16 Յուլիսի այս օրը, 190 տարի առաջ, Փոքր Ասիոյ մէջ առաջին անգամ ըլլալով յայտնուած ռուսական զօրքը իր անդրանիկ մուտքը կատարեց Պայազէտ։
Պայազէտ բերդաքաղաքի առաջին ազատագրման ճշգրիտ օրաթիւին շուրջ տարակարծիք են աղբիւրները։ Գասպար Իփէկեանի «Օրացոյց»ը կը յիշատակէ Յուլիս 16ը, իսկ Թադեւոս Յակոբեանի «Պատմական Հայաստանի քաղաքները» գործին համաձայն՝ Օգոստոս 28ին ռուսական զօրքը մտած է Պայազէտ։
Արեւմտեան Հայաստանի ուղղութեամբ ռուսներու առաջին յառաջխաղացքի ժամանակներն էին։ Իսկ Պայազէտը, Կարնոյ նահանգին մէջ իր գրաւած ռազմավարական կարեւոր դիրքով, բանալի նշանակութիւն ունէր դէպի Մերձաւոր Արեւելքի խորերը՝ դէպի հարաւ, եւ դէպի հարաւ-արեւմուտք՝ դէպի Միջերկրականի տաք ջուրերը տարածուելու ճամբուն վրայ։
Յատկանշականօրէն, ռուսներու Պայազէտ առաջին մուտքը կատարուեցաւ առանց կռուի։
Հազիւ 1600 զինուոր կը հաշուէր Պայազէտի պաշարման ձեռնարկած ռուսական զօրաբաժինը, որուն միացած էին 400 հայ կամաւորականներ։ Բայց որովհետեւ Ռուսաստան յաղթական կ’արշաւէր բոլոր ճակատներով՝ ե՛ւ պարսիկներու դէմ — Թաւրիզի ու Թեհրանի ուղղութեամբ, թէ՛ թուրքերու դէմ — Պալքանեան թերակղզիի երկայնքին ու Արեւմտահայաստանի տարածքին, Պայազէտի հայերը դժուարութիւն չունեցան բերդաքաղաքի կառավարիչին՝ Պահլուլ փաշային համոզելու, որ ռուսներուն դիմադրելը ապարդիւն է…
Այդպէ՛ս ալ եղաւ։ Պայազէտ անձնատուր եղաւ եւ ռուսները առանց արիւնահեղութեան տիրացան միջ-ցամաքային ուղիներու վրայ ռազմաքաղաքական այնքա՜ն կարեւոր դիրք ունեցող բերդաքաղաքին։
Մինչ ռուսները իրենց կայսերապետական ծաւալումին եւ տաք ջուրերու տիրացման հաշիւներով կ’առաջնորդուէին, անոնց կողքին պատերազմի դաշտ նետուած հայ կամաւորականները կենաց-մահու հարց կը լուծէին… Որովհետեւ պարսից խաներու եւ թուրք-քիւրտ փաշաներու ու պէյերու դաժան տիրապետութեան տակ, ինչպէս եւ անոնց միջեւ անվերջ շարունակուող ներքին պատերազմներու հետեւանքով՝ ոչ միայն աւերուած էր բուն Հայաստանը, այլեւ պարբերական կոտորածներու թէ ճարահատ արտագաղթի պայմաններուն մէջ ստոյգ կործանումը կը սպառնար հայ ժողովուրդին։
Իսկ Պայազէտը միայն իր նոր անուանումով… թրքական էր։ Նոյնինքն պատմական Հայաստանի միջնաբերդներէն Դարոյնք գաւառն էր, որ Արշակունիներու օրով արքայանիստ բերդաքաղաք ալ եղած էր, ուր ապաստանեցաւ Պապ թագաւոր։ Հայկական անառիկ ամրոցի ամբողջ պատմութիւն մը կապուած է Դարոյնքի անունին, որ պարսկական թէ արաբական, մոնկոլեան թէ սելճուքեան բոլոր ասպատակողներուն աչքի փուշը եղած է։
Դարոյնք եղաւ նաեւ Բագրատունիներու եւ Արծրունիներու նստավայրը, մինչեւ որ օսմանցի թուրքերը 14րդ դարուն գրաւեցին բերդաքաղաքը եւ իրենց Պայազիտ Ա. սուլթանին անունով… թրքացուցին Դարոյնքը։
Այդօրինակ անուանափոխման ենթարկուելով ու տասնամեակներ շարունակ պարսիկներու եւ օսմանցիներու միջեւ կռուախնձոր մնալով հանդերձ՝ Պայազէտ գերազանցապէս հայաբնակ քաղաք ու ամրոց մնաց։ 1555 թուին, պարսիկներու եւ օսմանցիներու միջեւ կնքուած հաշտութեան դաշնագրով մը, Պայազէտ վերջնականապէս տրուեցաւ թուրքերուն, որոնք բերդաքաղաքին կառավարումը յանձնեցին շրջակայքը բնակող Սլիվանլի քրտական ցեղին։ Նոյն այդ ցեղը կիսանկախ դրութեամբ կառավարեց Պայազէտը մինչեւ 19րդ դարու վերջերը։
Այսուհանդերձ՝ ինչպէս որ կը վկայեն Առաքել Դավրիժեցի եւ Սերովբէ Կարնեցի հայ պատմիչները, հայերը կառչած մնացին իրենց բերդաքաղաքին եւ 1828ին, ռուս-թրքական պատերազմի ժամանակ, Պայազէտը ունէր 1735 տուն հայ եւ 310 տուն մահմետական բնակչութիւն։
Պատմական այս տուեալներուն յիշեցումը կարեւոր է՝ իր ամբողջական խորապատկերով դիտելու եւ արժեւորելու համար ռուսական զօրքի Պայազէտ առաջին մուտքը։
