12 Մարտ 1918. Թրքական զօրքը գրաւեց Կարինը

12 ­Մար­տի այս օ­րը, հա­րիւր տա­րի ա­ռաջ, պատ­մու­թիւ­նը իր դառն ու հեգ­նա­կան, այ­լեւ դա­ժան խա­ղե­րէն մէ­կը բե­մադ­րեց բազ­մա­չար­չար ­Հա­յաս­տա­նի հո­ղին վրայ եւ ան­ճի­տո­ւած հայ ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ։
Թր­քա­կան զօր­քը իր ու­ժե­րու վեր­ջին լա­րու­մով մը ա­նակն­կա­լօ­րէն յաղ­թա­նակ տա­րաւ ռու­սա­կան զօր­քին եւ ա­նոր ա­ջա­կից հա­յոց կա­մա­ւո­րա­կան գուն­դին դէմ՝ ամ­բող­ջա­պէս գրա­ւե­լով ­Կա­րին (Էրզ­րում) բեր­դա­քա­ղա­քը, որ իր ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան դիր­քով բա­նա­լի նշա­նա­կու­թիւն ու­նէր ամ­բողջ Անդր­կով­կա­սի վրայ տի­րա­պե­տու­թիւն հաս­տա­տե­լու ա­ռու­մով։
Ար­դա­րեւ, ­Պալ­քա­նեան եւ Ա­րա­բա­կան ռազ­մա­ճա­կատ­նե­րուն վրայ ծանր պար­տու­թիւն կրած թրքա­կան զօր­քե­րուն հա­մար պատ­մու­թեան ա­նի­ւը յան­կար­ծա­կի շրջո­ւած էր։ ­Ռու­սիոյ մէջ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան իշ­խա­նու­թիւ­նը տա­պա­լած եւ «պրո­լե­տա­րա­կան դիկ­տա­տու­րա» հաս­տա­տած պոլ­շե­ւիկ­նե­րը, 1917ի ­Դեկ­տեմ­բե­րին ռու­սա­կան զօր­քե­րը տուն կան­չե­լէ ետք, 1918ի ա­ռա­ջին օ­րե­րէն սկսեալ գոր­ծակ­ցու­թեան ձեռք եր­կա­րե­ցին պա­տե­րազ­մը կորսն­ցու­ցած թուր­քե­րուն։ ­Դէ­պի ա­րե­ւե­լեան ներ­քին գա­ւառ­նե­րը ցի­րու­ցան նա­հան­ջող թրքա­կան զօր­քե­րը վե­րախմբո­ւե­ցան, վե­րա­կազ­մա­կեր­պո­ւե­ցան եւ կա­տա­ղի թա­փով գրո­հի ձեռ­նար­կե­ցին ար­դէն հա­յեւթր­քա­կան պա­տե­րազ­մի դաշ­տի վե­րա­ծո­ւած թուր­քեւ­ռու­սա­կան ռազ­մա­ճա­կա­տի ամ­բողջ եր­կայն­քին։
­Պատ­մու­թեան հեր­թա­կան խա­ղե­րէն մէկն էր պա­տա­հա­ծը, որ հայ ժո­ղո­վուր­դի պա­րա­գա­յին, Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նէն ետք, Ա­րե­ւե­լա­հա­յաս­տա­նը եւս կորսնց­նե­լու օր­հա­սա­կան վտան­գին ա­հա­զան­գը հնչե­ցուց։
— ­Պոլ­շե­ւիկ ­Ռու­սաս­տա­նը ար­տա­քին ճա­կա­տի վրայ զի­նա­դա­դա­րի պէտք ու­նէր, որ­պէս­զի հա­շո­ւե­յար­դար կա­տա­րէր իր ներ­քին ընդ­դի­մու­թեան հետ։ ­Ռու­սա­կան բա­նա­կը տուն կան­չո­ւե­ցաւ բո­լոր ռազ­մա­ճա­կատ­նե­րէն, նաե՛ւ թուրք-ռու­սա­կան ռազ­մա­ճա­կա­տէն, ուր ­Հա­յաս­պա­նու­թեան մեծ ո­ճի­րը ամ­բող­ջաց­նե­լու թրքա­կան ե­ղեռ­նա­գործ ու­րո­ւա­կա­նը կը թե­ւա­ծէր Ա­րե­ւե­լա­հա­յաս­տա­նի վրայ։ Իսկ թրքա­կան բա­նա­կի վե­րախմ­բո­ւող ու­ժե­րը տեն­դա­գին կ’ար­շա­ւէին դէ­պի ա­տե­նի նաւ­թա­յին մայ­րա­քա­ղաք ­Պա­քուն, ո­րու սեւ ոս­կիի ռազ­մա­վա­րա­կան պա­շար­նե­րուն տի­րա­նա­լու մե­ծա­պե­տա­կան մրցակ­ցու­թիւ­նը իր գա­գաթ­նա­կէ­տին հա­սած էր։
— Ազ­գայ­նա­մո­լա­կան ­Թուր­քիոյ դի­տան­կիւ­նէն՝ օս­մա­նեան տի­րա­կա­լու­թեան ա­մէն դիրք կոր­սո­ւած էր ­Պալ­քան­նե­րու եւ Ա­րա­բա­կան Աշ­խար­հի մէջ։ թրքա­կան տի­րա­կա­լու­թեան վե­րա­կանգն­ման միակ ել­քը կը նկա­տո­ւէր այս­պէս կո­չո­ւած «ա­րե­ւե­լեան Ա­նա­տո­լու»ի՝ նոյ­նի՛նքն Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նի հո­ղին վրայ թուրք ազ­գայ­նա­կան պե­տու­թեան մը ստեղ­ծու­մը, ո­րուն կեն­սա­գործ­ման հա­մար ռազ­մա­վա­րա­կան մեծ նշա­նա­կու­թիւն ու­նէր մին­չեւ ­Պա­քու տա­րա­ծո­ւած «հա­մաթր­քա­կան քա­ղա­քա­կան միա­ւո­րին ամ­բող­ջա­կան կա­յա­ցու­մը»։
­Պա­հը օր­հա­սա­կան էր յատ­կա­պէս հայ ժո­ղո­վուր­դին հա­մար, որ Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տի բռնկու­մին հե­տե­ւած տա­րագ­րու­թեան եւ ցե­ղաս­պա­նու­թեան հա­րո­ւա­ծը կը փոր­ձէր դի­մագ­րա­ւել՝ ռուս-թրքա­կան ռազ­մա­ճա­կա­տի եր­կայն­քին հայ կա­մա­ւո­րա­կան շար­ժու­մը կեան­քի կո­չե­լով եւ գա­լիք հայ ազ­գա­յին բա­նա­կի կեն­սա­տու կո­րի­զը հիմ­նե­լով։
­Ռուս ցա­րա­կան բա­նա­կի ընդ­հա­նուր հրա­մա­նա­տա­րու­թեան տակ գոր­ծե­լով՝ 1915ի աշ­նա­նա­մու­տէն սկսեալ, հայ կա­մա­ւո­րա­կան գուն­դե­րը կրցած էին, մեծ զո­հա­բե­րու­թեանց գնով, թիզ առ թիզ ա­զա­տագ­րել Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նը, հաս­նիլ մին­չեւ Տ­րա­պի­զոն եւ սպա­յա­կազ­մի կեդ­րո­նը հաս­տա­տել ­Կար­նոյ մէջ՝ հայ­րե­նի հո­ղե­րը գրե­թէ ամ­բող­ջու­թեամբ վե­րաբ­նա­կեց­նե­լով գաղ­թա­կան հա­յու­թեամբ։
Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նի վե­րա­տի­րաց­ման ազ­գա­յին մեծ ե­րազն էր, որ ա­հա այդ­պէս՝ ազ­գայ­նա­մո­լա­կան ­Թուր­քիոյ ի նպաստ պոլ­շե­ւի­կեան ­Ռու­սաս­տա­նի կա­տա­րած դի­մաշր­ջու­մով՝ մա­հա­ցու հա­րո­ւած ստա­ցաւ։
­Հա­յաս­պա­նու­թիւ­նը «ամ­բող­ջաց­նե­լու» թրքա­կան ազ­գայ­նա­մոլ­նե­րու կա­տա­ղու­թեան դէմ յան­դի­ման ա­ռան­ձինն մա­քա­ռե­լու օր­հա­սին դա­տա­պար­տո­ւե­ցաւ կա­մա­ւո­րա­կան գուն­դե­րու վրայ հիմ­նո­ւած նո­րա­կազմ ­Հայ­կա­կան ­Կոր­պու­սը։
Ճգ­նա­ժա­մա­յին ­Պա­հը հե­տե­ւե­ցաւ ա­միս­նե­րու վրայ եր­կա­րած այն բա­նակ­ցու­թեանց, ո­րոնք յա­ռաջ կը մղո­ւէին մէկ կող­մէ պոլ­շե­ւի­կեան ­Ռու­սաս­տա­նի եւ, միւս կող­մէ, ­Դաշ­նա­կից Ու­ժե­րու դէմ կռո­ւող ­Գեր­մա­նիոյ, Աւստ­րօ-­Հուն­գա­րիոյ, ­Պուլ­կա­րիոյ եւ ­Թուր­քիոյ մի­ջեւ։ Ի վեր­ջոյ 1918ի ­Մարտ 3ին ա­նոնք կնքե­ցին Բ­րեստ-­Լի­տովս­կիի տխրահռ­չակ դաշ­նա­գի­րը, ո­րուն հի­ման վրայ պոլ­շե­ւի­կեան ­Ռու­սաս­տա­նը փաս­տօ­րէն խզո­ւե­ցաւ ­Դաշ­նա­կից Ու­ժե­րէն եւ մօ­տե­ցաւ իր նախ­կին հա­կա­ռա­կորդ­նե­րուն։
Կն­քե­լով Բ­րեստ-­Լի­տովս­կիի պայ­մա­նա­գի­րը՝ յի­շեալ կող­մե­րը հա­մա­ձայ­նե­ցան, որ այ­նու­հե­տեւ ի­րենց մի­ջեւ կը դադ­րե­ցո­ւին պա­տե­րազ­մա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը, իսկ փո­խա­դարձ զի­ջում­նե­րու եւ պայ­մա­նա­ւո­րո­ւա­ծու­թեանց շար­քին՝ ­Ռու­սաս­տան յանձն կ­þառ­նէ իր զօր­քե­րը դուրս բե­րել «Ա­րե­ւե­լեան Ա­նա­տո­լիա»յէն, մաս­նա­ւո­րա­պէս՝ ­Կար­սի, Ար­դա­հա­նի եւ ­Բա­թու­մի մար­զե­րէն։
­Թէեւ պայ­մա­նա­գի­րը «տրա­մա­բա­նա­կան շա­րու­նա­կու­թիւն»ն­ էր 1917ի ­Նո­յեմ­բեր 8ին պոլ­շե­ւիկ­նե­րու ըն­դու­նած «­Խա­ղա­ղու­թեան մա­սին» ­Լե­նի­նեան «դեկ­րետ»ին (հրա­մա­նա­գի­րին), այ­սու­հան­դերձ՝ ­Ռու­սաս­տա­նի կա­տա­րած այդ զի­ջու­մով, ծան­րա­գոյն ճգնա­ժա­մի մէջ յայտ­նո­ւե­ցաւ կով­կա­սեան ճա­կա­տի եր­կայն­քին ապ­րող հա­յու­թիւ­նը: Բ­րես­տի ­Դաշ­նագ­րով՝ փաս­տօ­րէն չե­ղեալ հա­մա­րո­ւե­ցաւ 1917ի ­Դեկ­տեմ­բեր 29ին պոլ­շե­ւիկ­նե­րու ըն­դու­նած «Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նի հո­ղե­րի ա­զատ ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­ւուն­քի պաշտ­պա­նու­թեան մա­սին» ո­րո­շու­մը եւ, փո­խա­րէ­նը, հաս­տա­տո­ւե­ցաւ նոյն այդ հո­ղե­րը ­Թուր­քիոյ վե­րա­դարձ­նե­լու… վճիռ:
­Հարկ ե­ղաւ, որ դա­րա­կազ­միկ նո­ւա­ճում­ներ ձեռք բե­րո­ւէին, հայ ժո­ղո­վուր­դը հե­րո­սա­կան դի­մադ­րու­թեամբ ­Մա­յիս 1918ին կա­սեց­նէր թրքա­կան յար­ձա­կու­մը եւ Ա­ռա­ջին Աշ­խար­հա­մար­տը վերջ գտնէր ­Դաշ­նա­կից­նե­րու յաղ­թա­նա­կով, որ­պէս­զի 1918ի ­Սեպ­տեմ­բե­րի 20ին, ­Ռու­սաս­տա­նի պոլ­շե­ւի­կեան կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը, արտ­գործ­նա­խա­րար ­Չի­չե­րի­նի ստո­րագ­րած «նո­տա­յով», չե­ղեալ յայ­տա­րա­րէր ըստ Բ­րեստ-­Լի­տովս­կի պայ­մա­նագ­րին ի նպաստ ազ­գայ­նա­մո­լա­կան ­Թուր­քիոյ կա­տա­րո­ւած «կով­կա­սեան տա­րածք­ներ»ու, այ­սինքն՝ հայ­կա­կան հո­ղե­րու զի­ջու­մը:
­Բայց ա­ւե­րը ար­դէն գոր­ծո­ւած էր եւ նո­րաս­տեղծ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը բնաւ չկրցաւ վե­րա­տի­րա­նալ ա­րեամբ եւ մեծ զո­հո­ղու­թիւն­նե­րով ա­զա­տագ­րո­ւած Ա­րեւմ­տա­հա­յաս­տա­նին։
Բ­րեստ-­Լի­տովս­կի «հաշ­տու­թեան դա­շինք»ը «լաւ հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ» ըն­ձե­ռեց մե­ծա­պե­տա­կան նկրտում­ներ ու­նե­ցող ազ­գայ­նա­մոլ ­Թուր­քիոյ, որ­պէս­զի օգ­տո­ւե­լով ստեղ­ծո­ւած ի­րա­վի­ճա­կէն եւ խախ­տե­լով 1917ի ­Դեկ­տեմ­բե­րի 5ին պոլ­շե­ւի­կեան ­Ռու­սաս­տա­նի հետ իր կնքած Երզն­կա­յի զի­նա­նա­դա­դա­րը՝ ձեռ­նար­կէ ընդ­հա­նուր ար­շա­ւան­քի։ Բ­նա­կա­նա­բար հայ ժո­ղո­վուր­դին ազ­գա­յին ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թիւ­նը խո­րա­պէս հեգ­նող նշա­նա­կու­թիւն ստա­ցաւ պոլ­շե­ւի­կեան ­Ռու­սաս­տա­նի կող­մէ հռչա­կո­ւած «­Թուր­քա­հա­յաս­տա­նի մա­սին» ­Լե­նի­նեան «դեկ­րետ»ը՝ «ընդ­հուպ ազ­գա­յին ինք­նո­րոշ­ման ի­րա­ւուն­քի ամ­րագ­րու­մը» խոս­տա­ցող իր կեղ­ծի­քով։
Աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան այս խո­րա­պատ­կե­րով զար­գա­ցան ռազ­մա­կան այն գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք 12 ­Մարտ 1918ին յան­գե­ցան ­Կար­նոյ ան­կու­մին։
Թր­քա­կան զօր­քե­րը ա­ռա­ւե­լա­գոյնս նպաս­տա­ւո­րո­ւե­ցան ռազ­մա­ճա­կա­տը լքող ռուս զի­նո­ւոր­նե­րու յա­ռա­ջա­ցու­ցած քաո­սէն։ ­Վե­հիպ փա­շա­յի ընդ­հա­նուր հրա­մա­նա­տա­րու­թեան տակ, ­Հայ­կա­կան ­Կոր­պու­սի սա­կա­ւա­թիւ զօր­քին դէմ՝ թրքա­կան բա­նա­կի ի մի բե­րած գե­րակշ­ռող ու­ժե­րուն շնոր­հիւ, թրքա­կան զօր­քե­րը նախ ­Փետ­րո­ւա­րի սկիզ­բը գրա­ւե­ցին Երզնկան, ուր­կէ Անդ­րա­նի­կի հրա­մա­նա­տա­րու­թեան տակ գոր­ծող հայ­կա­կան ու­ժե­րը սկսան նա­հան­ջել։ Իսկ ­Փետ­րո­ւա­րի վեր­ջը, երբ Անդ­րա­նիկ իր զօր­քով ու գաղ­թա­կան հա­յու­թեամբ ո­րո­շեց պար­պել նաեւ ­Կա­րի­նը, ­Մարտ 12ին թրքա­կան բա­նա­կը ամ­բող­ջա­կան իր տի­րա­պե­տու­թեան տակ ա­ռաւ ռազ­մա­վա­րա­կան մեծ նշա­նա­կու­թիւն ներ­կա­յաց­նող հա­յոց հի­նա­ւուրց բեր­դա­քա­ղաք ­Կա­րի­նը (Էրզ­րու­մը)։
Այ­նու­հե­տեւ միայն շա­բաթ­նե­րու հարց ե­ղաւ թրքա­կան զօր­քին յա­ռաջ­խա­ղաց­քը դէ­պի ­Սա­րի­ղա­միշ, ­Կարս եւ Ա­լեք­սանդ­րա­պոլ, որ 15 ­Մա­յիս 1918ին ին­կաւ թուր­քե­րու ձեռ­քը։
­Պատ­մա­կան ծան­րակ­շիռ նշա­նա­կու­թեամբ այդ ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րուն քա­ղա­քա­կան ար­ժե­ւո­րու­մը կա­տա­րե­լով՝ ­Սի­մոն Վ­րա­ցեան իր «­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը» գոր­ծին մէջ հե­տա­գա­յին պի­տի նշէր.-
«Էրզ­րու­մի ան­կու­մով փաս­տօ­րէն ամ­բողջ ­Թիւր­քա­հա­յաս­տա­նը նո­րից ան­ցաւ թիւր­քե­րի ձեռ­քը։ ­Ճիշտ է, Ա­լաշ­կերտ-Խ­նուս-­Վան տա­րա­ծու­թիւ­նը դեռ գրա­ւուած չէր, բայց նրա ճա­կա­տա­գիրն էլ ո­րո­շո­ւած պէտք էր հա­մա­րել։ ­Թիւր­քա­հայ­կա­կան գա­ւառ­նե­րը նո­րից դար­ձան ա­ւե­րակ եւ ան­մար­դաբ­նակ։
«­Պա­տե­րազ­մը փո­խադր­ւում էր ռու­սա­հայ­կա­կան հո­ղե­րի վրայ։ բնաջնջ­ման սպառ­նա­լի­քը կախ­ւում էր եւ հա­յու­թեան երկ­րորդ հա­տո­ւա­ծի գլխին։ Կ­ռի­ւը ո՛չ միայն ըստ էու­թեան, ձե­ւա­կա­նօ­րէն էլ ստա­նում էր հայ-թիւր­քա­կան բնա­ւո­րու­թիւն։ Այ­սու­հե­տեւ բա­ցա­ռա­պէս հայ ժո­ղովր­դից էր կա­խո­ւած պա­տե­րազ­մի վախ­ճա­նը։ Անդր­կով­կա­սեան իշ­խա­նու­թիւ­նը ո՛չ միայն նպաս­տում էր պա­տե­րազ­մին, այ­լեւ իր վա­րա­նոտ ու հա­կա­սա­կան քայ­լե­րով եւ ներ­քին հա­կա­մար­տու­թիւն­նե­րով ա­ւե­լի եւս թու­լաց­նում էր ճա­կա­տի պաշտ­պա­նու­թեան գոր­ծը»։
­Կար­նոյ ան­կու­մին եւ ա­նոր հե­տե­ւող թրքա­կան պե­տու­թեան ցե­ղաս­պա­նա­կան սպա­ռա­լի­քին՝ հայ ժո­ղո­վուր­դը իր պատ­մա­կան հա­տու պա­տաս­խա­նը տո­ւաւ եր­կու ա­միս ետք՝ 28 ­Մա­յիս 1918ի ­Սար­դա­րա­պա­տեան յաղ­թա­նակ­նե­րով։