ցը թե­ւա­կո­խեց նոր փուլ։ 30 Օ­գոս­տոս 1991ին ­Խորհր­դա­յին Ատր­պէյ­ճա­նի ­Գե­րա­գոյն ­Խոր­հուր­դը միա­կող­մա­նիօ­րէն որ­դեգ­րեց «­Խորհր­դա­յին Ատր­պէյ­ճա­նի ազ­գա­յին ան­կա­խու­թեան վե­րա­կանգ­նու­մի Հռ­չա­կա­գիր»ը, որ ­Պա­քուի իշ­խա­նու­թեանց աչ­քին «օ­րի­նա­կան ճամ­բան» պի­տի բա­նար Ար­ցա­խի հա­յու­թեան հետ իր ձեռ­նար­կած ռազ­մա­կան «հա­շո­ւե­յար­դար»ի վեր­ջին ա­րա­րին` ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի Ինք­նա­վար ­Մար­զի բռնագ­րա­ւու­մին եւ ատր­պէյ­ճա­նա­կան լու­ծի ամ­բող­ջա­կան պար­տադրու­մին առ­ջեւ, ի հար­կին ար­ցա­խա­հա­յու­թեան ֆի­զի­քա­կան բնաջն­ջու­մով կամ տե­ղա­հա­նու­թեամբ։
­Բայց 1988ի փետ­րո­ւա­րեան իր զար­թօն­քէն սկսեալ Ար­ցա­խի հա­յու­թիւ­նը, իր կող­քին եւ թի­կուն­քին ու­նե­նա­լով ամ­բողջ հայ ժո­ղո­վուր­դը, ի ­Հա­յաս­տան թէ ի սփիւռս աշ­խար­հի, ա­մէն կար­գի հա­րո­ւա­ծի դէմ կուրծք ցցե­լով, յա­նուն ազ­գա­յին ա­զա­տագ­րու­թեան իր զա­ւակ­նե­րու քրտին­քէն ու ա­րիւ­նէն ա­հա­ւոր գին վճա­րե­լով, այ­լեւս այ­րած էր ետ­դար­ձի բո­լոր կա­մուրջ­նե­րը.-
­Միակ ընտ­րան­քը Ա­զա­տու­թիւն կամ ­Մահ` ­Հայ­րե­նիք կամ ­Մահ դրօ­շով ան­վե­հեր կռո­ւի ու­ղին էր։
Եւ ­Խորհր­դա­յին Ատր­պէյ­ճա­նի 30 Օ­գոս­տոս 1991ի «ան­կա­խու­թեան վե­րա­կանգն­ման հռչա­կագ­րին», ա­ւե­լի ճիշդ` Ար­ցա­խի հա­յու­թիւ­նը վերջ­նա­կան հա­շո­ւե­յար­դա­րի են­թար­կե­լու յայ­տա­րա­րու­թեան, հայ­կա­կա՛ն պա­տաս­խա­նը ե­ղաւ ար­մա­տա­կան ու վերջ­նա­կան։ ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի Ինք­նա­վար ­Մար­զի ժո­ղովր­դա­յին պատ­գա­մա­ւոր­նե­րու ­Մար­զա­յին ­Խոր­հուր­դը, ­Շա­հու­մեա­նի շրջա­նի ժո­ղովր­դա­յին պատ­գա­մա­ւոր­նե­րու Շր­ջա­նա­յին ­Խոր­հուր­դին հետ հա­մա­տեղ նիստ գու­մա­րե­լով, 2 ­Սեպ­տեմ­բեր 1991ին հռչա­կեց Ար­ցա­խի ան­կա­խու­թիւ­նը եւ ի­րա­ւա­կան հի­մը դրաւ ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի ­Հան­րա­պե­տու­թեան։
Ոչ միայն պատ­մա­կան պա­հուն հա­մա­պա­տաս­խա­նող յան­դուգն քայլ էր, այ­լեւ ազ­գա­յին-պե­տա­կան ու քա­ղա­քա­կան-հա­սա­րա­կա­կան բո­լոր ա­ռում­նե­րով շրջա­հա­յեաց կողմ­նո­րո­շում մը ե­ղաւ ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հռչա­կու­մը։
