16 Նոյեմբեր 1855

­Նո­յեմ­բեր 16ի օ­րը, 162 տա­րի­ներ ա­ռաջ, ­Հա­յաս­տա­նի հո­ղին վրայ մղո­ւած ռուս-թրքա­կան հեր­թա­կան պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին, ցա­րա­կան զօր­քը երկ­րորդ ան­գամ ըլ­լա­լով գրա­ւեց ­Կարս պատ­մա­կերտ քա­ղա­քը, բայց դար­ձեալ ո­րո­շեց թուր­քե­րուն ձգել հա­յա­պատ­կան հի­նա­ւուրց ա­ւա­նը։
­Պատ­մա­կան այդ փաս­տին վեր­յի­շու­մը ա­ռանձ­նա­յա­տուկ նշա­նա­կու­թիւն ու­նի յատ­կա­պէս մեր օ­րե­րուն, երբ ­Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քի աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան քար­տէ­սը վե­րա­ձե­ւա­ւո­րե­լու մե­ծա­պե­տա­կան մրցա­պայ­քա­րը վերս­տին այժ­մէա­կան օ­րա­կար­գի վրայ բե­րած է Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան ժա­ռան­գորդ ­Թուր­քիոյ ­Հան­րա­պե­տու­թեան պե­տա­կան սահ­ման­նե­րու ճշդո­րոշ­ման խնդի­րը։
Իսկ ­Թուր­քիոյ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան վե­րա­սահ­մա­նագծ­ման օ­րա­կար­գը այժ­մէա­կա­նու­թիւն ստա­ցած է ոչ միայն նախ Ի­րա­քի եւ ա­պա ­Սու­րիոյ տագ­նապ­նե­րուն զու­գա­հեռ թափ ա­ռած Քր­տա­կան ­Հար­ցի քա­ղա­քա­կան լու­ծում մը տա­լու մի­ջազ­գա­յին ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թեան բե­րու­մով, այ­լեւ Անդր­կով­կա­սի մէջ մե­ծա­պե­տա­կան նոր հա­ւա­սա­րակշ­ռու­թիւն մը հու­նա­ւո­րե­լու անհ­րա­ժեշ­տու­թեամբ, ինչ որ մեծ դռնէն այժ­մէա­կան օ­րա­կար­գի վե­րա­ծած է ­Թուր­քիա-­Հա­յաս­տան մի­ջազ­գա­յին սահ­ման­նե­րու ճշդու­մը՝ 1921ին հայ ժո­ղո­վուր­դին պար­տադ­րո­ւած ­Կար­սի ­Դաշ­նա­գի­րը վե­րա­ճա­նաչ­ման կամ վե­րա­հաս­տատ­ման են­թար­կե­լու ճնշու­մով։
­Ցա­րա­կան զօր­քը պատ­մու­թեան մէջ ա­ռա­ջին ան­գամ ­Կարս մուտք գոր­ծեց 1828ի ­Յու­նիս 23ին, երբ ընդ­հան­րա­պէս Անդր­կով­կա­սի եւ յատ­կա­պէս Ա­րե­ւե­լա­հա­յաս­տա­նի վրայ պարս­կա­կան տի­րա­պե­տու­թեան վերջ տա­լով՝ ­Ցա­րա­կան ­Կայս­րու­թիւ­նը ի­րեն կցեց Անդր­կով­կա­սի ամ­բողջ տա­րա­ծաշր­ջա­նը եւ յա­ռա­ջա­ցաւ բուն ­Հա­յաս­տա­նի ուղ­ղու­թեամբ։
