Ուր­ֆա­յի հայ Ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցին, Աղ­բիւր՝ houshamadyan.org:

2 ­Նո­յեմ­բե­րի այս օ­րը, 171 տա­րի ա­ռաջ, Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տա­րած­քին, ­Սուլ­թա­նի «­Կայ­սե­րա­կան ի­րա­տէով» (հրա­մա­նագ­րով), բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը պաշ­տօ­նա­պէս ճանչ­ցո­ւե­ցաւ իբ­րեւ օ­րի­նա­կան «միլ­լէթ» (ինք­նու­րոյն հա­սա­րա­կու­թիւն – ­հա­մայնք)։
­Թէեւ սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նա­գի­րը կը վե­րա­բե­րէր ընդ­հան­րա­պէս Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տա­րած­քին ապ­րող բո­լոր ազ­գու­թեանց բո­ղո­քա­կան­նե­րուն, բայց ի­րա­կա­նու­թեան մէջ նո­րա­հաս­տատ «­Հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցի»ն­ էր, որ սուլ­թա­նի հրա­մա­նագ­րով կ­þար­ժա­նա­նար պաշ­տօ­նա­կան ճա­նա­չու­մի եւ օ­րի­նա­կան աս­պա­րէզ կը գտնէր իր գոր­ծու­նէու­թիւ­նը ծա­ւա­լե­լու հա­մար։
­Շատ գրո­ւած է հայ ի­րա­կա­նու­թեան մէջ բո­ղո­քա­կան շար­ժու­մին օ­տա­րա­մուտ ըլ­լա­լու, մին­չեւ իսկ ա­տե­նի մեծ պե­տու­թեանց թա­փան­ցու­մի շա­հե­րուն ծա­ռա­յե­լու հան­գա­ման­քին մա­սին։ Ի­րա­կա­նու­թե­նէն այն­քան ալ հե­ռու չէին, ա­տե­նին, այ­դօ­րի­նակ մե­ղադ­րանք­նե­րը։ ­Նոյ­նինքն թրքա­կան պե­տու­թեան կող­մէ 163 տա­րի ա­ռաջ «շնոր­հո­ւած» սուլ­թա­նա­կան ճա­նա­չու­մը կը վկա­յէ, որ բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը «կա­րե­ւոր խա­ղա­քար» էր«հի­ւանդ մարդ»ուն՝ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան շուրջ մղո­ւած մե­ծա­պե­տա­կան մրցա­պայ­քար­նե­րուն հա­մար։
­Բայց նոյն­պէս ի­րա­կա­նու­թիւն է, որ բո­ղո­քա­կա­նու­թեան հա­մար իս­կա­պէս պատ­րաս­տի հող կար թէ՛ հայ ժո­ղո­վուր­դին պար­տադ­րո­ւած ա­զա­տազրկ­ման ու ստրկաց­ման պայ­ման­նե­րուն մէջ, թէ՛ ընդ­հան­րա­պէս Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան մա­կա­նին տակ գե­րե­վա­րո­ւած բո­լոր ազ­գու­թեանց մօտ։ Ա­ւե­լի՛ն. բո­ղո­քա­կան շար­ժու­մի տա­րած­ման խնդիր կը դի­մագ­րա­ւէին նաեւ ­Ցա­րա­կան ­Կայս­րու­թիւնն ու Ի­րա­նը, ո­րոնց տի­րա­պե­տու­թեան եւս են­թար­կո­ւած էր մեր ժո­ղո­վուր­դը։
Այդ ա­ռու­մով ալ, իբ­րեւ ինք­նու­րոյն հա­մայնք Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան կող­մէ «­Հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցի»ին շնոր­հո­ւած օ­րի­նա­կան ճա­նա­չու­մին տա­րե­դար­ձը ա­ռիթ մըն է, որ­պէս­զի յու­շա­տետ­րի լու­սար­ձա­կին տակ առ­նո­ւի հայ ա­ւե­տա­րան­չա­կան շարժ­ման ազ­գա­յին դի­մա­գի­ծին եւ ազ­գա­յին