2 Նոյեմբերի այս օրը, 171 տարի առաջ, Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին, Սուլթանի «Կայսերական իրատէով» (հրամանագրով), բողոքականութիւնը պաշտօնապէս ճանչցուեցաւ իբրեւ օրինական «միլլէթ» (ինքնուրոյն հասարակութիւն – համայնք)։
Թէեւ սուլթանական հրամանագիրը կը վերաբերէր ընդհանրապէս Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին ապրող բոլոր ազգութեանց բողոքականներուն, բայց իրականութեան մէջ նորահաստատ «Հայ աւետարանական եկեղեցի»ն էր, որ սուլթանի հրամանագրով կþարժանանար պաշտօնական ճանաչումի եւ օրինական ասպարէզ կը գտնէր իր գործունէութիւնը ծաւալելու համար։
Շատ գրուած է հայ իրականութեան մէջ բողոքական շարժումին օտարամուտ ըլլալու, մինչեւ իսկ ատենի մեծ պետութեանց թափանցումի շահերուն ծառայելու հանգամանքին մասին։ Իրականութենէն այնքան ալ հեռու չէին, ատենին, այդօրինակ մեղադրանքները։ Նոյնինքն թրքական պետութեան կողմէ 163 տարի առաջ «շնորհուած» սուլթանական ճանաչումը կը վկայէ, որ բողոքականութիւնը «կարեւոր խաղաքար» էր«հիւանդ մարդ»ուն՝ Օսմանեան Կայսրութեան շուրջ մղուած մեծապետական մրցապայքարներուն համար։
Բայց նոյնպէս իրականութիւն է, որ բողոքականութեան համար իսկապէս պատրաստի հող կար թէ՛ հայ ժողովուրդին պարտադրուած ազատազրկման ու ստրկացման պայմաններուն մէջ, թէ՛ ընդհանրապէս Օսմանեան Կայսրութեան մականին տակ գերեվարուած բոլոր ազգութեանց մօտ։ Աւելի՛ն. բողոքական շարժումի տարածման խնդիր կը դիմագրաւէին նաեւ Ցարական Կայսրութիւնն ու Իրանը, որոնց տիրապետութեան եւս ենթարկուած էր մեր ժողովուրդը։
Այդ առումով ալ, իբրեւ ինքնուրոյն համայնք Օսմանեան Կայսրութեան կողմէ «Հայ աւետարանական եկեղեցի»ին շնորհուած օրինական ճանաչումին տարեդարձը առիթ մըն է, որպէսզի յուշատետրի լուսարձակին տակ առնուի հայ աւետարանչական շարժման ազգային դիմագիծին եւ ազգային առաքելութեան հունաւորման ու արմատաւորման երկար եւ դժուար ճանապարհը։ Արտաքին եւ ներքին մեծ դժուարութիւններ յաղթահարելու գնով՝ հայացման ուշագրաւ ուղի մը կտրեց բողոքական շարժումը մեր ժողովուրդի կեանքին մէջ եւ այսօր, արդէն, հայ աւետարանական եկեղեցին իր նուիրական տեղը կը գրաւէ հայ կեանքին մէջ իբրեւ ազգային եկեղեցի։
Բողոքական շարժումի այդ դժուարին հայացման օգնեցին, անկասկած, նոյնինքն օտար միսիոնարներու շարքին յայտնուած ա՛յն արժանաւոր աւետարանիչները, որոնք անմնացորդ նուիրուեցան հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր լուսաւորման, հայոց նորահաս սերունդներու կրթական զարգացման եւ, ընդհանրապէս, աղքատախնամութեան, բարեգործութեան եւ ընկերային ծառայութեան օրհնաբեր գործին։
Բայց օտար հայասէր աւետարանիչներու այդ ամբողջ ներդրումը, որքան ալ երախտաշատ, ի վիճակի չէր հայացնելու աւետարանական եկեղեցին, եթէ նոյնինքն հայ ժողովուրդի ծոցէն ծնունդ չառնէին այն պատուելիները, որոնք հոգեմտաւոր իրենց առաքելութեամբ եւ ազգային-հասարակական անձնուէր գործունէութեամբ՝ վճռորոշ դեր ունեցան աւետարանչութիւնը ազգայնացնելու, հայ ժողովուրդի էութեան հարազատ հունով յառաջ մղելու, հայաշունչ եւ ժողովրդանուէր դարձնելու դժուարին մաքառումին մէջ։
Պատմութենէն ծանօթ է, որ բողոքականութիւնը Եւրոպայի մէջ ծնունդ առաւ ու տարածուեցաւ 16րդ դարուն, երբ աւատապետական կարգերու եւ կաթոլիկութեան Բարեկարգման համար ծաւալած ընդհանուր շարժման շրջագծին մէջ, Լութեր հիմը դրաւ քրիստոնէական ու աստուածաբանական նոր հոսանքի մը, որուն «Բողոքականութիւն» անունը տուին ատենի Եւրոպային տիրապետող կրօնական եւ աշխարհական իշխանութիւնները՝ Հռոմի Պապական Աթոռին գլխաւորութեամբ։
Տասնամեակներու վրայ երկարած կրօնաքաղաքական պատերազմներու գնով՝ բողոքականութիւնը տարբեր անուններով պաշտօնական ու պետական ճանաչումի արժանացաւ Եւրոպայի տարածքին. Լութերականութիւն կոչուեցաւ Գերմանիոյ մէջ, Անկլիքանութիւն անուանուեցաւ Անգլիոյ մէջ, Քալվինականութիւն անունը ստացաւ Ֆրանսայի մէջ եւ, ժամանակի ընթացքին, հիմը դրաւ Անապափթիստ եկեղեցիներու՝ նորանուաճ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ։
Սկզբնապէս բառին բուն իմաստով բողոքի եւ բարեկարգումի շարժում մը եղաւ բողոքականութիւնը։ Աստուածաբանական ու ընկերային-գաղափարաբանական ծառացում մըն էր կաթողիկէ եկեղեցւոյ դաւանած սուրբերու, հրեշտակներու, Աստուածածնի եւ սրբապատկերներու ծիսական պաշտամունքին դէմ, Քաւարանի կաթոլիկ դաւանամոլութեան եւ ընդհանրապէս աշխարհական իշխանութիւնը աստուածային կամքով սրբագործելու աւատապետական նկրտումներուն դէմ։ Էապէս Աւետարանչական շարժում մըն էր, որ Սուրբ Գիրքին վերադառնալու եւ անոր ուսմունքով առաջնորդուելու հրամայականը շեշտելու եկաւ։ Բայց իր կարգին պաշտօնական հաստատութեանց ծնունդ տալով, իրարմէ անկախ գործող ուրոյն եկեղեցիներու վերածուելով եւ դաւանական իշխանութիւն հաստատելով՝ բողոքականութիւնը վերաճեցաւ սուրբ-գրային եւ աստուածաբանական ուրոյն ուսմունք եւ դպրոցներ քարոզող եկեղեցիներու բազմաճիւղ, այլեւ ապակեդրոն դաւանանքի մը։