Եւ ա­մէն բա­նէ վեր ի­րա­ւա­կան սրբագ­րու­մը կա­տա­րեց Ս­տա­լի­նի գոր­ծած պատ­մա­կան ա­նար­դա­րու­թեան, ո­րուն մեղ­քի պտուղն էր 7 ­Յու­լիս 1923ին հռչա­կո­ւած ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի Ինք­նա­վար ­Մար­զը, որ նո­ւէր տրո­ւե­ցաւ Ատր­պէյ­ճա­նին։
Օ­րին դժո­ւար էր հա­ւա­տալ, որ ­Շու­շիի բար­ձունք­նե­րուն ամ­րա­կա­յո­ւած ատր­պէյ­ճա­նա­կան զօր­քի հրե­տա­նիի հա­րո­ւած­նե­րուն եւ ար­ձա­կա­զէն­նե­րու կրա­կո­ցին տակ, հա­զիւ ինք­նա­պաշտ­պա­նու­թեան դիր­քե­րու վրայ գտնո­ւող եւ, ա­ւե­լի՛ն, ան­հա­ւա­սար ու­ժե­րով ա­զա­տու­թեան հա­մար մարտն­չող Ար­ցա­խի հա­յու­թիւ­նը ի վի­ճա­կի պի­տի ըլ­լար, ի­րո­ղա­պէս եւ ըստ ա­մե­նայ­նի, կեն­սա­գոր­ծե­լու իր ան­կա­խու­թիւ­նը ատրպէյ­ճա­նա­կան լու­ծէն՝ ի հե­ճուկս ժա­մա­նա­կի եւ պայ­ման­նե­րու անն­պաստ դա­սա­ւո­րու­մին, կազ­մա­ւո­րե­լով նոր ժա­մա­նակ­նե­րու պա­հանջ­նե­րուն հա­մա­հունչ եւ ապ­րե­լո՛ւ ըն­դու­նակ իր պե­տա­կա­նու­թիւ­նը։
­Բայց նախ Ար­ցա­խի, ա­պա՝ մայր ­Հա­յաս­տա­նի եւ, ի վեր­ջոյ, աշ­խար­հասփիւռ ողջ հայ ժո­ղո­վուր­դի վճռա­կա­նու­թեան, մար­տու­նա­կու­թեան եւ միաս­նա­կան պայ­քա­րին շնոր­հիւ ի­րա­կա­նու­թիւն դար­ձաւ մե­րօ­րեայ հա­յու­թեան ազ­գա­յին ան­կախ պե­տա­կա­նու­թեան երկ­րորդ կռո­ւա­նը։
Այ­սօր, երբ 26 տա­րի­նե­րու հե­ռա­ւո­րու­թե­նէն յե­տա­դարձ ակ­նարկ մը կը նե­տենք եւ ընդ­հա­նուր հա­շո­ւեկշռի կ’ար­ժա­նաց­նենք Ար­ցա­խի հա­յու­թեան հետ մեր ժո­ղո­վուր­դին կտրած ու­ղին, ար­դա­րօ­րէն հպար­տու­թիւ­նը կը հա­մա­կէ մեր միտքն ու սիր­տը՝ ի տես գե­րա­գոյն զո­հա­բե­րու­թեան գնով ձեռք բե­րո­ւած նո­ւա­ճում­նե­րուն։
Եւ ա­ռա­ջին հեր­թին կը խո­նար­հինք ան­մեռ յի­շա­տա­կին առ­ջեւ ա­ռիւ­ծա­սիրտ այն ա­զա­տա­մար­տիկ­նե­րուն, ո­րոնք հե­րո­սա­կան ի­րենց պայ­քա­րով եւ ի­մա­ցեալ մա­հո­ւամբ ան­մա­հա­նա­լու ազ­գա­յին մեր ա­ւան­դը վե­րա­նո­րո­գող ի­րենց մար­տի­րո­սա­ցու­մով՝ հայ­կա­կան տա­րածք ա­զա­տագ­րե­լու եւ ամ­րօ­րէն պաշտ­պա­նե­լու նո­րօ­րեայ դիւ­ցազ­նա­պա­տու­մը պար­գե­ւե­ցին ­Հա­յաս­տա­նին եւ հա­յու­թեան։ ­Ծան­րակ­շիռ ո­րո­շում էր 2 ­Սեպ­տեմ­բեր 1991ի Ար­ցա­խի Ան­կա­խու­թեան եւ ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի ­Հան­րա­պե­տու­թեան հռչա­կու­մը։ ­Խորհր­դա­յին բա­նա­կի հա­մազ­գես­տով գոր­ծող իշ­խա­նա­ւոր «օ­րի­նա­կան» ուժ էր ատր­պէյ­ճա­նա­կան զօր­քը, որ այ­նուա­մե­նայ­նիւ ձեռ­նար­կած էր Ար­ցա­խի հա­յու­թիւ­նը բնաջն­ջե­լու նո­րօ­րեայ ցե­ղաս­պա­նու­թեան՝ ա­մէ­նէն հա­կա­ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան եւ ա­նի­րաւ բռնա­տի­րու­թեան մը մա­հա­ցու գոր­ծի­քը դառ­նա­լով։
­Խա­ղաղ հա­ւաք­նե­րով եւ օ­րէնսդ­րա­կան ու սահ­մա­նադ­րա­կան ի­րա­ւունք­նե­րու վրայ խարս­խո­ւած դի­մում­նե­րով ար­դա­րու­թիւն ու ­Հա­յաս­տա­նի հետ միա­ցում պա­հան­ջող Ար­ցա­խի հա­յու­թիւ­նը, ատր­պէյ­ճա­նա­կան եւ խորհր­դա­յին հա­րո­ւած­նե­րուն տակ աս­տի­ճա­նա­բար կռա­նե­լով իր ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան կամքն ու հա­ւա­քա­կան ու­ժը, քայլ առ քայլ ըն­դար­ձա­կեց ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան իր պայ­քա­րը, ու­նե­ցաւ ծան­րա­գոյն կո­րուստ­ներ՝ բայց չընկրկե­ցաւ, մին­չեւ որ ներ­կա­յա­ցաւ քա­ղա­քա­կան յար­մար պա­հը, որ­պէս­զի հռչա­կէր Ար­ցա­խի ան­կա­խու­թիւ­նը։
Ատր­պէյ­ճան ո­րո­շեց դուրս գալ ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թե­նէն եւ վե­րա­կանգ­նել 1918ին մու­սա­ւա­թա­կան թա­թար­նե­րու յօ­րի­նած Ատր­պէյ­ճա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը՝ իբ­րեւ ան­կախ պե­տու­թիւն։
Ատր­պէյ­ճա­նա­կան այդ քայ­լը, ի­րա­ւա­կա­նօ­րէն եւ քա­ղա­քա­կա­նօ­րէն, լրիւ ա­զատ ար­ձա­կեց ձեռ­քե­րը Ար­ցա­խի հա­յու­թեան, որ­պէս­զի ձեռ­նար­կէր ատր­պէյ­ճա­նա­կան բռնա­կալ լու­ծէն ամ­բող­ջա­կան ա­զա­տագ­րու­մի իր յաղ­թար­շա­ւին։
­Փաս­տօ­րէն Ար­ցա­խը բնաւ մաս չէր կազ­մած թրքա­կան սո­ւին­նե­րով 1918ին ստեղ­ծո­ւած Ատր­պէյ­ճա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան։ ­Միայն խորհրդա­յին կար­գե­րու հաս­տա­տու­մէն ետք, 1923ին, Ս­տա­լի­նեան մութ գոր­ծար­քով նո­ւէր տրո­ւած էր ա­զե­րի­նե­րուն… եւ 1991ին ար­դէն ժա­մա­նակն էր, ե­թէ ուշ չէր, որ­պէս­զի ա­նար­դա­րու­թիւ­նը վերջ­նա­կա­նա­պէս սրբագ­րո­ւէր եւ, նոյ­նինքն խորհր­դա­յին օ­րէնք­նե­րով ու սահ­մա­նադ­րու­թեամբ ա­ռաջ­նոր­դո­ւե­լով, բայց նաեւ ու մա­նա­ւա՛նդ մի­ջազ­գա­յին օ­րէն­քի հիմ­նա­րար Ուխ­տա­գիր­նե­րուն վրայ հիմ­նո­ւե­լով, ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի Ինք­նա­վար ­Մարզն ու ­Շա­հու­մեա­նի Շր­ջա­նը միա­ւո­րո­ւէին ան­կախ պե­տու­թիւն հռչա­կո­ւած ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի ­Հան­րա­պե­տու­թեան մէջ։