ա­ռա­քե­լու­թեան հու­նա­ւոր­ման ու ար­մա­տա­ւոր­ման եր­կար եւ դժո­ւար ճա­նա­պար­հը։ Ար­տա­քին եւ ներ­քին մեծ դժո­ւա­րու­թիւն­ներ յաղ­թա­հա­րե­լու գնով՝ հա­յաց­ման ու­շագ­րաւ ու­ղի մը կտրեց բո­ղո­քա­կան շար­ժու­մը մեր ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ եւ այ­սօր, ար­դէն, հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցին իր նո­ւի­րա­կան տե­ղը կը գրա­ւէ հայ կեան­քին մէջ իբ­րեւ ազ­գա­յին ե­կե­ղե­ցի։
­Բո­ղո­քա­կան շար­ժու­մի այդ դժո­ւա­րին հա­յաց­ման օգ­նե­ցին, ան­կաս­կած, նոյ­նինքն օ­տար մի­սիո­նար­նե­րու շար­քին յայտ­նո­ւած ա՛յն ար­ժա­նա­ւոր ա­ւե­տա­րա­նիչ­նե­րը, ո­րոնք անմ­նա­ցորդ նո­ւի­րո­ւե­ցան հայ ժո­ղո­վուր­դի հո­գեմտա­ւոր լու­սա­ւոր­ման, հա­յոց նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րու կրթա­կան զար­գաց­ման եւ, ընդ­հան­րա­պէս, աղ­քա­տախ­նա­մու­թեան, բա­րե­գոր­ծու­թեան եւ ըն­կե­րա­յին ծա­ռա­յու­թեան օրհ­նա­բեր գոր­ծին։
­Բայց օ­տար հա­յա­սէր ա­ւե­տա­րա­նիչ­նե­րու այդ ամ­բողջ ներդ­րու­մը, որ­քան ալ ե­րախ­տա­շատ, ի վի­ճա­կի չէր հա­յաց­նե­լու ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցին, ե­թէ նոյ­նինքն հայ ժո­ղո­վուր­դի ծո­ցէն ծնունդ չառ­նէին այն պա­տո­ւե­լի­նե­րը, ո­րոնք հո­գեմ­տա­ւոր ի­րենց ա­ռա­քե­լու­թեամբ եւ ազ­գա­յին-հա­սա­րա­կա­կան անձ­նո­ւէր գոր­ծու­նէու­թեամբ՝ վճռո­րոշ դեր ու­նե­ցան ա­ւե­տա­րան­չու­թիւ­նը ազ­գայ­նաց­նե­լու, հայ ժո­ղո­վուր­դի էու­թեան հա­րա­զատ հու­նով յա­ռաջ մղե­լու, հա­յա­շունչ եւ ժո­ղովր­դա­նո­ւէր դարձ­նե­լու դժո­ւա­րին մա­քա­ռու­մին մէջ։
­Պատ­մու­թե­նէն ծա­նօթ է, որ բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը Եւ­րո­պա­յի մէջ ծնունդ ա­ռաւ ու տա­րա­ծո­ւե­ցաւ 16րդ ­դա­րուն, երբ ա­ւա­տա­պե­տա­կան կար­գե­րու եւ կա­թո­լի­կու­թեան ­Բա­րե­կարգ­ման հա­մար ծա­ւա­լած ընդ­հա­նուր շարժ­ման շրջագ­ծին մէջ, ­Լու­թեր հի­մը դրաւ քրիս­տո­նէա­կան ու աս­տո­ւա­ծա­բա­նա­կան նոր հո­սան­քի մը, ո­րուն «­Բո­ղո­քա­կա­նու­թիւն» ա­նու­նը տո­ւին ա­տե­նի Եւ­րո­պա­յին տի­րա­պե­տող կրօ­նա­կան եւ աշ­խար­հա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը՝ Հ­ռո­մի ­Պա­պա­կան Ա­թո­ռին գլխա­ւո­րու­թեամբ։
­Տաս­նա­մեակ­նե­րու վրայ եր­կա­րած կրօ­նա­քա­ղա­քա­կան պա­տե­րազմ­նե­րու գնով՝ բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը տար­բեր ա­նուն­նե­րով պաշ­տօ­նա­կան ու պե­տա­կան ճա­նա­չու­մի ար­ժա­նա­ցաւ Եւ­րո­պա­յի տա­րած­քին. ­Լու­թե­րա­կա­նու­թիւն կո­չո­ւե­ցաւ ­Գեր­մա­նիոյ մէջ, Անկ­լի­քա­նու­թիւն ա­նո­ւա­նո­ւե­ցաւ Անգ­լիոյ մէջ, ­Քալ­վի­նա­կա­նու­թիւն ա­նու­նը ստա­ցաւ Ֆ­րան­սա­յի մէջ եւ, ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին, հի­մը դրաւ Ա­նա­պափ­թիստ ե­կե­ղե­ցի­նե­րու՝ նո­րա­նո­ւաճ Ա­մե­րի­կա­յի ­Միա­ցեալ ­Նա­հանգ­նե­րուն մէջ։
