Ապրիլ 10ի օրը, 79 տարի առաջ, Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ սուրբ կեդրոն Ս. Էջմիածնի մէջ, հայ չեկիստներ խեղդամահ սպաննեցին Ամենայն Հայոց Խորէն Ա. Մուրադբէկեան (Տփղիսեցի) Կաթողիկոսը։
Վերջին աւելի քան 25 տարիներուն, Արցախեան Ազատամարտի ժայթքումէն եւ Հայաստանի անկախութեան վերականգնումէն ասդին, պետական արխիւներու ազատ հրապարակման պայմաններուն մէջ, տակաւ կը բացայայտուին մութ ծալքերը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տմարդի սպանութեան այդ անլուր ողբերգութեան։
Երկար տասնամեակներ խորհրդային աղբիւրները լռութիւն պահեցին Հայուն Հաւատքը խաչելու չեկայական այդ սրբապղծութեան դէմ։ Պաշտօնապէս քողարկեցին ճշմարտութիւնը եւ փորձեցին մութի մէջ պահել պատմական այն ահաւոր փաստը, որ հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր գլխատման Ստալինեան տխրահռչակ մաքրագործումներու ծիրէն ներս, Խորէն Ա. Տփղիսեցիի խեղդամահ սպանութիւնը հանդիսացաւ 1930ականներու երկրորդ կիսուն գործուած խորհրդայիններու մեծ ոճիրին ծանրագոյն արարներէն մէկը։
Միայն սփիւռքեան մամուլի էջերուն եւ որոշապէս Դաշնակցութեան մօտ կանգնած շրջանակներու կողմէ օրին մերկացուեցաւ, մեր ժողովուրդին ներկայացուեցաւ եւ դատապարտուեցաւ գործուած սրբապղծութիւնը։ Որոշապէս ատենի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան Ատրպատականի թեմի առաջնորդ Ներսէս Արք. Մելիք-Թանգեանին կողմէ բացայայտուեցաւ, որ 10 Ապրիլ 1938ի լուսցող գիշերը, չեկիստներ մուտք գործած էին Խորէն Ա. Մուրադբէգեանի Ս. Էջմիածնի ննջասենեակը եւ իր սնարին մէջ խեղդամահ ըրած Հայոց Վեհափառը։
Դաժան ժամանակներ էին. Խորհրդային Միութիւնը երկաթէ վարագոյրներով աշխարհէն կտրուած մեծ ճամբար մըն էր. նոյն ճակատագրին ենթարկուած էր Խ. Միութեան լուծին տակ ինկած Խորհրդային Հայաստանը եւս, ուր թափանցելու եւ երկաթէ վարագոյրի ետին կատարուող բռնութեանց մասին քաղաքակիրթ աշխարհը իրազեկելու կամ լուսաբանելու անյաղթահարելի դժուարութիւն կը դիմագրաւէին հաղորդակցութեան եւ զանգուածային լրատուութեան ոչ միայն խորհրդային, այլեւ արտասահմանեան միջոցներն ու մամուլը։
Նման տեղեկատուական շրջափակման պայմաններուն մէջ, խորհրդայինները բնական մահուան վերագրեցին Խորէն Առաջին Մուրադբէկեան Վեհափառի վախճանումը։ Այդպիսով ալ թերեւս փակուէր թղթածրարը։ Բայց որովհետեւ նոյն շրջանին խորհրդայինները ձեռնարկած էին տասնեակ հազարաւոր պարսկահպատակներ զանգուածաբար Հայաստանէն վտարելու քայլին, անոնց շարքին դնելով պարսկահպատակ հայերը եւս, ակամայ արտօնած եղան նաեւ տեղեկութեանց անհակակշռելի հոսքը դէպի արտասահման։ Թաւրիզ հասնող պարսկահայ վտարանդիները ականատեսի եւ ականջալուրի իրենց վկայութիւնները փոխանցեցին Ատրպատականի Հայոց Առաջնորդ Ներսէս Արք. Մելիք-Թանգեանին։