Ա­ռա­ջին այդ գրա­ւու­մը միայն քա­նի մը ա­միս տե­ւեց եւ, պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թեանց ա­ւար­տին, ցա­րա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան զի­ջե­ցաւ Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նի սահ­մա­նա­յին ամ­րոց քա­ղա­քը։ ­Ռուս կայ­սե­րա­պե­տու­թիւ­նը ար­հա­մար­հեց ե­րա­զան­քը ցա­րա­կան ար­շա­ւող բա­նա­կին կա­մա­ւո­րա­ւո­րա­բար միա­ցած բազ­մա­հա­զար հայ զօ­րա­յին­նե­րուն, ո­րոնց հա­մար ­Կար­սի գրա­ւու­մը կա­րե­ւոր քայլ մը կը հան­դի­սա­նար ­Հա­յաս­տա­նը օս­մա­նեան լու­ծէն ա­զա­տագ­րե­լու ճամ­բուն վրայ։
Այդ­պէ՛ս, ­Կար­սի ա­զա­տագ­րու­մին հա­մար հարկ ե­ղաւ սպա­սել ռուս-թրքա­կան 1877-1878ի պա­տե­րազ­մին, ո­րու ըն­թաց­քին ցա­րա­կան զօր­քը՝ հա­յազ­գի Յ. ­Լա­զա­րե­ւի հրա­մա­նա­տա­րու­թեամբ, եր­րորդ ան­գամ ըլ­լա­լով եւ դար­ձեալ հայ զօ­րա­յին­նե­րու յա­ռա­ջա­պահ մաս­նակ­ցու­թեամբ, տի­րա­ցաւ ­Կար­սին եւ զայն միա­ցուց ­Ցա­րա­կան ­Կայս­րու­թեան՝ հաս­տա­տա­կամ դէմ կե­նա­լով ­Պեր­լի­նի ­Վե­հա­ժո­ղո­վին մէջ ­Սուլ­թա­նին եւ ա­նոր հա­մա­խոհ­նե­րուն գոր­ծադ­րած ­Կար­սը վերս­տա­նա­լու ճնշում­նե­րուն։
Եւ այդ­պէ՛ս, 1878էն սկսեալ, թրքա­կան լու­ծէն ա­զա­տագ­րո­ւած կար­գա­վի­ճա­կով նոր ժա­մա­նակ­ներ մուտք գոր­ծեց հայ­կա­կան հի­նա­ւուրց ­Կար­սը, ո­րուն ա­նա­ռիկ բեր­դին պա­րիսպ­նե­րուն վրայ հա­յոց ձեռ­քով կա­ռու­ցո­ւած ըլ­լա­լու եւ հայ իշ­խան­նե­րու պատ­կա­նե­լու հա­յե­րէն ար­ձա­նագ­րու­թեանց մա­սին վկա­յու­թիւն­ներ ու­նին ոչ միայն հայ մա­տե­նա­գիր­ներն ու եւ­րո­պա­ցի ճա­նա­պար­հորդ­նե­րը, այ­լեւ նոյ­նինքն թուրք հե­ղի­նակ­ներ՝ ինչ­պէս, օ­րի­նակ, 17րդ ­դա­րու թուրք ու­ղեգ­րող Էվ­լիա ­Չե­չե­րին։
­Հա­յա­կերտ «­Կա­րուց քա­ղաք»ի մա­սին հայ­կա­կան ա­ռա­ջին յի­շա­տա­կու­թեանց կա­րե­լի է հան­դի­պիլ 9րդ ­դա­րէն սկսեալ՝ մա­տե­նա­գիր­ներ Ս­տե­փա­նոս ­Տա­րօ­նե­ցիի, ­Թով­մաս Արծ­րու­նիի, Ա­րես­տա­կէս ­Լաս­տի­վեր­տա­ցիի, ­Մատ­թէոս Ուռ­հա­յե­ցիի եւ այ­լոց գրու­թեանց մէջ։
«­Կա­րուց բերդ», «Ամ­րոցն ­Կա­րուց» եւ «Ա­մուրն ­Կա­րուց» ա­նո­ւա­նում­նե­րով յի­շա­տա­կո­ւած ­Կար­սը կը գտնո­ւի Ա­խու­րեան գե­տի վտակ­նե­րէն ­Կարս գե­տա­կի աջ ա­փին։
­Հին ժա­մա­նակ­նե­րէն ե­ղած է ­Մեծ ­Հայ­քի Այ­րա­րատ նա­հան­գի ­Վա­նանդ գա­ւա­ռի ա­նա­ռիկ ամ­րոց­նե­րէն մէ­կը, ո­րուն ռազ­մա­կան եւ տնտե­սա­կան կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը մե­ծա­պէս շեշ­տո­ւած էր 9րդ ­դա­րէն սկսեալ՝ ­Բագ­րա­տու­նեաց հարս­տու­թեան ինք­նա­հաս­տատ­ման ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին.