Սկզբ­նա­պէս բա­ռին բուն ի­մաս­տով բո­ղո­քի եւ բա­րե­կար­գու­մի շար­ժում մը ե­ղաւ բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը։ Աս­տուա­ծա­բա­նա­կան ու ըն­կե­րա­յին-գա­ղա­փա­րա­բա­նա­կան ծա­ռա­ցում մըն էր կա­թո­ղի­կէ ե­կե­ղեց­ւոյ դա­ւա­նած սուր­բե­րու, հրեշ­տակ­նե­րու, Աս­տո­ւա­ծած­նի եւ սրբա­պատ­կեր­նե­րու ծի­սա­կան պաշ­տա­մուն­քին դէմ, ­Քա­ւա­րա­նի կա­թո­լիկ դա­ւա­նա­մո­լու­թեան եւ ընդ­հան­րա­պէս աշ­խար­հա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը աս­տուա­ծա­յին կամ­քով սրբա­գոր­ծե­լու ա­ւա­տա­պե­տա­կան նկրտում­նե­րուն դէմ։ Էա­պէս Ա­ւե­տա­րան­չա­կան շար­ժում մըն էր, որ ­Սուրբ ­Գիր­քին վե­րա­դառ­նա­լու եւ ա­նոր ուս­մուն­քով ա­ռաջ­նոր­դո­ւե­լու հրա­մա­յա­կա­նը շեշ­տե­լու ե­կաւ։ ­Բայց իր կար­գին պաշ­տօ­նա­կան հաս­տա­տու­թեանց ծնունդ տա­լով, ի­րար­մէ ան­կախ գոր­ծող ու­րոյն ե­կե­ղե­ցի­նե­րու վե­րա­ծո­ւե­լով եւ դա­ւա­նա­կան իշ­խա­նու­թիւն հաս­տա­տե­լով՝ բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը վե­րա­ճե­ցաւ սուրբ-գրա­յին եւ աս­տո­ւա­ծա­բա­նա­կան ու­րոյն ուս­մունք եւ դպրոց­ներ քա­րո­զող ե­կե­ղե­ցի­նե­րու բազ­մա­ճիւղ, այ­լեւ ա­պա­կեդ­րոն դա­ւա­նան­քի մը։
Ա­րե­ւելք թա­փան­ցե­լու ա­ռու­մով՝ 19րդ ­դա­րը ծաղ­կու­մի ժա­մա­նա­կաշրջան մը հան­դի­սա­ցաւ բո­ղո­քա­կա­նու­թեան հա­մար։ ­Բո­ղո­քա­կան մի­սիո­նա­րա­կան ա­ռա­քե­լու­թիւն­ներ կրնկա­կոխ հե­տե­ւե­ցան ­Նա­փո­լէո­նա­կան ար­շա­ւանք­նե­րուն։ ­Յատ­կա­պէս հայ ի­րա­կա­նու­թեան հետ շփու­մի ի­մաս­տով, մին­չեւ 1820ա­կան­նե­րը կ­’եր­կա­րին բո­ղո­քա­կան շար­ժու­մի կազ­մա­ւոր­ման ար­մատ­նե­րը հայ ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ։ 1821ին ար­դէն, ­Շու­շիի մէջ, աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թիւն ծա­ւա­լած էր զո­ւի­ցե­րիա­կան «­Պա­զէ­լեան մի­սիո­նա­րու­թիւն»ը։ Իսկ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տա­րած­քին ապ­րող հա­յու­թեան մէջ բո­ղո­քա­կան քա­րոզ­չու­թեան ա­ռա­ջին խմո­րում­նե­րը զգա­լի կը դառ­նան 1830ա­կան­նե­րու սկզբնա­ւո­րու­թեան, երբ ա­մե­րի­կա­ցի մի­սիո­նար­ներ կը հաս­նին ­Պո­լիս։
­Հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին դեռ չէր մար­սած 1700ա­կան­նե­րէն սկսեալ կա­թո­լի­կու­թեան ա­ռա­ջա­ցու­ցած ներ­քին ճեղ­քը, երբ բո­ղո­քա­կա­նու­թեան ա­ռա­ջին ծլար­ձա­կում­նե­րը սկսան։ ­Կա­թո­լի­կու­թեան դէմ հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ մղած այդ եր­կա­րա­տեւ պայ­քա­րը ի վեր­ջոյ շրջա­դարձ ապ­րե­ցաւ, երբ սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նագ­րով հայ կա­թո­ղի­կէ ե­կե­ղե­ցին ա­ռան­ձին «միլ­լէթ»ի պաշ­տօ­նա­կան ճա­նա­չու­մի ար­ժա­նա­ցաւ եւ պե­տա­կան ար­տօ­նու­թիւն ստա­ցաւ ա­զա­տօ­րէն գոր­ծե­լու։ ­Մօ­տա­ւո­րա­պէս նոյ­նը կրկնո­ւե­ցաւ հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ պաշ­տօ­նա­կան ճա­նա­չու­մը կա­տա­րող սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նագ­րի պա­րա­գա­յին, այն տար­բե­րու­թեամբ, որ ­Սուլ­թա­նի 2 ­Նո­յեմ­բեր 1847ի «ի­րա­տէով» Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տա­րած­քին գոր­ծող բո­լոր բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րուն, իբ­րեւ ինք­նու­րոյն «միլ­լէթ»ի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րու, պաշ­տօ­նա­կան ճա­նա­չում շնոր­հո­ւե­ցաւ։
­Պատ­մա­բան­նե­րու վկա­յու­թեամբ՝ 15րդ­ եւ 16րդ ­դա­րե­րուն, յոյն-ուղ­ղա­փառ եւ հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րուն «միլ­լէթ»ի պաշ­տօ­նա­կան կար­գա­վի­ճակ շնոր­հե­լու սուլ­թա­նա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը իւ­րո­վի կրկնուե­ցաւ նախ հայ կա­թո­ղի­կէ ե­կե­ղեց­ւոյ եւ, ա­պա, ընդ­հան­րա­պէս բո­ղո­քա­կա­նու­թեան «միլ­լէթ»ի պաշ­տօ­նա­կան ճա­նա­չում շնոր­հե­լու քայ­լին մէջ։ ­Յոյն եւ հայ պատ­րիար­քու­թեանց աշ­խար­հա­կան յա­րա­ճուն ազ­դե­ցու­թիւ­նը, այլ մա­նա­ւանդ կրօ­նա­կան հո­սանք­նե­րու մի­ջո­ցաւ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թե­նէն ներս եւ­րո­պա­կան մեծ տէ­րու­թեանց ա­նուղ­ղա­կի եւ ուղ­ղա­կի թա­փան­ցում­նե­րը հա­կակշ­ռե­լու քա­ղա­քա­կան մտա­հո­գու­թեամբ՝ թուրք սուլ­թա­նա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը կա­թո­լի­կու­թեան եւ բո­ղո­քա­կա­նու­թեան առ­ջեւ կա­նաչ լոյս բա­ցաւ, որ­պէս­զի կայս­րու­թեան քրիս­տո­նեայ բնակ­չու­թիւ­նը ներք­նա­պէս բաժ­նէ եւ կա­ռա­վա­րե­լի դարձ­նէ։
­Բո­ղո­քա­կա­նու­թեան պա­րա­գա­յին յատ­կան­շա­կան եւ ա­ռանձ­նա­յա­տուկ ե­րե­ւոյ­թը ե­ղաւ այն, որ յոյն-ուղ­ղա­փառ եւ կա­թո­ղի­կէ ե­կե­ղե­ցի­նե­րը կայս­րու­թեան ոչ-հայ քրիս­տո­նեա­նե­րը «ար­գի­լեալ գօ­տի» դար­ձու­ցին բո­ղո­քա­կա­նու­թեան թա­փան­ցու­մին առ­ջեւ, իսկ սուլ­թա­նի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը ա­մէն ար­գելք դրաւ, որ­պէս­զի մահ­մե­տա­կան բնակ­չու­թեան չկա­րե­նան մօ­տե­նալ բո­ղո­քա­կան մի­սիո­նար­նե­րը։ Այդ ա­ռու­մով «ան­պաշտ­պան» եւ «բաց» դաշտ կը հան­դի­սա­նար կայս­րու­թեան հայ բնակ­չու­թիւ­նը, ո­րուն ուղ­ղու­թեամբ թափ ա­ռին բո­ղո­քա­կան թա­փան­ցու­մի քայ­լե­րը։