Ինչպէս ամբողջ Արեւելեան Հայաստանի տարածքին, նոյնպէս եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ հայ ժողովուրդը այլեւս չէր կրնար համակերպիլ իր սեփական հողին վրայ իբրեւ երկրորդ կամ նոյնիսկ իբրեւ երրորդ կարգի քաղաքացի ապրելու դաժան գերութեան։ Արեւմուտքն ու Եւրոպան շատոնց՝ դարեր շարունակ կռնակ դարձուցած էին Մերձաւոր Արեւելքի հինաւուրց իրենց դաշնակիցին։ Յոյսի նոր աղբիւր դարձած էր Ռուսաստանը եւ անոր զօրքին Արեւմտահայաստան էջքը, յատկապէս Պայազէտ մուտքը յուսալի հեռանկար կը պարզէր Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի ազատագրութեան առջեւ։
Բայց նոյնինքն պատմութիւնը վկայ, որ ոչ միայն 1828ին, այլեւ 1855ի, 1878ի եւ 1914ի Թուրքեռուսական պատերազմներու ընթացքին, թէեւ ռուսական զօրքը միշտ գրաւեց Պայազէտը՝ միշտ ալ հայ կամաւորականներու աշխոյժ մասնակցութեամբ, այսուհանդերձ՝ չորս անգամուն ալ Ռուսաստան քալեց ու գնաց իր հաշիւներով եւ ուղիով՝ միայն «շրթունքի տուրք» վճարելով հայկական յոյսերուն եւ սպասումներուն…
16 Յուլիս 1828ին առանց կռուի Պայազէտ մտած ռուսական զօրքը շուրջ տարի մը իր իշխանութեան տակ պահեց բերդաքաղաքը։ Թուրքերն ու քիւրտերը, բնականաբար, երբեք չհաշտուեցան ռուսական լուծի տակ ապրելու, այլեւ ու մանաւանդ երէկի ստրուկ հայերուն հետ իրաւահաւասար կենակցելու գաղափարին հետ։ Թրքական զօրքերը շարունակ փորձեցին վերստին գրաւել հայկական տարածքները։ Այդ փորձերուն վերջինը պատահեցաւ 9 Յունիս 1829ին, երբ Կարինի շուրջ մղուող թուրքեւռուսական բուռն կռիւներու առիթէն օգտուելով, Վանի փաշան 15 հազար զինուորներով ու քիւրտ հրոսակներով պաշարեց Պայազէտը։ Բերդաքաղաքի 1500 ռուս զինուորներն ու աւելի քան հազար հայ կամաւորները հերոսական դիմադրութիւն ցոյց տուին եւ կրցան յետ մղել յարձակումը։ Բերդաքաղաքի այդ հերոսական պաշտպանութեան մէջ իրենց քաջագործութեամբ հռչակուեցան Մկրտիչ եւ Բարսեղ Արծրունիները։
Բայց ընդհանրապէս ռուս-թրքական պատերազմը երկար տեւեց եւ պատմութեան անցաւ իբրեւ 1828-1829ի երկամեայ պատերազմ։ Ռազմականօրէն պատերազմը ընթացաւ ի նպաստ Ռուսաստանի դիրքերու ամրապնդումին, յատկապէս Պալքաններու մէջ եւ Պարսկաստանի ճակատին վրայ։
Այսուհանդերձ՝ երբ եւրոպական մեծ տէրութեանց միջեւ մրցապայքարը ուժեղացաւ եւ Օսմանեան Կայսրութեան աւարէն ամէն ոք ուզեց առիւծի բաժինը ի՛նք խլել, պարտեալ Օսմանեան Կայսրութեան եւ յաղթական Ռուսաստանի միջեւ կնքուած Ադրիանուպոլսոյ դաշնագրով Ռուսաստան թուրքերուն զիջեցաւ Արեւմտահայաստանի ազատագրեալ հողերը։
Աւելի՛ն. պատերազմի դաշտին վրայ պարտուած թուրքերու եւ քիւրտերու դաժան հակազդեցութեան ու կատաղութեան դէմ առանձին լքուած հայութեան «օգնելու մեծահոգութեամբ», Արեւմտահայաստանէն նահանջող ռուսական բանակը իրեն հետ հազարաւոր պայազէտցիներ գաղթական տարաւ դէպի Սեւանի աւազան, ուր արեւմտահայ այդ գաղթականները ժամանակի ընթացքին կառուցեցին Նոր Պայազէտ աւանը, որ խորհրդային տարիներուն անուանակոչուեցաւ Կամօ։
Ահա՛ հակիրճ, այլեւ դառնահամ եւ խորապէս ուսանելի պատմութիւնը ռուսներու Պայազէտ առաջին մուտքին՝ իր արթնցուցած յոյսերով եւ իր ետին ձգած ծանր կորուստներով։
Պատմութիւն, որ կրկնուեցաւ ոչ միայն 1854-55ի Ռուս-թրքական պատերազմին ժամանակ, այլեւ այնուհետեւ կրկին ու կրկին անգամ՝ 1878ին եւ 1914-18ին, միշտ ալ ռուսական յառաջխաղացքին հետ արթնցնելով հայ ժողովուրդի ազատագրութեան յոյսերը, նաեւ՝ հակառակը, համազգային մեր երազներուն խորտակումը կապելով ռուսական զօրքերու անարդարանալի նահանջին հետ։
Այդ առումով ալ, հայրենի հողը երբեք չլքելու համազգային մեր ուխտը վերանորոգելու վճռականութեամբ, այսօր կը հակինք Պայազէտի առաջին ազատագրումը յուշող 16 Յուլիս 1828ի պատմական թուականի 190ամեայ դասերու վրայ։