Իսկ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ քաջարի այդ հովիւը նման սրբապղծութիւնը ո՛չ ներողն էր, ոչ ալ այդ մասին լուռ մնացող էր…
Շուտով Փարիզի մէջ հրապարակուեցաւ եւ սփիւռքահայ բոլոր հայօճախներուն մէջ անմիջապէս արձագանգ գտաւ Ամենայն Հայոց Հայրապետի նահատակութեան գոյժը։
Կատարուածը քաղաքական ոճիր էր, ըստ էութեան՝ պետական ահաբեկչութիւն։
Ստալինի եւ Բերիայի մականին տակ շարժող խորհրդային ղեկավարութիւնը, ինչպէս գերեվարուած այլ ազգերու պարագային, նաեւ հայ ժողովուրդի եւ Հայաստանի նկատմամբ փորձեց եւ ամէնէն բիրտ միջոցներով անընդհատ առաջ քշեց խորհրդայնացմա՛ն իր քաղաքականութիւնը։ Շարունակ փորձեց Հայաստանի եւ հայութեան մէջ գտնել ինչ¬որ «ազգայնական», «պուրժուա» եւ մանաւանդ… «դաշնակիստ» տարր մը, որուն արմատախիլ պոկումը եւ մոլեգին մաքրագործումը պետական եւ, այսպէս կոչուած, կուսակցական իր շահերուն գերագոյն առաջնահերթութիւնը հռչակեց։
Քաղաքական եւ հասարակական այդօրինակ մոլեգնութեան հետեւանքով էր, ահա՛, որ խորհրդայինները դիմեցին նաեւ Հայուն Հաւատքը խաչելու քայլին՝ Ամենայն Հայոց Ազգընտիր Կաթողիկոսը խեղդամահ սպաննելու սրբապղծութեան։
Առանձնակի դրուագ մը չեղաւ Խորէն Ա. Մուրադբէկեանի սպանութիւնը։ Զայն կանխեցին ոչ միայն քանդումն ու սրբապղծութիւնը Երեւանի թէ շրջաններու հայկական եկեղեցիներուն, այլեւ՝ հարիւրներով ձերբակալութիւնն ու տասնեակներով գնդակահարութիւնը գործող հայ եկեղեցականներու։
Քրեմլին որոշած էր խորհրդային աշխարհի տարածքին վերջ տալ Եկեղեցւոյ գոյութեան՝ միայն խորհրդանշական կեդրոններու գոյատեւումը արտօնելով, այն ալ պայմանաւ, որ անոնք ամբողջապէս խորհրդային քաղաքականութեան հլու-հնազանդ ու կամակատար սպասարկուները դառնային։
Քաղաքակրթութեան ճակատին ամօթի խարան դարձած խորհրդային այդ քաղաքականութեան զոհ գնաց եւ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ Նահատակ Հայրապետը եղաւ Խորէն Ա. Մուրատբէկեան Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը։
Այսօր արդէն հայրենաբնակ հայութիւնը եւս արժանին կը մատուցանէ Նահատակ Հայրապետին։ Ինչպէս Ս. Էջմիածնի Արխիւներուն, նոյնպէս եւ Հ.Հ. Պետական Արխիւի պատասխանատուներուն կողմէ տակաւ լուսարձակի տակ կը բերուին Նահատակ Հայրապետին եղերական վախճանին մանրամասնութիւններն ու ծալքերը։
Իսկ քանի մը օր առաջ, Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ. Կաթողիկոս 6 Ապրիլը հռչակեց «համայնավարական բռնապետութեան տարիներուն հալածուած եւ նահատակուած հոգեւորականներու յիշատակի օր»։
Այժմ արդէն արխիւային նիւթերով ամբողջացած է ազգային դէմքը Խորէն Ա. Մուրադբէկեան Կաթողիկոսի, իբրեւ Ազգի եւ Հայրենիքի արժանաւոր Քաջ Հովիւի, որ խիզախաբար ընդդիմացաւ խորհրդային ճնշումներուն եւ, կեանքի գնով, մինչեւ վերջին շունչ մերժեց տեղի տալ խորհրդային կայսերապետութեան ծառայելու պարտադրանքին առջեւ։
Ալեքսանդր Յովհաննէսի Մուրադբէկեան էր աւազանի անունը հայոց Նահատակ Հայրապետին։ Ծնած էր 8 Դեկտեմբեր 1873ին, Թիֆլիս։ Աւարտած էր տեղւոյն Ներսիսեան վարժարանը եւ բարձրագոյն ուսման հետեւած էր Զուիցերիոյ համալսարաններուն մէջ։ 1897ին, վերադառնալով Թիֆլիս, երգի ուսուցիչ կարգուած էր Ներսիսեան վարժարանին մէջ։ 1901ին ձեռնադրուած էր սարկաւագ, ապա նոյն տարուան Դեկտեմբերին՝ աբեղայ։
Ազգային-հոգեւորական քաջ հովիւի ծառայութիւն մը եղաւ Խորէն Առաջինի եկեղեցական ողջ գործունէութիւնը։ 1902ին վարդապետ ձեռնադրուեցաւ Խրիմեան Հայրիկի կողմէ եւ Յունիս 1903ին, երբ վրայ հասան հայոց եկեղեցապատկան կալուածներու բռնագրաւման ցարական հրամանագրի դժուար օրերը, Խորէն Վարդապետ առաջիններէն եղաւ, որ գլուխը կանգնեցաւ հայոց համաժողովրդական ըմբոստացումին։ Իր այդ գործունէութեան համար ձերբակալուեցաւ ցարական իշխանութեանց կողմէ եւ աքսորուեցաւ Ռուսաստանի Օրեոլ քաղաքը
1905ին վերադարձաւ աքսորէն եւ վերանորոգ թափով լծուեցաւ հոգեւորական ծառայութեան։ 1907ին, Խրիմեան Հայրիկի կոնդակով, Խորէն Վարդապետ ընդհանուր բարեկարգիչ նշանակուեցաւ Նոր Պայազէտի եւ Ծաղկաձորի շրջանի հայկական եկեղեցիներուն եւ իր ծաւալած ազգային¬հոգեւորական անձնուէր գործունէութեան առ ի գնահատանք՝ Եպիսկոպոս ձեռնադրուեցաւ1909ի Դեկտեմբերին։
Առաջին Աշխարհամարտին, հայ կամաւորական գունդերու վիրաւոր զինուորներուն եւ արեւմտահայ գաղթականներուն հոգատարութեան փութացող Երեւանի Թեմի Եղբայրական Օգնութեան Յանձնաժողովի նախաձեռնողն ու նախագահը եղաւ։
1917ին վճռորոշ դեր կատարեց Երեւանի Հայ Ազգային Խորհուրդի ստեղծման եւ գործունէութեան մէջ, մեծ նպաստ բերելով Հայաստանի անկախութեան կերտման հերոսամարտներուն մեր ժողովուրդի ոգեւորման գործին։
Համազգային պատասխանատուութեան ոգիով սնած ու գործած հեղինակութիւն էր արդէն Խորէն Եպիսկոպոս՝ Հայաստանի Հանրապետութեան շրջանին։ Իր այդ հանգամանքով ալ առաքուեցաւ Փարիզ, որպէսզի մերձեցում եւ համերաշխ գործակցութիւն առաջացնէր Խաղաղութեան Վեհաժողովին հայկական պահանջները ներկայացնող հայկական զոյգ՝ Աւետիս Ահարոնեանի եւ Պօղոս Նուպար փաշայի գլխաւորած պատուիրակութեանց միջեւ։
1920ի Դեկտեմբեր 11ին, օրուան Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Գէորգ Ե. Սուրէնեանցի կոնդակով, Խորէն Եպիսկոպոս արժանացաւ Արքութեան տիտղոսին, իսկ 1923ի Մարտ 4ին ընտրուեցաւ Ս. Էջմիածնի Հոգեւոր Գերագոյն Խորհուրդի նախագահ եւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի տեղապահ։
Խորհրդային կարգերու հաստատման առաջին տարիներէն իսկ, Խորէն Արքեպիսկոպոս բուռն պայքար մղեց Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ դէմ կատարուող պոլշեւիկեան ոտնձգութեանց դէմ։ Հակառակ իր դէմ ծաւալած հետեւողական հալածանքներուն, իր վայելած անբասիր հեղինակութեամբ, Խորէն Արքեպիսկոպոս կրցաւ դիմագրաւել ամէն կարգի ճնշումները եւ 1932ին, երբ նաեւ օրուան իշխանութեան ղեկավար Աղասի Խանջեանի հետ սերտ գործակցութիւն հաստատած էր ի նպաստ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ պահպանման եւ պաշտպանութեան, Գէորգ Ե. Կաթողիկոսի վախճանումէն ետք Խորէն Առաջին Մուրադբէգեան ընտրուեցաւ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս։
Բայց խորհրդային խորշակը ոչ մէկ սրբութիւն կը ճանչնար եւ Աղասի Խանջանին հետ «կերաւ» գլուխը նաեւ հայոց ազգընտիր կաթողիկոսին։
Անշուշտ Քրեմլինի հաշիւները շատ անդին կ’անցնէին Խորէն Առաջին Հայրապետի կամ Աղասի Խանջեանի անձերէն եւ անոնց ներկայացուցած ազգային ընդդիմադրութենէն։ Քրեմլինի համար ամբողջ խորհրդային տարածքին՝ եկեղեցին պէտք էր քայքայման ու անհետացման դատապարտուէր, ինչպէս որ ազգերը պէտք է անհետանային աստիճանաբար։ Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ պարագային կար, սակայն, կայսերապետական շահերուն ձեռնտու այն նուրբ հանգամանքը, որ Ս. Էջմիածինը կը հանդիսանար տարագիր հայութեան հոգեւոր կեդրոնը եւ, իբրեւ այդպիսին, կրնար օգտակար զէնք մը դառնալ խորհրդային արտաքին քաղաքականութեան ձեռքին՝ արտասահմանեան երկիրներու մէջ խորհրդային ազդեցութեան տարածման ի սպաս տեղական լծակներ ապահովելու ուղղութեամբ։
Հետեւաբար, հարկ էր Խորէն Առաջինի օրինակով հոգեւորականներէ գլխատել Հայաստանեայց Եկեղեցին, որպէսզի Չեկայի դրածոյ կղերով Քրեմլին կարենայ իր արտաքին քաղաքականութեան հաշւոյն օգտագործելի զէնքի վերածել Ս. Էջմիածինը։
Խորհրդային այդ դաժան քաղաքականութեան դառնագոյն գինն էր, որ Խորէն Ա. Մուրատբէկեան Կաթողիկոս վճարեց իր կեանքով։
Վեհափառ Հայրապետի սրբապիղծ սպանութենէն ետք, խորհրդայինները թէեւ անմիջապէս Կաթողիկոսական Տեղապահ նշանակեցին Գէորգ Չէօրէքճեան Սրբազանին, բայց ամբողջ ութ տարի ո՛չ կրցան Ազգային Ընդհանուր Ժողով գումարել տալ, ոչ ալ համախոհութիւն առաջացնել իրենց պարտադրած կաթողիկոսական թեկնածուին շուրջ։
Հայ ժողովուրդի ազգային յիշողութեան մէջ անջնջելի կը մնայ ամօթանքի խարանը 1938ի այդ տխուր՝ Ապրիլ 10ի գիշերուան, երբ խորհրդային մոլեգնած գործակալներու ձեռամբ Հայոց Կաթողիկոսը խեղդամահ սպաննուեցաւ նոյնինքն Ս. Էջմիածնի մէջ։
Կը յիշենք եւ կը յուշենք՝ որպէսզի երբեք չկրկնուի Սրբապղծութիւնը։