­Ցա­րա­կան տի­րա­պե­տու­թեան տակ ապ­րող հա­յու­թեան պա­րա­գա­յին եւս բո­ղո­քա­կան շար­ժու­մը թա­փան­ցու­մի լուրջ դժո­ւա­րու­թիւն ու­նե­ցաւ, ո­րով­հե­տեւ տա­կա­ւին 1836 թո­ւին, ցա­րա­կան հրա­մա­նագ­րով, բո­ղո­քա­կան ե­կե­ղե­ցին պաշ­տօ­նա­պէս ար­գի­լո­ւե­ցաւ Անդրկով­կա­սի տա­րած­քին։ ­Թէեւ մի­սիո­նա­րա­կան խմբակ­ներն ու միու­թիւն­նե­րը կրթա­կան եւ ըն­կե­րա­յին-մշա­կու­թա­յին ի­րենց գոր­ծու­նէու­թիւ­նը շա­րու­նա­կե­ցին Ա­րե­ւե­լա­հա­յաս­տա­նի մէջ, բայց դա­ւա­նա­կան ա­ռան­ձին հո­սանք ա­ռա­ջաց­նե­լու ար­տօ­նու­թիւն չստա­ցան։ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան տա­րած­քին նման ար­գել­քի չբա­խե­ցան բո­ղո­քա­կան մի­սիո­նար­նե­րը։ ­Սուլ­թա­նա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը, իր ար­տա­քին թէ ներ­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հրա­մա­յա­կան­նե­րէն մեկ­նե­լով, նաեւ հա­յոց պատ­րիար­քու­թեան մէջ ե­րե­ւան ե­կած ո­րո­շա­կի ռու­սա­սի­րու­թիւ­նը հա­կակշռե­լու մտօք, շար­ժու­մի ա­զա­տու­թիւն շնոր­հեց բո­ղո­քա­կա­նու­թեան։
­Պատ­մա­քա­ղա­քա­կան այս զար­գա­ցում­նե­րու խո­րա­պատ­կե­րին վրայ, 1840ա­կան­նե­րու սկզբնա­ւո­րու­թեան, երբ մի­սիո­նա­րա­կան շար­ժու­մը Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան ողջ տա­րած­քին ար­դէն թափ ա­ռած էր իբ­րեւ կրթա­կան եւ ըն­կե­րա­յին-խնա­մա­տա­րա­կան գոր­ծու­նէու­թիւն, հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ ծո­ցին մէջ ծայր ա­ռաւ ա­ւե­տա­րան­չա­կան սե­փա­կան ար­մատ­նե­րուն վե­րա­դառ­նա­լու հո­սանք մը։ Ա­ռաջ­նոր­դո­ւե­լով այն սկզբուն­քէն, որ ­Հա­յաս­տա­նեայց Ե­կե­ղե­ցին հիմ­նո­ւած էր Ք­րիս­տո­սի ա­ռա­ջին Ա­ւե­տա­րա­նիչ­նե­րուն կող­մէ եւ նոյ­նինքն Ս. Գ­րի­գոր ­Լու­սա­ւո­րիչ ա­ռա­ջին մեծ ա­ւե­տա­րա­նիչն էր հայ ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ, հա­յոց պատ­րիար­քու­թիւ­նը կեան­քի կո­չեց իր միա­բան­նե­րէն ու ժա­մա­նա­կի լու­սա­միտ մտա­ւո­րա­կան­նե­րէն կազ­մուած յանձ­նա­ժո­ղով մը, ո­րուն վստա­հե­ցաւ հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ դա­ւա­նա­բա­նու­թիւ­նը այժ­մէա­կա­նաց­նե­լու, բա­րե­կար­գե­լու եւ ազ­գա­յին իր ա­ւանդ­նե­րով վե­րա­կանգ­նե­լու ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը։ ­Վե­րա­նո­րոգ­ման այդ շար­ժու­մը, ար­տա­քին թէ ներ­քին տար­բեր ազ­դակ­նե­րու ներ­գոր­ծու­թեան տակ, յան­գե­ցաւ բուռն հա­կադ­րու­թեան