100 տա­րի ետք. յի­շո­ղու­թիւն եւ վե­րապ­րում

­Փոքր Ա­սիոյ եւ Զ­միւռ­նիոյ ա­ղէ­տը ի­րենց անջն­ջե­լի դրոշ­մը ձգած են ­Յու­նաս­տա­նի պատ­մու­թեան վրայ, որ­պէս նո­րա­գոյն տա­րի­նե­րու ա­մէ­նէն մեծ ու ող­բեր­գա­կան ի­րա­դար­ձու­թիւ­նը, որ մին­չեւ այ­սօր կը տան­ջէ ու կը խռո­վէ ա­մէն մէկ յոյն, նոյ­նիսկ երբ ար­դէն եր­րորդ եւ չոր­րորդ սե­րունդ­նե­րը ե­կած են փո­խա­րի­նե­լու ար­հա­ւիր­քի օ­րե­րը ապ­րած ի­րենց պա­պե­րու սե­րուն­դը։
­Փոքր Ա­սիոյ հա­յու­թեան հա­մար, յու­նա­կան յո­նիա­կան աշ­խար­հի ող­բեր­գու­թիւ­նը երկ­րորդ մեծ ա­ղէ­տը հան­դի­սա­ցաւ 1915-ի հա­յաս­պա­նու­թե­նէն ետք, երբ հայ­կա­կան հսկայ զան­գո­ւած­նե­րը՝ ­Կէ­լի­պո­լէն մին­չեւ «չքնաղ ­Կի­լի­կիոյ եր­կի­րը», մա­զա­պուրծ ա­պաս­տա­նե­ցան ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի եր­կիր­նե­րը, ինչ­պէս նաեւ մօտ հա­րիւր հա­զար բե­կոր­ներ ի­րենց գլուխ­նե­րը ա­զա­տե­ցին ու հա­սան հիւ­րըն­կալ, բայց ա­րիւ­նա­քամ ­Յու­նաս­տա­նի ա­փե­րը։
­Յոյ­նե­րուն նման, ­Փոքր Ա­սիոյ ող­բեր­գու­թիւ­նը մին­չեւ այ­սօր կը շա­րու­նա­կէ իր խոր ազ­դե­ցու­թիւ­նը ու­նե­նալ յու­նա­հա­յու հո­գեմ­տա­յին աշ­խար­հին մէջ։ Այ­սօր, թե­րեւս խօսք չ­՚ըլ­լար հայ­րե­նակ­ցա­կան միու­թիւն­նե­րու մա­սին, սա­կայն նոյ­նիսկ ներ­կայ սե­րունդ­նե­րու հո­գիի խոր ծալ­քե­րուն մէջ կ­՚ապ­րի այն հայ­րե­նի­քը, հա­յու այն հա­րա­զատ հո­ղին ու­ժը, ո­րուն վրայ կի­լի­կե­ցին, զմիւռ­նա­ցին, ա­ֆիոն­ցին, կէ­լի­պոլ­ցին, պուր­սա­ցին, իզ­միթ­ցին, ա­տա­պա­զար­ցին, մա­նի­սա­ցին դա­րեր շա­րու­նակ ապ­րե­ցաւ ու ստեղ­ծա­գոր­ծեց։
­Գի­տենք, թէ 100 ու ա­ւե­լի տա­րի­ներ ա­ռաջ ­Յու­նաս­տա­նի եւ մաս­նա­ւո­րա­պէս Ա­թէն­քի, ­Թե­սա­ղո­նի­կէի եւ Թ­րա­կիոյ մէջ գո­յու­թիւն ու­նէր փոքր գա­ղութ մը, որ կազ­մո­ւած էր հա­մի­տեան ջար­դե­րէն ա­զա­տած հա­յու­թեան զան­գո­ւած­նե­րէն, ինչ­պէս նաեւ հիւ­սի­սա­յին ­Յու­նաս­տա­նի՝ Օս­մա­նեան տի­րա­պե­տու­թեան տակ մնա­ցած շրջա­նէն։ Ա­նոնց հա­ւա­քա­կան կեան­քը ընդ­հան­րա­պէս կը դառ­նար ե­կե­ղեց­ւոյ շուրջ, ա­ռանց ըն­դար­ձակ կա­ռու­ցա­յին կազ­մա­կեր­պո­ւա­ծու­թեան ու գոր­ծու­նէու­թեան բնա­գա­ւառ­նե­րու բազ­մաբ­նոյթ տա­րած­ման։
­Յու­նա­հայ փոքր հա­մայն­քի կեան­քը ամ­բող­ջու­թեամբ յե­ղաշր­ջո­ւե­ցաւ, երբ տաս­նեակ հա­զա­րա­ւոր գաղ­թա­կան հայ­րե­նա­կից­ներ տա­րա­ծո­ւե­ցան ­Յու­նաս­տա­նի մեծ քա­ղաք­նե­րուն ու շրջան­նե­րուն մէջ, նոր ի­րա­կա­նու­թիւն մը ստեղ­ծե­լով պատ­մա­կան հայ­րե­նի հո­ղէն հե­ռու, բայց միա­ժա­մա­նակ այն­քան մօտ՝ այս երկ­րի կա­պու­տան եր­կին­քին տակ։ ­Նոր եզ­րեր յատ­կան­շե­ցին հա­յու հա­ւա­քա­կան կեան­քի ի­րա­վի­ճա­կը ու գո­յա­տե­ւե­լու պայ­ման­նե­րը։ Ս­փիւռք եւ գա­ղութ։