Արեւելք թափանցելու առումով՝ 19րդ դարը ծաղկումի ժամանակաշրջան մը հանդիսացաւ բողոքականութեան համար։ Բողոքական միսիոնարական առաքելութիւններ կրնկակոխ հետեւեցան Նափոլէոնական արշաւանքներուն։ Յատկապէս հայ իրականութեան հետ շփումի իմաստով, մինչեւ 1820ականները կ’երկարին բողոքական շարժումի կազմաւորման արմատները հայ ժողովուրդի կեանքին մէջ։ 1821ին արդէն, Շուշիի մէջ, աշխոյժ գործունէութիւն ծաւալած էր զուիցերիական «Պազէլեան միսիոնարութիւն»ը։ Իսկ Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին ապրող հայութեան մէջ բողոքական քարոզչութեան առաջին խմորումները զգալի կը դառնան 1830ականներու սկզբնաւորութեան, երբ ամերիկացի միսիոնարներ կը հասնին Պոլիս։
Հայ առաքելական եկեղեցին դեռ չէր մարսած 1700ականներէն սկսեալ կաթոլիկութեան առաջացուցած ներքին ճեղքը, երբ բողոքականութեան առաջին ծլարձակումները սկսան։ Կաթոլիկութեան դէմ հայ առաքելական եկեղեցւոյ մղած այդ երկարատեւ պայքարը ի վերջոյ շրջադարձ ապրեցաւ, երբ սուլթանական հրամանագրով հայ կաթողիկէ եկեղեցին առանձին «միլլէթ»ի պաշտօնական ճանաչումի արժանացաւ եւ պետական արտօնութիւն ստացաւ ազատօրէն գործելու։ Մօտաւորապէս նոյնը կրկնուեցաւ հայ աւետարանական եկեղեցւոյ պաշտօնական ճանաչումը կատարող սուլթանական հրամանագրի պարագային, այն տարբերութեամբ, որ Սուլթանի 2 Նոյեմբեր 1847ի «իրատէով» Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին գործող բոլոր բողոքական եկեղեցիներուն, իբրեւ ինքնուրոյն «միլլէթ»ի ներկայացուցիչներու, պաշտօնական ճանաչում շնորհուեցաւ։
Պատմաբաններու վկայութեամբ՝ 15րդ եւ 16րդ դարերուն, յոյն-ուղղափառ եւ հայ առաքելական եկեղեցիներուն «միլլէթ»ի պաշտօնական կարգավիճակ շնորհելու սուլթանական քաղաքականութիւնը իւրովի կրկնուեցաւ նախ հայ կաթողիկէ եկեղեցւոյ եւ, ապա, ընդհանրապէս բողոքականութեան «միլլէթ»ի պաշտօնական ճանաչում շնորհելու քայլին մէջ։ Յոյն եւ հայ պատրիարքութեանց աշխարհական յարաճուն ազդեցութիւնը, այլ մանաւանդ կրօնական հոսանքներու միջոցաւ Օսմանեան Կայսրութենէն ներս եւրոպական մեծ տէրութեանց անուղղակի եւ ուղղակի թափանցումները հակակշռելու քաղաքական մտահոգութեամբ՝ թուրք սուլթանական իշխանութիւնը կաթոլիկութեան եւ բողոքականութեան առջեւ կանաչ լոյս բացաւ, որպէսզի կայսրութեան քրիստոնեայ բնակչութիւնը ներքնապէս բաժնէ եւ կառավարելի դարձնէ։
Բողոքականութեան պարագային յատկանշական եւ առանձնայատուկ երեւոյթը եղաւ այն, որ յոյն-ուղղափառ եւ կաթողիկէ եկեղեցիները կայսրութեան ոչ-հայ քրիստոնեաները «արգիլեալ գօտի» դարձուցին բողոքականութեան թափանցումին առջեւ, իսկ սուլթանի կառավարութիւնը ամէն արգելք դրաւ, որպէսզի մահմետական բնակչութեան չկարենան մօտենալ բողոքական միսիոնարները։ Այդ առումով «անպաշտպան» եւ «բաց» դաշտ կը հանդիսանար կայսրութեան հայ բնակչութիւնը, որուն ուղղութեամբ թափ առին բողոքական թափանցումի քայլերը։