— 888 թո­ւա­կա­նին, ­Վա­նան­դի ­Սա­հակ Մ­լեհ իշ­խա­նը ապս­տամ­բե­ցաւ ­Բագ­րա­տու­նեաց Ա­շոտ Ա­ռա­ջին թա­գա­ւո­րին դէմ, որ սա­կայն կրցաւ ճզմել ապստամ­բու­թիւ­նը եւ ար­քու­նա­կան կա­լո­ւա­ծի վե­րա­ծեց ամ­բողջ ­Վա­նան­դը՝ իր ամ­րոց ­Կար­սով։
— 929 թո­ւին, Ա­շոտ Երկ­րորդ ­Բագ­րա­տու­նին ար­քա­յա­նիստ կեդ­րո­նի վե­րա­ծեց ­Կար­սը՝ ամ­րաց­նե­լով ա­նոր միջ­նա­բեր­դը, կա­ռու­ցե­լով Ս. Ա­ռա­քե­լոց ե­կե­ղե­ցին եւ շէ­նաց­նե­լով քա­ղա­քը։
— 961ին Ա­շոտ Գ. Ո­ղոր­մած ­Բագ­րա­տու­նի թա­գա­ւո­րը ար­քու­նի կեդ­րո­նը ­Կար­սէն փո­խադ­րեց Ա­նի, բայց եր­կու տա­րի ետք ա­նոր եղ­բայ­րը՝ հա­յոց սպա­րա­պետ ­Մու­շեղ ­Բագ­րա­տու­նի իշ­խա­նը ամ­րա­ցաւ ­Կար­սի մէջ եւ ա­ռան­ձին թա­գա­ւո­րու­թիւն հռչա­կեց։
Այդ­պէ՛ս, ­Մու­շեղ ­Բագ­րա­տու­նիի եւ ա­նոր որ­դի՝ Ա­բա­սի օ­րով, 11րդ ­դա­րուն, ­Կար­սի թա­գա­ւո­րու­թիւ­նը մե­ծա­պէս հզօ­րա­ցաւ եւ տնտե­սա­պէս ծաղ­կում ապ­րե­ցաւ եւ, իբ­րեւ այդ­պի­սին, իր վրայ կեդ­րո­նա­ցուց ա­խոր­ժակ­նե­րը ա­րե­ւել­քէն ներ­խու­ժող ­Սել­ճուք ար­շա­ւող­նե­րուն՝ յա­ջոր­դա­բար ­Տուղ­րիլ բէ­կի եւ Ալփ-Արս­լա­նի։
1054 թո­ւին ­Կար­սի ­Գա­գիկ Արծ­րու­նի թա­գա­ւո­րը կրցաւ դի­մադ­րել եւ ետ մղել ­Տուղ­րի­լին, իսկ Ալփ-Աս­լա­նի հետ խա­ղա­ղու­թեան դա­շինք կնքել 1064ին։
­Բայց ա­րե­ւել­քէն ե­կող նո­րա­նոր ար­շա­ւա­խում­բե­րուն դի­մադ­րե­լու իր ու­ժը հետզ­հե­տէ կորսնց­նե­լով՝ ­Գա­գիկ Արծ­րու­նի ամ­բողջ ­Վա­նանդն ու ­Կար­սը յանձ­նեց ­Բիւ­զան­դիո­նի ­Կոնս­տան­դին ­Ղու­կաս կայ­սեր՝ փո­խա­րէ­նը ստա­նա­լով ­Կա­պա­դով­կիան, ուր հաս­տա­տեց իր թա­գա­ւո­րու­թիւ­նը։
Իսկ 1071ին, ­Մա­նազ­կեր­տի պա­տե­րազ­մին, երբ բիւ­զան­դա­կան զօր­քե­րը ջախ­ջա­խիչ պար­տու­թիւն կրե­ցին, ­Վա­նանդն ու ­Կար­սը ին­կան սել­ճու­քեան տի­րա­պե­տու­թեան տակ, մին­չեւ որ 1206ին, ­Զա­քա­րեան եղ­բայր­նե­րու հրա­մա­նա­տա­րու­թեան տակ հայ եւ վրա­ցա­կան զօր­քե­րը սել­ճուք­նե­րէն ա­զա­տագ­րե­ցին ամ­բողջ շրջա­նը եւ միա­ցու­ցին ­Զա­քա­րեան­նե­րու թա­գա­ւո­րու­թեան։ ­Միայն ե­րե­սուն տա­րի ­Զա­քա­րեան­նե­րը կրցան պա­հել ­Կար­սը, որ 1236ին ին­կաւ մոն­կո­լա­կան տի­րա­պե­տու­թեան տակ։
­Բայց 1284 թո­ւա­կա­նին ­Սա­դուն Արծ­րու­նին կրցաւ դուրս մղել մոն­կոլ­նե­րը եւ իր իշ­խա­նու­թեան են­թար­կել ­Կար­սը, որ հայ­կա­կան հարս­տու­թիւն մնաց այ­նու­հե­տեւ մին­չեւ 1394, երբ մոն­կոլ-թա­թար ար­շա­ւա­խում­բով ­Լենկ ­Թի­մուր ներ­խու­ժեց, գրա­ւեց եւ հիմ­նա­յա­տակ կոր­ծա­նեց ­Կար­սը։
Այ­նու­հե­տեւ հայ­կա­կան ­Կար­սը ին­կաւ մոն­կոլ, թա­թար եւ օս­ման­ցի թուրք աս­պա­տա­կող­նե­րու ի­րե­րա­յա­ջորդ տի­րա­պե­տու­թեանց տակ, վե­րա­նո­ւա­նո­ւե­ցաւ թրքե­րէն ­Ղարս եւ դա­րեր շա­րու­նակ, մին­չեւ 19րդ ­դա­րու սկիզբ­նե­րը, կռուախն­ձոր դար­ձաւ օս­ման­ցի բէ­կե­րու եւ պար­սիկ խա­նե­րու մի­ջեւ։
­Պատ­մա­կան զար­գա­ցում­նե­րու այս պաս­տա­ռին վրայ, թուր­քեւ­պարս­կա­կան ի­րե­րա­յա­ջորդ տի­րա­պե­տու­թեանց դէմ գե­րա­զան­ցա­պէս հա­յաբ­նակ ­Կար­սի ժո­ղո­վուր­դին պար­բե­րա­կան ըմ­բոս­տա­ցում­նե­րու լոյ­սին տակ, ա­ռանձ­նա­յա­տուկ իր կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը կը ստա­նայ 16 ­Նո­յեմ­բեր 1855ին ռու­սա­կան զօր­քին երկ­րորդ ան­գամ ­Կարս մուտ­քը։
­Փաս­տօ­րէն ռու­սա­կան կայս­րու­թեան հա­մար միայն ռազ­մա­վա­րա­կան ար­ժէք ու­նէր ­Կար­սը՝ իբ­րեւ այ­լուր եւ յատ­կա­պէս ­Պալ­քան­նե­րու մէջ ցա­րա­կան ազ­դե­ցու­թիւ­նը ընդ­լայ­նե­լու նպա­տա­կով գոր­ծա­ծո­ւող կա­րե­ւոր յաղ­թա­թուղթ մը եւ ճնշա­մի­ջոց։
­Նոյ­նիսկ 1878էն ետք, երբ ռու­սա­կան զօր­քը եր­րորդ ան­գամ գրա­ւեց ­Կար­սը եւ ­Ցա­րա­կան ­Կայս­րու­թեան սահ­մա­նա­յին մար­զի վե­րա­ծեց զայն, ռուս պե­տա­կան միտ­քը բնաւ չու­նե­ցաւ ­Կար­սի հայ բնակ­չու­թեան ար­դար ի­րա­ւունք­նե­րուն զօ­րա­վիգ կանգ­նե­լու եւ ա­նոր հա­յա­պատ­կան հան­գա­ման­քը վե­րա­կանգ­նե­լու քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն։ Ընդ­հա­կա­ռակն՝ ա­ռաջ­նոր­դո­ւե­ցաւ «­Հա­յաս­տան ա­ռանց հա­յու» գաղ­թա­րա­րա­կան տրա­մա­բա­նու­թեամբ եւ երբ 1917ին, պոլ­շե­ւի­կեան յե­ղաշրջ­ման հե­տե­ւան­քով, Ա­րեւ­մուտ­քին կող­մէ ­Ռու­սաս­տա­նի վրայ բա­նե­ցո­ւող ճնշում­նե­րը դի­մագ­րա­ւե­լու հար­կը զգաց, ան­վա­րան թրքա­կան տի­րա­պե­տու­թեան լքեց ­Կար­սը՝ ամ­բողջ Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նով հան­դերձ։
­Ռուս կայ­սե­րա­պե­տա­կան մտա­ծո­ղու­թեան շեշ­տա­կի դրոշ­մը կայ, փաս­տօ­րէ՛ն, ­Հոկ­տեմ­բեր 1921ին կնքո­ւած ­Կար­սի դաշ­նագ­րին վրայ, որ նա­խա­պէս՝ ­Մարտ 1921ին կնքո­ւած ­Մոս­կո­ւա­յի դաշ­նագ­րին վե­րա­հաս­տա­տումն էր, ար­դէն խորհր­դա­յին մա­կա­նին տակ վերջ­նա­կա­նա­պէս գե­րե­վա­րեալ ­Հա­յաս­տա­նի ստո­րագ­րու­թեամբ ու վա­ւե­րա­ցու­մով, 1923ին։
­Հայ­կա­կան ­Հար­ցին նկատ­մամբ մե­ծա­պե­տա­կան աշ­խար­հին ցու­ցա­բե­րած ար­հա­մար­հա­կան վար­քա­գի­ծը ախ­տո­րո­շե­լու ա­ռու­մով, հե­տե­ւա­բար, պատ­մա­կան դա­ժան ու դառն դա­սե­րու շար­քին իր յա­տուկ տե­ղը ու­նի 16 ­Նո­յեմ­բեր 1855ին ­Կար­սի գրա­ւու­մը ռու­սա­կան զօր­քին կող­մէ ու, քա­նի մը ա­միս ետք, հայ­կա­կան հի­նա­ւուրց ամ­րո­ցին յանձ­նու­մը թուր­քե­րուն…
Այն­քան ա­տեն որ հա­յու­թիւ­նը, իր սե­փա­կան ու­ժե­րով, ի վի­ճա­կի չէ ե­ղած ա­զա­տագ­րե­լու կամ պահ­պա­նե­լու հայ­րե­նի հո­ղը, ոչ մէկ օ­տար ուժ, իր փո­խա­րէ­նը, ­Հա­յաս­տա­նի ա­պա­հո­վու­թեան ե­րաշ­խիք հան­դի­սա­ցած է։
­Միա­ժա­մա­նակ ընդգ­ծե­լի է, որ ե­թէ վե­րան­կա­խա­ցեալ ­Հա­յաս­տանն ու հա­յու­թիւ­նը այ­սօր չու­նին հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը սե­փա­կան ու­ժե­րով վե­րա­տի­րա­նա­լու հա­յա­պատ­կան ­Կար­սին եւ ամ­բողջ ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նին՝ ա­տի­կա չի նշա­նա­կեր, որ ­Թուր­քիոյ պար­տադ­րած շրջա­փա­կու­մին վերջ տա­լու հա­մար զի­ջում­ներ պէտք է կա­տա­րել ազ­գա­յին մեր անբռ­նա­բա­րե­լի ի­րա­ւունք­նե­րէն՝ վե­րա­հաս­տա­տե­լով ­Կար­սի դաշ­նագ­րի օ­րի­նա­կով ինչ որ ­Հա­յեւթր­քա­կան Ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներ, ո­րոնք վեր­ջին հա­շո­ւով կը ծա­ռա­յեն հայ ժո­ղո­վուր­դին պար­տադ­րո­ւած ա­նար­դա­րու­թիւն­նե­րը «օ­րի­նա­կա­նաց­նե­լու» մե­ծա­պե­տա­կան շիլ հա­շիւ­նե­րուն։