Եր­կու բա­նա­ձե­ւում­նե­րը կը շա­րու­նա­կեն բնո­րո­շել մեր ժա­մա­նա­կի սե­րունդ­նե­րը եւս, որ­պէս բնա­կան յա­ջորդ­նե­րը այն զան­գո­ւած­նե­րուն, ո­րոնք ի­րենց հայ­րե­նի հո­ղէն բխած ուժն ու ապ­րե­լու վճռա­կա­մու­թիւ­նը տնկե­ցին ­Յու­նաս­տա­նի հո­ղին մէջ, ա­ռանց եր­բեք մտա­հան ը­նե­լու պատ­մա­կան աշ­խար­հի՝ հա­յու ա­րեամբ ու քրտին­քով ո­ռո­գո­ւած հո­ղին ան­դի­մադ­րե­լի կա­րօ­տը։
Այ­սօր՝ ­Կի­լի­կեան ու ­Փոքր Ա­սիոյ հա­յա­հոծ քա­ղաք­նե­րու ա­նուն­նե­րը կը շա­րու­նա­կեն ի­րենց յու­զա­կան ներ­գոր­ծու­թիւ­նը ու­նե­նալ ար­դի յու­նա­հա­յուն վրայ, որ­պէս ի­րենց պա­պե­րուն ծննդա­վայ­րը, այ­լեւ՝ ա­նոնց ի­րա­ւա­յա­ջորդ սե­րուն­դը ըլ­լա­լու զգա­ցու­մով, ին­չու չէ՝ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թեամբ։
­Հա­րիւր տա­րի շա­րու­նակ յու­նա­հայ գա­ղու­թը զար­գա­ցաւ ու ստեղ­ծեց հա­ւա­քա­կան կեան­քի յա­րա­ճուն պատ­կեր մը, ո­րուն վրայ կ­՚ար­տա­ցո­լար հա­յու ինք­նու­թեան պահ­պան­ման հրա­մա­յա­կա­նը՝ սե­րունդ­նե­րը հա­յօ­րէն գո­յա­տե­ւե­լու, հա­յու գիրն ու գրա­կա­նու­թիւ­նը բո­ցա­վա­րող լոյ­սը ան­մառ պահ­պա­նե­լու, ազ­գա­յին, քա­ղա­քա­կան ու կրօ­նա­կան փոր­ձա­դաշ­տը յուռ­թի պա­հե­լու գե­րա­գոյն լա­րու­մով։
­Փոքր Ա­սիոյ ա­ղէ­տէն 100 տա­րի ետք, յու­նա­հայ գա­ղու­թը կու գայ եր­կու տար­բեր ուղ­ղու­թիւն­նե­րով նշե­լու իր նո­րա­գոյն պատ­մու­թեան նշա­նա­կա­լից տա­րի­նե­րը։
Ա­ռա­ջին՝ կոր­սո­ւած, բայց ոչ մոռ­ցո­ւած հայ­րե­նիք­նե­րու ո­գին վե­րապ­րե­լով, ի­րենց պա­պե­նա­կան աշ­խար­հի յի­շո­ղու­թեան ընդ­մէ­ջէն բխած ու ան­կա­տար մնա­ցած կա­րօ­տին յար­գան­քի տուրք մա­տու­ցե­լով։
Երկ­րորդ՝ յու­նա­հայ կեան­քի կազ­մու­թեան ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րուն, սար­սա­փի ու ար­հա­ւիր­քի այդ օ­րե­րուն, հայ տա­րագ­րեա­լի վե­րապ­րե­լու ջան­քե­րուն ու ու­ժին, պատ­մա­կան այն բո­լոր ե­ղե­լու­թիւն­նե­րուն, կոր­սո­ւած­նե­րու ո­րո­նու­մին, բնու­թեան ու­ժե­րէն պատս­պա­րո­ւե­լու, մես­րո­պեան տա­ռը սոր­վեց­նե­լու, հա­ւատ­քի ճրա­գը վառ պա­հե­լու, կազ­մա­կեր­պո­ւե­լու, հա­ւա­քա­կան ուժ դառ­նա­լու գեր­մարդ­կա­յին ճի­գե­րուն առ­ջեւ մեր յար­գան­քի խո­նար­հու­մը ը­նե­լով։
­Պատ­մա­կան այդ ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րու հա­յե­լին կը շա­րու­նա­կեն մնալ յու­նա­հայ գա­ղու­թի մա­մու­լի ա­մէ­նէն հա­րա­զատ ներ­կա­յա­ցու­ցի­չին՝ «­Նոր Օր»-ի ար­խի­ւա­յին թի­ւե­րը, ո­րոնք ի­րենց ան­հա­մար է­ջե­րով կը հան­դի­սա­նան մեր գա­ղու­թա­յին պատ­մու­թեան խօ­սուն վկա­նե­րը։
­Յի­շե­լու եւ վե­րապ­րե­լու հրա­մա­յա­կա­նով, յու­նա­հայ գա­ղու­թը կը պատ­րաս­տո­ւի 2022-ին ետ ճամ­բոր­դե­լու դէ­պի իր ա­կունք­նե­րը։
­Յար­գան­քի ու յի­շո­ղու­թեան ա­մէն ծրա­գիր, ա­մէն ե­լոյթ բա­ցի իր պատ­մա­կան նշա­նա­կու­թեան ար­տա­յայ­տու­թե­նէն, թող ա­ռաջ­նոր­դո­ւած ըլ­լայ վե­րապ­րու­մի եւ վե­րըն­ձիւղ­ման խոս­տու­մի ի­րա­գոր­ծու­մով։
Ի վեր­ջոյ՝ պարտք ու­նինք ա­նոնց հան­դէպ, ո­րոնք զրո­յէն ստեղ­ծե­ցին եւ մին­չեւ մեր օ­րե­րը հաս­ցու­ցին գա­ղու­թա­յին բար­գա­ւաճ, բե­ղուն ու հայ­րե­նա­ձիգ կեանք մը։