Ցարական տիրապետութեան տակ ապրող հայութեան պարագային եւս բողոքական շարժումը թափանցումի լուրջ դժուարութիւն ունեցաւ, որովհետեւ տակաւին 1836 թուին, ցարական հրամանագրով, բողոքական եկեղեցին պաշտօնապէս արգիլուեցաւ Անդրկովկասի տարածքին։ Թէեւ միսիոնարական խմբակներն ու միութիւնները կրթական եւ ընկերային-մշակութային իրենց գործունէութիւնը շարունակեցին Արեւելահայաստանի մէջ, բայց դաւանական առանձին հոսանք առաջացնելու արտօնութիւն չստացան։ Օսմանեան Կայսրութեան տարածքին նման արգելքի չբախեցան բողոքական միսիոնարները։ Սուլթանական իշխանութիւնը, իր արտաքին թէ ներքին քաղաքականութեան հրամայականներէն մեկնելով, նաեւ հայոց պատրիարքութեան մէջ երեւան եկած որոշակի ռուսասիրութիւնը հակակշռելու մտօք, շարժումի ազատութիւն շնորհեց բողոքականութեան։
Պատմաքաղաքական այս զարգացումներու խորապատկերին վրայ, 1840ականներու սկզբնաւորութեան, երբ միսիոնարական շարժումը Օսմանեան Կայսրութեան ողջ տարածքին արդէն թափ առած էր իբրեւ կրթական եւ ընկերային-խնամատարական գործունէութիւն, հայ առաքելական եկեղեցւոյ ծոցին մէջ ծայր առաւ աւետարանչական սեփական արմատներուն վերադառնալու հոսանք մը։ Առաջնորդուելով այն սկզբունքէն, որ Հայաստանեայց Եկեղեցին հիմնուած էր Քրիստոսի առաջին Աւետարանիչներուն կողմէ եւ նոյնինքն Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ առաջին մեծ աւետարանիչն էր հայ ժողովուրդի կեանքին մէջ, հայոց պատրիարքութիւնը կեանքի կոչեց իր միաբաններէն ու ժամանակի լուսամիտ մտաւորականներէն կազմուած յանձնաժողով մը, որուն վստահեցաւ հայ առաքելական եկեղեցւոյ դաւանաբանութիւնը այժմէականացնելու, բարեկարգելու եւ ազգային իր աւանդներով վերականգնելու առաքելութիւնը։ Վերանորոգման այդ շարժումը, արտաքին թէ ներքին տարբեր ազդակներու ներգործութեան տակ, յանգեցաւ բուռն հակադրութեան հայոց պատրիարքութեան պահպանողական եւ յառաջդիմական թեւերուն միջեւ։ Հոգեւորականներու այդ ներքին ճեղքը խորացնելու եկան ամիրայական խաւի այն ներկայացուցիչները, որոնք ճաշակած էին բողոքական միսիոնարներու կրթական ծաւալուն գործունէութեան բարիքները, իւրացուցած էին եւրոպական յառաջադէմ մտքի քարոզած արժէքները եւ բուռն ընդդիմադիրները դարձած էին կղերապետական խաւարամտութեան։
Աւետարանչական-բողոքական թեւը, բախելով հայոց պատրիարքութեան ուժեղ եւ բիրտ մերժողականութեան, 1 Յուլիս 1846ին հիմը դրաւ, Պոլսոյ Բերա թաղին մէջ, առաջին հայ աւետարանական եկեղեցիին եւ պաշտօնական դիմումնագրով մը ներկայացաւ կառավարութեան, որպէսզի պետական ճանաչում եւ արտօնութիւն ստանայ։
Այդ դիմումին ընդառաջելով էր, որ 2 Նոյեմբեր 1847ին սուլթանը ստորագրեց բողոքականութիւնը իբրեւ ինքնուրոյն հասարակութիւն՝ «միլլէթ» ճանչնալու «իրատէ»ն (սուլթանական հրամանագիրը)։
Այդպէ՛ս կեանքի կոչուեցաւ հայ աւետարանական եկեղեցին մեր ժողովուրդի կեանքին մէջ։
Թուրքիոյ հայոց պատրիարքը օրին պաշտօնապէս բանադրեց բողոքականութիւնը եւ հայ առաքելական եկեղեցին մինչեւ քսաներորդ դարու երկրորդ կէսը բուռն պայքար մղեց հայ բողոքականներու ինքնահաստատման դէմ։
Այդ պատճառով ալ, հայ աւետարանական եկեղեցին, թէեւ աւելի քան հարիւր տարի դատապարտուեցաւ լուսանցքային դերակատարութեան հայ ժողովուրդի հոգեւոր կեանքին մէջ, այսուհանդերձ մեծապէս ազդու ներգործութիւն ունեցաւ հայաբնակ բոլոր քաղաքներու նորահաս սերունդներու ուսումնառութեան վրայ։ Թէ՛ 19րդ դարավերջի հայկական գաւառի հայ երիտասարդութեան ազգային-յեղափոխական զարթօնքին մէջ, թէ՛ 1920ականներէն սկսեալ յետ-եղեռնեան գաղթական սերունդները ուսումով ապահովելու եւ կեանքի պայքարին մէջ յաջողութեան առաջնորդելու մարզերուն մէջ, բարեբեր եղաւ հայ աւետարանական եկեղեցւոյ ազգային առաքելութիւնը։ Նաեւ՝ խորհրդային երկաթէ վարագոյրը ճեղքելով, բողոքականութեան վայելած շարժումի մասնակի ազատութեանց բերմամբ, հայ աւետարանական եկեղեցին կրցաւ կրթական եւ ընկերային-խնամատարական իր նպաստը բերել հայրենի հողի վրայ կազմաւորուող հայ ժողովուրդի նորահաս սերունդներուն։
Այսօրինակ դժուար ժամանակներու մէջ ծնունդ առաւ հայ աւետարանական եկեղեցին եւ, երկար ժամանակ, հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական ոգորումներուն անհաղորդ ուղղութեան մէջ պահեց քրիստոնէական հաւատամքի եւ հոգեւոր պաշտամունքի իր առաքելութիւնը։ Բայց ինչպէս որ օտար կամ արտաքին բոլոր մեծ թափանցումներու պարագային եղած է, բողոքականութեան պարագային եւս հայ ժողովուրդը կրցաւ ազգայնացնել հայ աւետարանական եկեղեցին, որ այսօր իր արժանաւոր տեղը ունի հայ ժողովուրդի հաւաքական կեանքի ու հոգեմտաւոր ուժի կազմակերպումին ու հզօրացման մէջ։
Այդպէս եղաւ, որովհետեւ հայ ժողովուրդին իմաստուն մեծամեծները օրին իսկ անդրադարձան կրօնը անհատական խղճի հարց համարելու եւ հայեցիութեան արժեչափով հասարակական որեւէ շարժում գնահատելու հրամայականին։
Վկան անմահանուն մեծն Րաֆֆին է, որ օրին, հայ բողոքականութեան դէմ ծաւալած բուռն արշաւներու մթնոլորտին մէջ, մարգարէական իր շունչով՝ հայ աւետարանական եկեղեցւոյ առջեւ պարզեց հայացման ուղին՝ պատգամելով.
«Կրկնում եմ, շատ ցաւալի է տեսնել Թուրքիայում կրօնի պատճառով հայերի մի մասն անջատուած ազգային ամբողջութիւնից: Բայց քանի որ դա արդէն պատմական կատարուած իրողութիւն է, ուրեմն պէտք է միաւորելու հնարներ որոնել եւ ոչ թէ բաժանող վիհն աւելի ու աւելի լայնացնել։
«Վէճը կարծիքների տարբերութեան մէջ է, թէ որպէ՛ս պէտք էր միաւորուել։
«Կրկին թթուած ազգասիրութեամբ քարոզել այն մաշուած թեման, թէ մենք կրօնական ժողովուրդ ենք, թէ մեր ազգութիւնը ճանաչւում է մեր եկեղեցիով, թէ ով որ լուսաւորչական չէ՝ հայ եւս համարուել չէ կարող եւայլն, այդ տեսակ քարոզներ գուցէ մի ժամանակ հարկաւոր լինէին, իսկ այժմ գնացել են։
«Իմաստակութիւնը մեր մէջ թթուած ազգասիրութեան հետ ձեռք ձեռքի է գնում: Հայ կաթոլիկը եւ հայ բողոքականն անցեալ չունեն,- ասում են ոմանք,- լուսաւորչական հայերը միայն անցեալ ունեն, որովհետեւ պատմութիւնը նրանց է պատկանում։ Դրանից ստոր երեխայական մտածութիւններ լինել չեն կարող։
«Եթէ մեր անցեալը բովանդակւում է միայն մեր եկեղեցու մէջ, ուրեմն էլ ինչո՛ւ ենք պարծենում Տրդատից եւ Լուսաւորչից առաջ եղող մեր հեթանոս Հայկով, Արամով, Տիգրաններով եւայլն: Ուրեմն՝ մենք մեր պատմութիւնը պէտք է սկսենք այն օրից, երբ լուսաւորչական եկեղեցին հիմնուեցաւ եւ նրանից առաջ եղող մեր նախնիքներին հայ չհամարենք, որովհետեւ կռապաշտներ էին ու այդ եկեղեցուն չէին պատկանում: Բայց մենք մի այսպիսի խտրութիւն չենք դնում պատմութեան մէջ։ Այլեւս ի՛նչ իրաւունքով կարող ենք ասել կաթոլիկ եւ բողոքական հային, թէ դուք անցեալ չունէք, երբ նրանք էլ միեւնոյն ցեղի շարունակութիւնն են, երբ Հայկը, Արամը, Տիգրանը, Տրդատը, Լուսաւորիչը, Վարդանը, Ներսէս Մեծը եւ այլն, որքան լուսաւորչականին են պատկանում, այնքան էլ պատկանում են հայ բողոքականին եւ կաթոլիկին։
«Ազգային պատմութիւնը, ազգային անցեալն ամբողջ ազգի սեփականութիւնն է, ի՛նչ կրօնի եւ ի՛նչ աղանդի պատկանելու լինէին նրա կազմող մասերը։
«Եւ Թուրքիայի պետական մարդիկը շատ լաւ են հասկացել վերոյիշեալ հանգամանքները. «բաժանեա՛, զի տիրեսցէ» — ահա եւ նրանց դեւիզը: Կրօնական երկպառակութիւններին ուժ տալը եւ նրանց միջոցով զանազան ցեղերի մէջ անմիաբանութիւն եւ անհաշտութիւն պահպանելը դա մի ժառանգական քաղաքագիտութիւն է, որ սեփականել է իրան մոնգոլական Թուրքիան՝ Բիւզանդիայի գահի հետ: Միայն հայերի վերաբերութեամբ չէ վարւում նա այդպէս. Նոյն երեւոյթները կրկնւում են նեստորական եւ նեստորականութիւնից բաժանուած ասորիների մէջ, քիլդաների մէջ…
«… Ո՜վ չգիտէ, թէ ամէն տարի, Սուրբ Յարութեան տօնի օրը Երուսաղէմում, Սուրբ Յակոբայ տաճարի մէջ ի՜նչ խայտառակ խռովութիւններ են պատահում հայոց, լատինական եւ յոյն աբեղաների մէջ: Եւ չնայելով հայոց ու յունաց պատրիարքարանների անդադար բողոքներին, մինչեւ այսօր Բ.Դուռը մի կարգ կամ սահման չդրեց նրանց մէջ եւ նրանց իւրաքանչիւրի իրաւունքները չորոշեց, որ աբեղաները ստիպուած չլինէին ամէն տարի միմեանց գլուխ ջարդելու»:
