12 Յուլիս 1921.

12 Յուլիս 1921. Ազատ ու անկախ Լեռնահայաստանը ինկաւ. Անզուգական Գարեգին Նժդեհ անցաւ Պարսկաստան Ն.

0
2633

­Յու­լիս 12ին, 97 տա­րի ա­ռաջ, նո­րաս­տեղծ 3ա­մեայ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը ամ­բող­ջա­պէս ին­կաւ ­Խորհր­դա­յին ­Ռու­սաս­տա­նի ­Կար­միր ­Բա­նա­կին տի­րա­պե­տու­թեան տակ։
12 ­Յու­լիս 1921ին, ա­զատ ու ան­կախ ­Հա­յաս­տա­նի վեր­ջին տա­րածքն ու միջ­նա­բեր­դը՝ ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նը եւս անձ­նա­տուր ե­ղաւ պոլ­շե­ւի­կեան ­Ռու­սաս­տա­նի ­Կար­միր ­Բա­նա­կի ­Հա­յաս­տան ներ­խու­ժած զօ­րա­յին­նե­րուն։
­Հա­յոց նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան դառն ու տխուր պա­հե­րէն մէ­կը ար­ձա­նագ­րո­ւե­ցաւ 12 ­Յու­լիս 1921ի օ­րը, երբ հայ ժո­ղո­վուր­դը իր ա­զա­տու­թեան եւ ան­կա­խու­թեան վեր­ջին ար­ծո­ւե­բոյ­նը եւս զի­ջե­ցաւ խորհր­դա­յին ամ­բող­ջա­տի­րու­թեան, որ վճռած էր իր մուրճ ու ման­գա­ղով զի­նան­շո­ւող դրօ­շին տակ առ­նել հա­յոց հիմ­նած ան­կախ հայ­րե­նիքն ու ազ­գա­յին պե­տա­կա­նու­թիւ­նը։
­Շատ բան գրո­ւած է պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նի ­Գող­թան գա­ւա­ռի եւ ­Սիւ­նեաց Աշ­խար­հի՝ Ա­զատն ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի փա­ռա­հեղ հե­րո­սա­մար­տին մա­սին։ Գ­րո­ւած է ինչ­պէս օ­րին, ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի ան­կու­մին հե­տե­ւած տա­րի­նե­րուն՝ 1920ա­կան­նե­րուն, նոյն­պէս եւ վեր­ջին քսա­նա­մեա­կին, երբ յատ­կա­պէս ­Զան­գե­զու­րի ան­պար­տե­լի Ար­ծի­ւին՝ ­Գա­րե­գին Նժդե­հի մե­րօ­րեայ վե­րար­ժե­ւոր­ման խո­րա­պատ­կե­րին վրայ, նո­րո­վի գնա­հա­տա­կա­նը տրո­ւե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի հա­րա­ւա­յին դար­պա­սի հա­յա­ցու­մին եւ ա­զա­տագ­րու­մին ու­նե­ցած փրկա­րար դե­րին՝ հա­յոց նո­րա­գոյն պե­տա­կա­նու­թեան ար­մա­տա­ւոր­ման մեծ գոր­ծին մէջ։
28 ­Մա­յիս 1918ին նո­ւա­ճո­ւած ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թիւնն ու նո­րաս­տեղծ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը կրցան դի­մա­նալ ար­տա­քին ճնշում­նե­րուն եւ հա­րո­ւած­նե­րուն դէմ՝ յատ­կա­պէս ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­մին շնոր­հիւ, ո­րուն ձեռ­նար­կեց վար­չա­պետ Ալ. ­Խա­տի­սեա­նի կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը 1919ի աշ­նան, երբ ­Զան­գե­զուր ու­ղար­կեց ­Գա­րե­գին Նժ­դե­հը իբ­րեւ ընդ­հա­նուր հրա­մա­նա­տա­րը հայ­կա­կան բա­նա­կի այն զօ­րա­մաս­նե­րուն, ո­րոնք կե­նաց-մա­հու կռիւ կը մղէին ­Հա­յաս­տա­նի հա­րաւ-ա­րե­ւե­լեան սահ­ման­նե­րուն վրայ, թրքա­կան եւ թա­թա­րա­կան կա­նո­նա­ւոր զօր­քի եւ զի­նեալ խու­ժա­նի աս­պա­տա­կում­նե­րուն դէմ։
Ա­պա­ւի­նած հայ­րե­նի մեր լեռ­նե­րուն ու ազ­գի ա­զա­տա­տենչ ո­գիի զօ­րու­թեան՝ ­Սիւ­նի­քի հա­յու­թիւ­նը, հայ­կա­կան բա­նա­կի մար­տու­նա­կու­թեամբ եւ Նժ­դե­հի ղե­կա­վա­րու­թեամբ, քա­ջա­բար կռո­ւե­ցաւ նա­խա­յար­ձակ թշնա­միին դէմ եւ յաղ­թա­նա­կով պսա­կեց ան­հա­ւա­սար ու­ժե­րով մղո­ւած իր դիւ­ցազ­նա­մար­տը:
Այդ ծանր օ­րե­րուն, թուրքն ու թա­թա­րը ձեռք¬ձեռ­քի տո­ւած կը փոր­ձէին գրա­ւել ­Ղա­րա­բաղն ու ամ­բողջ ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նը՝ հա­րա­ւէն եւս պա­շա­րե­լու եւ խեղ­դե­լու հա­մար ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը։
­Հա­մաթր­քա­կան սպառ­նա­լի­քին վրայ գու­մա­րո­ւած էր նաեւ հիւ­սի­սի կար­միր վտան­գը. 11րդ ­Կար­միր ­Բա­նա­կը շարժ­ման մէջ դրո­ւած էր՝ Անդր­կով­կասն ու ­Ցա­րա­կան ­Կայս­րու­թեան եր­բեմ­նի հա­րա­ւա­յին սահ­ման­նե­րը վե­րա­դարձ­նե­լու եւ պոլ­շե­ւի­կեան տի­րա­պե­տու­թեան տակ դնե­լու… ա­ռա­քե­լու­թեամբ։
­Բա­ցա­յայ­տո­ւած էր ­Լե­նին-­Քե­մալ մեղ­սակ­ցու­թեամբ ­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թիւ­նը եւ ազ­գա­յին պե­տա­կա­նու­թիւ­նը կոր­ծա­նե­լու մեծ դա­ւադ­րու­թիւ­նը։
Օր­հա­սա­կան պայ­քա­րի մէջ էր ողջ հայ ժո­ղո­վուր­դը եւ ճա­կա­տագ­րա­կան այդ մա­քա­ռու­մը ծնունդ տո­ւաւ իր հե­րո­սին՝ ան­զու­գա­կան Նժ­դե­հին։
Իր զի­նո­ւո­րա­կան հմտու­թեամբ, կազ­մա­կերպ­չա­կան տա­ղան­դով եւ ո­գե­շունչ հռե­տո­րու­թեամբ՝ Նժդեհ յա­ջո­ղե­ցաւ ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի մէջ ստեղ­ծել «ժո­ղովր­դա­կան կուռ բա­նակ մը, որ պատ­րաստ էր իր հրա­մա­նա­տա­րի ձեռ­քի մէկ շար­ժու­մին ան­սա­լով՝ կրա­կի մէջն ան­գամ նե­տո­ւե­լու» (Ա­ւօ, «Նժ­դեհ», էջ 210):
Նժ­դեհ յղա­ցաւ եւ ի­րա­գոր­ծեց ­Դա­ւիթ-­Բէ­գեան Ուխ­տեր ստեղ­ծե­լու եւ ա­նոնց մի­ջո­ցաւ հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան կռի­ւը յա­ռաջ մղե­լու ծրա­գի­րը։ ­Հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան այդ ուժն էր, որ 1920ի Ապ­րի­լէն եւ Ատր­պէյ­ճա­նի խորհր­դայ­նա­ցու­մէն սկսեալ, ոչ միայն հե­րո­սա­բար դի­մադ­րեց քե­մա­լա­կան եւ պոլ­շե­ւի­կեան միա­ցեալ գրոհ­նե­րուն՝ զա­նոնք ետ շպրտե­լով, այ­լեւ՝ կրցաւ հիմ­նո­վին հա­յաց­նել ամ­բողջ ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նը։
1920ի Օ­գոս­տոս 25ին, ­Կա­պա­նի ­Կա­ւարտ գիւ­ղի ե­կե­ղեց­ւոյ մէջ, Նժ­դե­հի զի­նո­ւոր­նե­րը ուխ­տե­ցին ­Դա­ւիթ-բէ­գի ա­նու­նով՝ «հա­ւա­տա­րիմ մնալ հայ­րե­նի երկ­րի ա­զա­տու­թեան, ի­րենց հրա­մա­նա­տար Նժ­դե­հին եւ կռո­ւել մին­չեւ վեր­ջին շուն­չը» («Ար­նոտ գիրք», ­Գո­րիս, 1921թ., էջ 33-34):
Այս­պէ՛ս ծնունդ ա­ռին ­Դա­ւիթ-բէ­գեան Ուխ­տե­րը, ո­րոնց նշա­նա­բանն էր. «­Յա­նուն հայ­րե­նի­քի՝ ­Դա­ւիթ-­Բէ­գա­բար»:
Եւ երբ ­Դեկ­տեմ­բեր 1920ին ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը տե­ղի տո­ւաւ խորհր­դայ­նաց­ման ճնշու­մին առ­ջեւ, ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նը հռչա­կեց իր ան­կա­խու­թիւնն ու ինք­նիշ­խա­նու­թիւ­նը եւ մեր­ժեց ըն­դու­նիլ խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թիւ­նը։ Ա­ւե­լի՛ն. Նժդե­հի ա­ռաջ­նոր­դու­թեամբ, հայ­կա­կան ու­ժե­րը պար­տու­թեան դառ­նու­թիւ­նը ճա­շա­կել տո­ւին ­Դե­նի­կի­նի, ­Կոլ­չա­կի ու Վ­րան­գե­լի բա­նակ­նե­րը ջար­դած եւ «ան­պար­տե­լի» հռչա­կո­ւած 11րդ ­Կար­միր ­Բա­նա­կի հե­ծե­լա­զօր­քի պետ ­Կու­րոչ­կի­նին:
Ա­զատ ու ան­կախ ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նը ներշնչ­ման աղ­բիւր եւ քա­ջա­լեր ուժ հան­դի­սա­ցաւ 18 ­Փետ­րուար 1921ի հա­մա­ժո­ղովր­դա­կան ապս­տամ­բու­թեան, ո­րուն կող­մէ իշ­խա­նու­թեան կո­չո­ւած ­Հայ­րե­նի­քի Փրկու­թեան ­Կո­մի­տէն, ­Սի­մոն Վ­րա­ցեա­նի վար­չա­պե­տու­թեամբ, մին­չեւ Ապ­րիլ կրցաւ դի­մադ­րել ­Կար­միր ­Բա­նա­կի վե­րա­դար­ձին՝ ա­պա­ւի­նե­լով ­Զան­գե­զու­րի յաղ­թա­կան մար­տե­րուն։
­Բայց աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան մեծ խո­րա­պատ­կե­րով՝ վճռո­ւած էր ան­խու­սա­փե­լի խորհր­դայ­նա­ցու­մը ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան, որ ամ­բողջ աշ­խար­հի կող­մէ լքո­ւած էր իր բախ­տին եւ աշ­խար­հա­կան զոյգ հա­րե­ւան­նե­րու սադ­րան­քին։
Ապ­րիլ 1921էն սկսեալ, ­Հայ­րե­նի­քի Փր­կու­թեան ­Կո­մի­տէի գլխա­ւո­րու­թեամբ, ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը ստի­պո­ւե­ցաւ նա­հան­ջե­լու Ե­րե­ւա­նէն եւ Ա­րա­րա­տեան դաշ­տէն դէ­պի ­Զան­գե­զուր, հոն­կէ անց­նե­լու հա­մար Ատր­պա­տա­կան, ­Պարս­կաս­տան։
Այդ օ­րե­րուն, 12 հա­զար գաղ­թա­կա­նու­թեան (ո­րուն 4 հա­զա­րը՝ զօրք) նա­հան­ջի պայ­ման­նե­րուն մէջ, ­Սիւ­նի­քը շա­րու­նա­կեց իր յաղ­թա­կան կռիւ­նե­րը եւ հռչա­կեց ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը՝ սպա­րա­պետ Նժ­դե­հի վար­չա­պե­տու­թեամբ:
­Յու­նի­սի 1ին, ­Զան­գե­զուր ան­ցած Հ.Հ. կա­ռա­վա­րու­թեան նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ, ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նը յայ­տա­րա­րո­ւե­ցաւ ­Հա­յաս­տան՝ ­Սի­մոն Վ­րա­ցեա­նին նշա­նա­կե­լով վար­չա­պետ (Նժ­դե­հը մնաց իբ­րեւ սպա­րա­պետ): ­Բայց Վ­րաս­տանն ու ­Հա­յաս­տա­նը փաս­տօ­րէն ին­կած էին պոլ­շե­ւի­կեան տի­րա­պե­տու­թեան տակ։
­Պա­րէնն ու հա­ցա­հա­տի­կը սպա­ռած էին եւ ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի վար­չա­կան ու զի­նո­ւո­րա­կան ղե­կա­վար մար­մին­նե­րը դժո­ւա­րու­թիւն ու­նէին պաշտ­պա­նե­լու ­Զան­գե­զու­րի հա­յու­թիւ­նը։ Այդ պայ­ման­նե­րուն մէջ, հա­շո­ւի առ­նե­լով, որ ­Հա­յաս­տա­նի պոլ­շե­ւի­կեան ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը իր 1921 ­Յու­նի­սի հռչա­կագ­րով ­Սիւ­նի­քը պաշ­տօ­նա­պէս կցեց ­Մայր Երկ­րին՝ ­Յու­լի­սին ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նը իր կար­գին տե­ղի տո­ւաւ խորհր­դայ­նաց­ման առ­ջեւ:
12 ­Յու­լիս 1921ին, հե­ռա­նա­լով ­Զան­գե­զու­րէն՝ Նժդեհ իր հրա­ժեշ­տէն ա­ռաջ վստա­հե­ցուց ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի հա­յու­թեան, որ ինք ընդ­միշտ չի հե­ռա­նար եւ պի­տի՛ վե­րա­դառ­նայ, ե­թէ Ե­րե­ւա­նի փո­խա­րէն ­Պա­քուն դառ­նայ ­Սիւ­նի­քի տէ­րը: Այդ ի­մաս­տով՝ յաղ­թա­կան սպա­րա­պե­տը ­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­նի ­Յեղ­կո­մին ուղ­ղեց յա­տուկ պատ­գամ մը, որ կ­’ա­ւար­տէր հե­տե­ւեալ սաս­տող ազ­դա­րա­րու­թեամբ.-
«­Դուք գի­տէք, որ ցան­կու­թեան դէպ­քում ես միշտ էլ հնա­րա­ւո­րու­թիւն կ­’ու­նե­նամ մի քա­նի տաս­նեակ զի­նո­ւոր­նե­րով վե­րագ­րա­ւե­լու ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նը: Որ­պէս­զի այս երկ­րի աշ­խա­տա­ւոր գիւ­ղա­ցիու­թիւ­նը ստի­պո­ւած չլի­նի մէկ ան­գամ էլ ինձ օգ­նու­թեան կան­չե­լու, աշ­խա­տէք բա­ւա­րա­րել հայ գիւ­ղա­ցիու­թեան եւ նրա մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան ար­դար պա­հան­ջը» (Վ. ­Գէոր­գեան, «­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի հե­րո­սա­մար­տը», էջ 160):
97 տա­րի ան­ցած է մեր նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան դառն ու տխուր այդ օ­րե­րէն աս­դին։
­Մին­չեւ ­Հա­յաս­տա­նի մե­րօ­րեայ վե­րան­կա­խա­ցու­մը, խորհր­դա­յին ամ­բող­ջա­տի­րու­թեան շուրջ 70ա­մեայ ժա­մա­կաշր­ջա­նին, խորհր­դա­հայ պատ­մա­բան­ներն ու գա­ղա­փա­րա­խօս­նե­րը ի զուր փոր­ձե­ցին զեղ­ծել պատ­մա­կան ճշմար­տու­թիւ­նը եւ հայ­րե­նի հո­ղի վրայ վե­րապ­րող հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն ու­զե­ցին դաս­տիա­րա­կել պաշ­տօ­նա­պէս, թէ իբր ի սկզբա­նէ սխալ քայլ էր ­Կար­միր ­Բա­նա­կին դէմ զէնք բարձ­րաց­նե­լու ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան ո­րո­շու­մը, իբր թէ «դաշ­նակ­նե­րի ա­ւան­տու­րիզմ» էր Ա­զատ ու Ան­կախ ­Սիւ­նի­քի ստեղ­ծու­մը, իսկ առիւ­ծա­սիրտն ­Գա­րե­գին Նժ­դե­հը իբր թէ պա­տաս­խա­նա­տուն էր ­Զան­գե­զու­րի… «եղ­բայ­րաս­պան ա­րիւ­նա­հե­ղու­թեան»։
Դժ­բախ­տա­սար ­Հա­յաս­տա­նի վե­րան­կա­խա­ցու­մէն ետք ալ կը յա­մե­նան ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի հե­րո­սա­մար­տին պատ­մա­կան ճշմար­տու­թիւ­նը տար­բեր ա­ռու­մով խե­ղա­թիւ­րե­լու փոր­ձե­րը։ ­Հա­կա­դաշ­նակ­ցա­կան մղում­նե­րով, վեր­ջին քա­ռորդ դա­րուն, նո­րա­նուն գա­ղա­փա­րա­խօս­ներ կը փոր­ձեն ­Գա­րե­գին Նժ­դե­հի եւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան ա­տե­նի դաշ­նակ­ցա­կան ղե­կա­վա­րու­թեան մի­ջեւ ճեղք ու հա­կադ­րու­թիւն քա­րո­զել։ Այդ­պի­սի­նե­րը եր­բեմն կը մատ­նո­ւին այն­քան ան­հե­թեթ հա­կա­սու­թեանց, որ մէկ կող­մէ ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­մը կը վե­րագ­րեն բա­ցա­ռա­պէս Նժ­դե­հի ճա­ռա­գայ­թող ան­հա­տա­կա­նու­թեան ու պատ­մա­կերտ հե­րո­սու­թեան, իսկ միւս կող­մէ՝ կ­’աշ­խա­տին ա­պա­ցու­ցել, որ Նժ­դեհ իր ա­զատ կամ­քով չյանձ­նեց ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նը, այլ պար­զա­պէս ստի­պո­ւե­ցաւ գոր­ծադ­րել օ­րո­ւան Հ.Յ.Դ. ղե­կա­վա­րու­թեան անձ­նա­տո­ւու­թեան ո­րո­շու­մը։
Այ­սինքն՝ երբ օ­րին Հ.Հ. ­Ռազ­մա­կան նա­խա­րար ­Ռու­բէ­նի հրա­հան­գով եւ հայ­կա­կան բա­նա­կի զօ­րա­մա­սով Նժ­դեհ կ’ու­ղար­կո­ւէր ­Զան­գե­զուր ու յաղ­թա­կա­նօ­րէն յա­ռաջ կը մղէր ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի հա­յաց­ման ու ա­զա­տագր­ման պայ­քա­րը, այդ բո­լո­րին մէջ բա­ցա­ռա­բար Նժ­դե­հի ան­հա­տա­կան պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը… պէտք է շեշ­տել։
Իսկ հա­յա­ցո­ւած ու ա­զա­տագ­րո­ւած ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի յանձ­նու­մը պէտք է վե­րագ­րել բա­ցա­ռա­պէս Հ.Հ. իշ­խա­նու­թեանց պար­տո­ւո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան…
Կ’անց­նին այս օ­րերն ալ եւ ի վեր­ջոյ կու գան հայ ժո­ղո­վուր­դի նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան ամ­բող­ջա­կան ար­ժե­ւոր­ման նո­ւի­րո­ւած ան­կե՛ղծ պատ­մա­բանն­ներ ու գա­ղա­փա­րա­խօս­ներ, ո­րոնք ­Լեռ­նա­հա­յաս­տա­նի յանձն­ման 1921 ­Յու­լիս 12ի դա­ժան ու տխուր քայ­լը կ­’ար­ժե­ւո­րեն իր իս­կու­թեամբ՝
— Իբ­րեւ մեր գո­յու­թեան սպառ­նա­ցող պոլ­շե­ւի­կեան եւ քե­մա­լա­կան զոյգ չա­րեաց մի­ջեւ փոք­րա­գոյ­նը՝ ռու­սա­կան «մուրճ»ը թրքա­կան «սալ»էն նա­խընտ­րե­լու ազ­գա­յին ընկր­կու­մի ու նա­հան­ջի քայլ,
— Իբ­րեւ քե­մա­լա­կան տա­րա­զով հայ ժո­ղո­վուր­դին ու ­Հա­յաս­տա­նի վեր­ջին բե­կո­րը կոր­ծա­նե­լու նպա­տա­կով ար­շա­ւող թրքա­կան պե­տու­թեան ցե­ղաս­պան զօր­քին դէմ խորհր­դա­յին «օ­ձին փաթ­թո­ւե­լու» անձ­նա­տո­ւու­թիւն…