հա­յոց պատ­րիար­քու­թեան պահ­պա­նո­ղա­կան եւ յա­ռաջ­դի­մա­կան թե­ւե­րուն մի­ջեւ։ ­Հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րու այդ ներ­քին ճեղ­քը խո­րաց­նե­լու ե­կան ա­մի­րա­յա­կան խա­ւի այն ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը, ո­րոնք ճա­շա­կած էին բո­ղո­քա­կան մի­սիո­նար­նե­րու կրթա­կան ծա­ւա­լուն գոր­ծու­նէու­թեան բա­րիք­նե­րը, իւ­րա­ցու­ցած էին եւ­րո­պա­կան յա­ռա­ջա­դէմ մտքի քա­րո­զած ար­ժէք­նե­րը եւ բուռն ընդ­դի­մա­դիր­նե­րը դար­ձած էին կղե­րա­պե­տա­կան խա­ւա­րամ­տու­թեան։
Ա­ւե­տա­րան­չա­կան-բո­ղո­քա­կան թե­ւը, բա­խե­լով հա­յոց պատ­րիար­քու­թեան ու­ժեղ եւ բիրտ մեր­ժո­ղա­կա­նու­թեան, 1 ­Յու­լիս 1846ին հի­մը դրաւ, ­Պոլ­սոյ ­Բե­րա թա­ղին մէջ, ա­ռա­ջին հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցիին եւ պաշ­տօ­նա­կան դի­մում­նագ­րով մը ներ­կա­յա­ցաւ կա­ռա­վա­րու­թեան, որ­պէս­զի պե­տա­կան ճա­նա­չում եւ ար­տօ­նու­թիւն ստա­նայ։
Այդ դի­մու­մին ըն­դա­ռա­ջե­լով էր, որ 2 ­Նո­յեմ­բեր 1847ին սուլ­թա­նը ստո­րագ­րեց բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը իբ­րեւ ինք­նու­րոյն հա­սա­րա­կու­թիւն՝ «միլ­լէթ» ճանչ­նա­լու «ի­րա­տէ»ն (սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նա­գի­րը)։
Այդ­պէ՛ս կեան­քի կո­չո­ւե­ցաւ հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցին մեր ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ։
­Թուր­քիոյ հա­յոց պատ­րիար­քը օ­րին պաշ­տօ­նա­պէս բա­նադ­րեց բո­ղո­քա­կա­նու­թիւ­նը եւ հայ ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին մին­չեւ քսա­նե­րորդ դա­րու երկ­րորդ կէ­սը բուռն պայ­քար մղեց հայ բո­ղո­քա­կան­նե­րու ինք­նա­հաս­տատ­ման դէմ։
Այդ պատ­ճա­ռով ալ, հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցին, թէեւ ա­ւե­լի քան հա­րիւր տա­րի դա­տա­պար­տո­ւե­ցաւ լու­սանց­քա­յին դե­րա­կա­տա­րու­թեան հայ ժո­ղո­վուր­դի հո­գե­ւոր կեան­քին մէջ, այ­սու­հան­դերձ մե­ծա­պէս ազ­դու ներ­գոր­ծու­թիւն ու­նե­ցաւ հա­յաբ­նակ բո­լոր քա­ղաք­նե­րու նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րու ու­սում­նա­ռու­թեան վրայ։ ­Թէ՛ 19րդ ­դա­րա­վեր­ջի հայ­կա­կան գա­ւա­ռի հայ ե­րի­տա­սար­դու­թեան ազ­գա­յին-յե­ղա­փո­խա­կան զար­թօն­քին մէջ, թէ՛ 1920ա­կան­նե­րէն սկսեալ յետ-ե­ղեռ­նեան գաղ­թա­կան սե­րունդ­նե­րը ու­սու­մով ա­պա­հո­վե­լու եւ կեան­քի պայ­քա­րին մէջ յա­ջո­ղու­թեան ա­ռաջ­նոր­դե­լու մար­զե­րուն մէջ, բա­րե­բեր ե­ղաւ հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ ազ­գա­յին ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը։ ­Նաեւ՝ խորհր­դա­յին եր­կա­թէ վա­րա­գոյ­րը ճեղ­քե­լով, բո­ղո­քա­կա­նու­թեան վա­յե­լած շար­ժու­մի մաս­նա­կի ա­զա­տու­թեանց բեր­մամբ, հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցին կրցաւ կրթա­կան եւ ըն­կե­րա­յին-խնա­մա­տա­րա­կան իր նպաս­տը բե­րել հայ­րե­նի հո­ղի վրայ կազ­մա­ւո­րո­ւող հայ ժո­ղո­վուր­դի նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րուն։
Այ­սօ­րի­նակ դժո­ւար ժա­մա­նակ­նե­րու մէջ ծնունդ ա­ռաւ հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցին եւ, եր­կար ժա­մա­նակ, հայ ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան ո­գո­րում­նե­րուն ան­հա­ղորդ ուղ­ղու­թեան մէջ պա­հեց քրիս­տո­նէա­կան հա­ւա­տամ­քի եւ հո­գե­ւոր պաշ­տա­մուն­քի իր ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը։ ­Բայց ինչ­պէս որ օ­տար կամ ար­տա­քին բո­լոր մեծ թա­փան­ցում­նե­րու պա­րա­գա­յին ե­ղած է, բո­ղո­քա­կա­նու­թեան պա­րա­գա­յին եւս հայ ժո­ղո­վուր­դը կրցաւ ազ­գայ­նաց­նել հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղե­ցին, որ այ­սօր իր ար­ժա­նա­ւոր տե­ղը ու­նի հայ ժո­ղո­վուր­դի հա­ւա­քա­կան կեան­քի ու հո­գեմ­տա­ւոր ու­ժի կազ­մա­կեր­պու­մին ու հզօ­րաց­ման մէջ։
Այդ­պէս ե­ղաւ, ո­րով­հե­տեւ հայ ժո­ղո­վուր­դին ի­մաս­տուն մե­ծա­մեծ­նե­րը օ­րին իսկ անդ­րա­դար­ձան կրօ­նը ան­հա­տա­կան խղճի հարց հա­մա­րե­լու եւ հա­յե­ցիու­թեան ար­ժե­չա­փով հա­սա­րա­կա­կան ո­րե­ւէ շար­ժում գնա­հա­տե­լու հրա­մա­յա­կա­նին։
Վ­կան ան­մա­հա­նուն մեծն ­Րաֆ­ֆին է, որ օ­րին, հայ բո­ղո­քա­կա­նու­թեան դէմ ծա­ւա­լած բուռն ար­շաւ­նե­րու մթնո­լոր­տին մէջ, մար­գա­րէա­կան իր շուն­չով՝ հայ ա­ւե­տա­րա­նա­կան ե­կե­ղեց­ւոյ առ­ջեւ պար­զեց հա­յաց­ման ու­ղին՝ պատ­գա­մե­լով.
«Կրկ­նում եմ, շատ ցա­ւա­լի է տես­նել ­Թուր­քիա­յում կրօ­նի պատ­ճա­ռով հա­յե­րի մի մասն ան­ջա­տո­ւած ազ­գա­յին ամ­բող­ջու­թիւ­նից: ­Բայց քա­նի որ դա ար­դէն պատ­մա­կան կա­տա­րո­ւած ի­րո­ղու­թիւն է, ու­րեմն պէտք է միա­ւո­րե­լու հնար­ներ ո­րո­նել եւ ոչ թէ բա­ժա­նող վիհն ա­ւե­լի ու ա­ւե­լի լայ­նաց­նել։
«­Վէ­ճը կար­ծիք­նե­րի տար­բե­րու­թեան մէջ է, թէ որ­պէ՛ս պէտք էր միա­ւո­րո­ւել։
«Կր­կին թթո­ւած ազ­գա­սի­րու­թեամբ քա­րո­զել այն մա­շո­ւած թե­ման, թէ մենք կրօ­նա­կան ժո­ղո­վուրդ ենք, թէ մեր ազ­գու­թիւ­նը ճա­նաչ­ւում է մեր ե­կե­ղե­ցիով, թէ ով որ լու­սա­ւոր­չա­կան չէ՝ հայ եւս հա­մա­րո­ւել չէ կա­րող ե­ւայլն, այդ տե­սակ քա­րոզ­ներ գու­ցէ մի ժա­մա­նակ հար­կա­ւոր լի­նէին, իսկ այժմ գնա­ցել են։