Այ­սօր 28ա­մեայ լիար­ժէք պե­տու­թիւն է ­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բա­ղի՝ Ար­ցա­խի՛ ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը, որ ոչ միայն իր պաշտ­պա­նա­կան բա­նա­կով կրցաւ ա­զե­րի բռնա­տի­րու­թե­նէն ա­զա­տագ­րել հա­յա­պատ­կան Ար­ցա­խի տա­րածք­նե­րը, այ­լեւ՝ ի­րա­ւա­կան ու ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան հի­մուն­քով պե­տա­կա­նու­թեան իր շէն­քը քար առ քար բարձ­րաց­նել եւ նոյ­նինքն Ատր­պէյ­ճա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան ա­ւա­տա­պե­տա­կան իշ­խա­նու­թեան տակ քաշք­շո­ւող ա­զե­րի հա­սա­րա­կու­թեան բա­րի նա­խան­ձը գրգռել։
­Ճիշդ է, Ար­ցա­խի ի­րո­ղա­պէս նո­ւա­ճուած ան­կա­խու­թիւ­նը մին­չեւ այ­սօր դեռ չէ ար­ժա­նա­ցած մի­ջազ­գա­յին ըն­տա­նի­քի լիար­ժէք ճա­նա­չու­մին եւ ի­րա­ւա­կան նո­ւի­րա­գոր­ծու­մին։
­Բայց երբ ա­րեան գնով նո­ւա­ճո­ւած ան­կա­խու­թիւ­նը ի վի­ճա­կի ես պա­հե­լու, պե­տա­կա­նօ­րէն ար­մա­տա­ւո­րե­լու եւ քա­ղա­քա­կա­նօ­րէն ամ­րապն­դե­լու, ան­պայ­ման վստահ կրնաս ըլ­լալ, որ ի վեր­ջոյ կը հաս­նի նաեւ ի­րա­ւա­կան ճա­նա­չու­մի ժա­մը։ Այդ ինք­նավս­տա­հու­թեամբ է, որ Ար­ցա­խէն ու հայ­րե­նի մեր ոս­տան­նե­րէն մին­չեւ աշ­խար­հի հե­ռա­ւոր ա­փե­րը սփռո­ւած ի­րա­ւա­տէր հա­յու­թիւ­նը, այ­սօր, միաս­նա­կան միեւ­նոյն հաս­տա­տա­կա­մու­թեամբ կը տօ­նէ Ար­ցա­խի ան­կա­խու­թեան հռչակ­ման տա­րե­դար­ձը։ Եւ կը վե­րա­նո­րո­գէ ազ­գա­յին իր սրբա­զան ուխ­տը՝ Ար­ցա­խի ­Հան­րա­պե­տու­թեան կեն­սու­նա­կու­թեան կռուան­նե­րը ու­ժե­ղաց­նե­լո՛ւ, բո­լոր ու­ժե­րով շա­րու­նա­կե­լո՛ւ ար­դէն քա­ղա­քա­կան-դի­ւա­նա­գի­տա­կան հուն մտած պայ­քա­րը՝ յա­նուն Ար­ցա­խի ի­րո­ղա­կան ան­կա­խու­թեան մի­ջազ­գա­յին ի­րա­ւա­կան ճա­նա­չու­մին, ի խնդիր մայր հայ­րե­նի­քի հետ վերջ­նա­կան միա­ւո­րու­մին։

Նիւթը քաղուած է «Ազատ Օր»ի՝ 2 Սեպտեմբեր 2017ի թիւէն