«Ի­մաս­տա­կու­թիւ­նը մեր մէջ թթո­ւած ազ­գա­սի­րու­թեան հետ ձեռք ձեռ­քի է գնում: ­Հայ կա­թո­լի­կը եւ հայ բո­ղո­քա­կանն ան­ցեալ չու­նեն,- ա­սում են ո­մանք,- լու­սա­ւոր­չա­կան հա­յե­րը միայն ան­ցեալ ու­նեն, ո­րով­հե­տեւ պատ­մու­թիւ­նը նրանց է պատ­կա­նում։ Դ­րա­նից ստոր ե­րե­խա­յա­կան մտա­ծու­թիւն­ներ լի­նել չեն կա­րող։
«Ե­թէ մեր ան­ցեա­լը բո­վան­դակ­ւում է միայն մեր ե­կե­ղե­ցու մէջ, ու­րեմն էլ ին­չո՛ւ ենք պար­ծե­նում Տր­դա­տից եւ ­Լու­սա­ւոր­չից ա­ռաջ ե­ղող մեր հե­թա­նոս ­Հայ­կով, Ա­րա­մով, ­Տիգ­րան­նե­րով ե­ւայլն: Ու­րեմն՝ մենք մեր պատ­մու­թիւ­նը պէտք է սկսենք այն օ­րից, երբ լու­սա­ւոր­չա­կան ե­կե­ղե­ցին հիմ­նո­ւե­ցաւ եւ նրա­նից ա­ռաջ ե­ղող մեր նախ­նիք­նե­րին հայ չհա­մա­րենք, ո­րով­հե­տեւ կռա­պաշտ­ներ էին ու այդ ե­կե­ղե­ցուն չէին պատ­կա­նում: ­Բայց մենք մի այս­պի­սի խտրու­թիւն չենք դնում պատ­մու­թեան մէջ։ Այ­լեւս ի՛նչ ի­րա­ւուն­քով կա­րող ենք ա­սել կա­թո­լիկ եւ բո­ղո­քա­կան հա­յին, թէ դուք ան­ցեալ չու­նէք, երբ նրանք էլ միեւ­նոյն ցե­ղի շա­րու­նա­կու­թիւնն են, երբ ­Հայ­կը, Ա­րա­մը, ­Տիգ­րա­նը, Տր­դա­տը, ­Լու­սա­ւո­րի­չը, ­Վար­դա­նը, ­Ներ­սէս ­Մե­ծը եւ այլն, որ­քան լու­սա­ւոր­չա­կա­նին են պատ­կա­նում, այն­քան էլ պատ­կա­նում են հայ բո­ղո­քա­կա­նին եւ կա­թո­լի­կին։
«Ազ­գա­յին պատ­մու­թիւ­նը, ազ­գա­յին ան­ցեալն ամ­բողջ ազ­գի սե­փա­կա­նու­թիւնն է, ի՛նչ կրօ­նի եւ ի՛նչ ա­ղան­դի պատ­կա­նե­լու լի­նէին նրա կազ­մող մա­սե­րը։
«Եւ ­Թուր­քիա­յի պե­տա­կան մար­դի­կը շատ լաւ են հաս­կա­ցել վե­րո­յիշեալ հան­գա­մանք­նե­րը. «բա­ժա­նեա՛, զի տի­րես­ցէ» — ա­հա եւ նրանց դե­ւի­զը: Կ­րօ­նա­կան երկ­պա­ռա­կու­թիւն­նե­րին ուժ տա­լը եւ նրանց մի­ջո­ցով զա­նա­զան ցե­ղե­րի մէջ ան­միա­բա­նու­թիւն եւ ան­հաշ­տու­թիւն պահ­պա­նե­լը դա մի ժա­ռան­գա­կան քա­ղա­քա­գի­տու­թիւն է, որ սե­փա­կա­նել է ի­րան մոն­գո­լա­կան ­Թուր­քիան՝ ­Բիւ­զան­դիա­յի գա­հի հետ: ­Միայն հա­յե­րի վե­րա­բե­րու­թեամբ չէ վար­ւում նա այդ­պէս. ­Նոյն ե­րե­ւոյթ­նե­րը կրկնւում են նես­տո­րա­կան եւ նես­տո­րա­կա­նու­թիւ­նից բա­ժա­նո­ւած ա­սո­րի­նե­րի մէջ, քիլ­դա­նե­րի մէջ…
«… Ո՜վ չգի­տէ, թէ ա­մէն տա­րի, ­Սուրբ ­Յա­րու­թեան տօ­նի օ­րը Ե­րու­սա­ղէ­մում, ­Սուրբ ­Յա­կո­բայ տա­ճա­րի մէջ ի՜նչ խայ­տա­ռակ խռո­վու­թիւն­ներ են պա­տա­հում հա­յոց, լա­տի­նա­կան եւ յոյն ա­բե­ղա­նե­րի մէջ: Եւ չնա­յե­լով հա­յոց ու յու­նաց պատ­րիար­քա­րան­նե­րի ան­դա­դար բո­ղոք­նե­րին, մին­չեւ այ­սօր Բ.­Դու­ռը մի կարգ կամ սահ­ման չդրեց նրանց մէջ եւ նրանց իւ­րա­քան­չիւ­րի ի­րա­ւունք­նե­րը չո­րո­շեց, որ ա­բե­ղա­նե­րը ստի­պո­ւած չլի­նէին ա­մէն տա­րի մի­մեանց գլուխ ջար­դե­լու»: