Օլիկարխիան իր էութեամբ եւ պատմական փոխընտրութիւններով

­Կա­րօ Ար­մե­նեան

­Վեր­ջին հրա­պա­րա­կում­նե­րը կ­՚ը­սեն, թէ ­Հա­յաս­տա­նի հա­սա­րա­կա­կան կեան­քէն ներս ամ­րա­ցած օ­լի­գարխ­նե­րուն թի­ւը այ­սօր ար­դէն կը հաս­նի յի­սու­նի։ Յս­տակ չէ, թէ ինչ­պի­սի՞ չա­փո­րո­շիչ­ներ օգ­տա­գոր­ծո­ւած են այս քննարկ­ման հա­մար եւ ­թէ որ­քա՞ն վա­ւե­րա­կան է այս թի­ւը։ Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ յստակ է մէկ բան։ Օ­լի­գար­խիան ար­մա­տա­ցած եր­եւոյթ է մեր երկ­րին մէջ իր բո­լոր բա­ցա­սա­կան դրսեւո­րում­նե­րով, նե­րա­ռեա՛լ՝ իր­մէ սե­րած քա­ղա­քա­կան մշա­կոյ­թը, որ այ­սօր տի­րա­բար կը տնօ­րի­նէ մեր երկ­րի կեն­սա­գոր­ծու­նէու­թեան գրե­թէ բո­լոր ո­լորտ­նե­րը։ ­Հետ­եւա­բար խիստ կար­եւոր է, որ հայ քա­ղա­քա­կան միտ­քը մօ­տէն զբա­ղուի այս հար­ցով եւ սկ­սի բա­ցա­յայ­տել օ­լի­գար­խիա­յի ներ­քին մե­քե­նա­կա­նու­թիւ­նը։ Ե­թէ ճիշտ է յի­սու­նի հա­շո­ւար­կը, ա­պա պարզ է, որ մօտ յի­սուն հո­գի, ինչ-ինչ մի­ջոց­նե­րով, վեր­ջին քա­ռորդ դա­րու ըն­թաց­քին յա­ջո­ղած են երկ­րի ներ­քին քա­ղա­քատն­տե­սա­կան տա­րած­քը գրա­ւել եւ ­հաս­տա­տել ի­րենց խմբա­կան տի­րա­պե­տու­թիւ­նը ա­մէ­նու­րեք։ Եւ այս մէ­կը՝ ի հե­ճու՛կս մեր ժո­ղո­վուր­դի ա­նօ­տա­րե­լի ի­րա­ւունք­նե­րուն։
Ես յա­ճախ խօ­սած եմ մե­նաշ­նոր­հա­յին հա­մա­կար­գի գոր­ծած ճա­կա­տագ­րա­կան ա­ւե­րին մա­սին։
­Պէտք չէ մոռ­նալ, սա­կայն, որ մե­նաշ­նոր­հա­յին հա­մա­կար­գը տնտե­սա­կան ո­լոր­տի եր­եւոյթ է միայն, որ այս պա­րա­գա­յին կը յե­նի ա­ւե­լի մեծ եւ ­հա­մա­պար­փակ տի­րա­կա­լու­թեան մը, որ խարս­խո­ւած է երկ­րի քա­ղա­քա­կան դաշ­տէն ներս։ Երկ­րի բնա­կան աղ­բիւր­նե­րուն, ար­դիւ­նա­բե­րու­թեան, գիւ­ղատն­տե­սու­թեան, փո­խադ­րա­մի­ջոց­նե­րուն, հա­ղոր­դա­մի­ջոց­նե­րուն, զբօ­սաշր­ջու­թեան, ֆի­նանս­նե­րուն, ու­ժա­նիւ­թի պա­շար­նե­րուն եւ տն­տե­սու­թեան այլ բա­նա­լի ճիւ­ղե­րուն տի­րա­պե­տե­լու գոր­ծը կը պա­հան­ջէ ա­մուր կամր­ջագ­լուխ­ներ հաս­տա­տել քա­ղա­քա­կա­նու­թեան բե­մէն ներս։ Եւ քա­ղա­քա­կան ու­ժի մի­ջո­ցով մշտնջե­նա­ւո­րե՛լ տնտե­սա­կան մե­նաշնոր­հը եւ­ այս վեր­ջի­նին ա­պա­ւի­նե­լով ա­ւե­լի եւս­ ամ­րապն­դել «սա­կաւ»նե­րու քա­ղա­քա­կան ու­ժը երկ­րին եւ ­ժո­ղո­վուր­դին վրայ։ Եւ այդ եր­կու­քին փոխ-սնու­ցիչ ու­ժա­կա­նու­թիւն­նե­րով կա­ռու­ցել ան­տե­սա­նե­լի եւ­ անհ­պե­լի այն «վե­հա­պե­տու­թիւ­նը», որ լայն չա­փե­րով եւ­ ի­րա­կան կեան­քի տո­ւեալ­նե­րով օ­րէն­քի հա­սո­ղու­թե­նէն վեր կը գտնո­ւի եւ­ որ նոյ­նինքն օ­լի­գար­խիան է։
Եւ ան­շուշտ յստակ զու­գա­հեռ մը գո­յու­թիւն ու­նի երկ­րի աղ­քա­տու­թեան ծա­ւալ­նե­րուն եւ­ օ­լի­գար­խիա­յի եր­եւոյ­թին միջեւ։ ­Զու­գա­հեռ մը՝ որ կը գոր­ծէ ներ­հա՛կ յա­րա­բե­րակ­ցու­թիւն­նե­րով։ Որ­քան ա­ւե­լի կ­՚ամ­րա­նան սա­կա­ւա­պե­տա­կան կար­գե­րը երկ­րին մէջ, այդ­քան ա­ւե­լի կը խո­րա­նայ աղ­քա­տու­թիւ­նը երկ­րէն ներս եւ­ այդ­քան ա­ւե­լի կը ծա­ւա­լի աշ­խա­տու­նակ ու­ժե­րու գաղ­թը դէ­պի դուրս։ ­Քա­նի որ մե­նաշ­նոր­հա­յին հա­մա­կար­գը, իր ներ­կա­յի վար­քագիծով, աշ­խա­տա­տե­ղե­րու ստեղծ­ման բնա­կա­նոն հո­լո­վոյ­թէն դուրս կը գտնո­ւի։ Եւ ան­շուշտ նո­րա­նոր մար­տահ­րա­ւէր­նե­րու առջեւ կը յայտ­նո­ւին ազ­գա­յին պաշտ­պա­նու­թեան գոր­ծը եւ «ազգ-բա­նակ» վար­դա­պե­տու­թեան կի­րառ­ման հրա­մա­յա­կա­նը։
Դժ­բախ­տա­բար այս է պատ­կե­րը այն ի­րա­կա­նու­թեան, ո­րուն դէմ յան­դի­ման կը գտնո­ւինք ազ­գո­վին։ Այն ի­րա­կա­նու­թեա՛ն­՝ որ Ս­փիւռ­քի եւ ­Հայ­րե­նի­քի փոխ-յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը հետզ­հե­տէ կ­՚ա­ռաջ­նոր­դէ դէ­պի փա­կու­ղի եւ­ ո­րուն վտան­գը պէտք է ան­պայ­ման կան­խել։
­Կաս­կած չկայ, որ մեր երկ­րի քա­ղա­քա­ցին այ­սօր ինք­զինք կը գտնէ ծանր եր­կընտ­րանք­նե­րու առջեւ իր խղճի նժար­նե­րուն վրայ դնե­լով ոչ թէ լաւն ու վա­տը դէմ-դի­մաց, այլ վատ­թարն ու վատ­թա­րա­գոյ­նը։ ­Մեզ­մէ ոչ ոք թող յա­ւակ­նի դաս տալ երկ­րի մեր ժո­ղո­վուր­դին, երբ մեր երկ­րի զա­ւակ­նե­րը զան­գո­ւա­ծա­բար դուրս կու գան երկ­րէն։ ­Մեծ սխալ­ներ կը գոր­ծեն նաեւ Հ.Հ. ­նա­խա­գահն ու Հ.Հ. ­վար­չա­պե­տը (եւ­ ի­րենց գու­նա­գեղ կու­սա­կից­նե­րը), երբ իշ­խա­նա­կան ի­րենց դիր­քե­րէն — եւ չհիմ­նա­ւո­րո­ւա՛ծ ընդ­հան­րա­ցում­նե­րով — ­կը դա­տեն աղ­քատ մար­դոց կա­ցու­թիւ­նը։ Երբ կը խօ­սո­ւի երկ­րէն ներս գրե­թէ 30% հա­մե­մա­տու­թեան հաս­նող աղ­քա­տու­թեան ցու­ցա­նիշե­րու մա­սին եւ­ երբ ծնե­լիու­թեան եւ ­մա­հա­ցու­թեան միա­ւոր­նե­րը կը գտնո­ւին մեծ ան­հա­ւա­սա­րու­թեան մէջ եւ­ երբ բնակ­չու­թեան ծնե­լիու­թեան ա­ճը ա­պա­հո­վող տա­րի­քա­յին շեր­տերն են, որ մե­ծա­մաս­նու­թեամբ կ­՚ար­տա­գաղ­թեն, այս իշ­խա­նու­թիւ­նը լուրջ պատ­ճառ ու­նի, ա­ռա­ջին հեր­թին, ինք­նի՛ր գոր­ծու­նէու­թեան հա­շո­ւեկ­շի­ռը դնե­լու սե­ղա­նի վրայ եւ­ ինք­զի՛նք դա­տե­լու եւ ­մա­նա­ւանդ սրտբա­ցօ­րէն ու սրտցա­ւու­թեամբ խօ­սե­լու իր ժո­ղո­վուր­դին հետ։
­Փաս­տը այն է, որ հա­ղոր­դակ­ցու­թեան այդ ողջ­միտ եզ­րե­րէն լայ­նօ­րէն զրկո­ւած է մեր երկ­րի հա­սա­րա­կա­կան հա­մա­կար­գը այ­սօր։ ­Մեծ եւ­ ար­դար ակն­կա­լու­թիւն­նե­րով, մեր ժո­ղո­վուր­դը իր քո­ւէն տո­ւաւ նոր սահ­մա­նադ­րու­թեան։ Այ­սօր, սա­կայն, կը պար­զո­ւի, որ սահ­մա­նադ­րու­թեան ա­ւիշ նե­րար­կող այն ան­գիր օ­րէն­քը, որ կը կո­չո­ւի ըն­կե­րա­յին (սո­ցիա­լա­կան) պայ­մա­նա­գիր, կը շա­րու­նա­կէ մնալ լրջօ­րէն թե­րի։ ­Սահ­մա­նադ­րու­թիւ­նը ինք­նա­բե­րա­բար կը պար­պո­ւի իր ի­մաս­տէն, երբ ի­րա­կան կեան­քի մէջ վար­կա­բե­կո­ւած է ըն­կե­րա­յին պայ­մա­նա­գի­րը։ ­Հարց տո­ւէք դուք ձե­զի, թէ ին­չու՞ սահ­մա­նադ­րու­թեան կողմ քո­ւէար­կող մեր ժո­ղո­վուր­դը կար­եւոր զան­գո­ւա­ծով մը կը վա­ճա­ռէ իր քո­ւէն նոր խորհր­դա­րա­նի ընտ­րու­թեանց մէջ։ ­Կը վա­ճա­ռէ քա­նի որ կ­՚անդ­րա­դառ­նայ, որ հա­կա­ռակ սահ­մա­նադ­րու­թեամբ հաս­տա­տո­ւած իր ի­րա­ւունք­նե­րուն՝ ինք իս­կա­կան քո­ւէ չու­նի։ ­Կը վա­ճա­ռէ, քա­նի որ ինք ար­ժէք չի տար այն «քո­ւէ»ին, որ ինք ու­նի։ ­Կը վա­ճա­ռէ, քա­նի որ այդ քո­ւէին դրա­մա­կան «փո­խար­ժէ­քը» շատ ա­ւե­լին կ­՚ար­ժէ իր մտքին մէջ քան իր քո­ւէն… տնտե­սա­գի­տու­թեան մէջ յայտ­նի «ան­տար­բե­րու­թեան կո­րագ­ծերն» են, որ բնա­կան բե­րու­մով կ­ը սկ­սին գոր­ծել մար­դոց փո­խընտ­րու­թիւն­նե­րու յստա­կաց­ման մէջ ի փո­խա­րէն խոր­քա­յին հայ­րե­նա­սի­րու­թեան լիա­զօ­րող ու­ժին։
Ար­ժէզր­կո­ւած քո­ւէն — ­ճիշտ ինչ­պէս ար­ժէզր­կո­ւած դրա­մա­նի­շը (փո­ղը) – ­պի­տի ան­պայ­ման փո­խա­րի­նո­ւի­…ան այլեւս քո­ւէ չէ, այլ սոսկ ապ­րա՛նք եւ­ են­թա­կա՛յ՝ տնտե­սա­կան մար­դու ա­մէ­նէն շու­կա­յա­կան բնազդ­նե­րուն։ Եւ այս այս­պէ՛ս է, քա­նի որ հոն, ուր կայ օ­լի­գար­խիա, ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան գոր­ծիք­նե­րը կը դադ­րին գոր­ծե­լէ եւ ­քա­ղա­քա­ցին կը դադ­րի քա­ղա­քա­ցիի պէս ապ­րե­լէ իր կեան­քը։ Ի վեր­ջոյ տե­ղի կ­՚ու­նե­նայ ա­մէ­նէն ա­հա­ւո­րը, ո­րուն ա­նու­նը չենք ու­զեր տալ։ ­Հայ­րե­նի­քը ի՛նք կ­՚ա­ժեզր­կո­ւի քա­ղա­քա­ցիի աչ­քին. ան հետզ­հե­տէ կը դադ­րի ըլ­լա­լէ քա­ղա­քա­ցիին ինք­նու­թիւ­նը սահ­մա­նող գե­րար­ժէք եւ ­գործ­նա­կա­նօ­րէն –­ այ­սինքն՝ ար­տա­գաղ­թի ա­րար­քո՛վն իսկ — ­կը «փո­խա­նա­կո­ւի» ինչ­պէս քո­ւէ՛ն։
Ա­սոնք շատ ծանր խօս­քեր են, բայց այս ծանր խօս­քե­րը ը­սե­լու ժամն է հի­մա։ «­Հան­նի­բա­լը մեր դռնե­րուն առջեւն է» եւ ­պատ­մա­կան այս պա­հը իր ողջ ճգնա­ժա­մով կանգ­նած է մեր դէմ։ ­Ժամն է այս հար­ցե­րը դնե­լու մեր­կա­պա­րա­նոց եւ­ ո­րո­շե­լու, թէ ո­րո՞նք են մեր ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն­ներն ու փո­խընտ­րու­թիւն­նե­րը (այ­լընտ­րանք) այ­սօր։
Ես հա­մո­զո­ւած եմ, որ ­Հա­յաս­տա­նը ու­նի ի­րա­կան փո­խընտ­րու­թիւն­ներ, ո­րոնց­մէ ա­մէնէն պար­զը — եւ սա­կայն՝ ա­մե­նէն «ծախ­սա­տա՛­րը» — ­յե­ղա­փո­խու­թիւնն է։ ­Յա­մե­նայն դէպս երկ­րի մեր հա­սա­րա­կու­թիւ­նը, իր լայն զան­գո­ւա­ծով, հե­ռու է այս ճամ­բան ընտ­րած ըլ­լա­լէ։ Ան ընտ­րած կը թո­ւի ըլ­լալ ար­տա­գաղ­թի ճամ­բան։ ­Հետ­եւա­բար օ­լի­գար­խիան յե­ղա­փո­խու­թեան դէմ պաշտ­պա­նո­ւե­լու մեծ խնդիր մը չու­նի այ­սօր։ Ան պի­տի պաշտ­պա­նո­ւի ար­տա­գաղ­թին դէմ…Եւ սա­կայն ներ­կա­յի տո­ւեալ­նե­րով օ­լի­գար­խիան բա­ցար­ձա­կա­պէս ան­պաշտ­պան է այս վտան­գին դէմ…­Բա­ցար­ձա­կա­պէս ձեռն­թա՛փ… Ա­ռա­ւել նաեւ այն՝ որ այս վտան­գը ա­ւե­լի դիւ­րաւ կրնայ զինք զգետ­նել, քան որ­եւէ այլ վտանգ, որ այ­սօր գո­յու­թիւն ու­նի իր ռա­տա­րին վրայ։
Երկ­րորդ փո­խընտ­րու­թիւ­նը օ­լի­գար­խիա­յի կա­մա­ւոր եւ­ ար­մա­տա­կան ինք­նա­յե­ղաշր­ջումն է։ ­Մե­նաշ­նոր­հա­յին հա­մա­կար­գի կազ­մա­քան­դու­մը՝ ար­մա­տա­կան բա­րե­փո­խու­թիւն­նե­րու նոր րե­ժի­մի մը կի­րա­ռու­մո՛վ։ ­Պե­տա­կան ազ­դու մի­ջամ­տու­թեամբ եւ ­վե­րահս­կո­ղու­թեամբ մե­նաշ­նորհ­նե­րը պէտք է բե­րո­ւին մրցակ­ցա­յին դաշտ եւ ­վե­րա­ծո­ւին րիս­քա­յին դաշ­տի մէջ վե­րապ­րող ձեռ­նար­կա­տի­րու­թիւն­նե­րու։ Եւ պե­տու­թեան գոր­ծօն խթա­նու­մով՝ ա­նոնք պէտք է մղո­ւին վե­րա­ներդ­րու­մա­յին (re-investment) ա­ռողջ քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մը՝ փո­խա­նակ ի­րենց շա­հոյ­թը ար­տա­սահ­ման փախ­ցը­նե­լու։ ­Նոր ու ո­րա­կա­ւոր աշ­խա­տա­տե­ղե­րու ստեղծ­ման հո­լո­վոյ­թը կա­խո­ւած է այս ար­մա­տա­կան մի­ջո­ցա­ռում­նե­րէն։ Ար­տա­գաղ­թի տա­րե­րա­յին ըն­թաց­քը զսպե­լու եւ ­զայն շրջե­լու միակ տա­րո­ղու­նակ ձեւը նոր ու ո­րա­կա­ւոր եւ­ ար­տա­սահ­մա­նեան այ­լընտ­րանք­նե­րուն հետ մրցու­նակ աշ­խա­տա­տե­ղնե­րու ստեղ­ծումն է եւ ն­շա­նա­կա­լի ծա­ւալ­նե­րո՛վ։ ­Հա­յաս­տա­նը լիո­վին ի վի­ճա­կի է վե­րա­ներ­դրու­մա­յին այս տե­ղա­շար­ժը մէջ­տեղ բե­րե­լու։ Այդ տե­ղա­շար­ժը ա­րո­ւես­տա­կա­նօ­րէն խա­փա­նո­ւած է այ­սօր մե­նաշ­նոր­հա­յին հա­մա­կար­գի մեղ­քով, որ օ­լի­գար­խիա­յի մեղքն է։
­Յօ­դո­ւա­ծի մը սահ­ման­նե­րը շատ նեղ են այս թեք­նիք հար­ցե­րու մաս­նա­գի­տա­կան քննար­կու­մը ը­նե­լու հա­մար։ ­Բա­ւա­րա­րո­ւինք միայն ը­սե­լով, որ օ­լի­գար­խիա­յի ինք­նա­յե­ղաշրջ­ման գոր­ծըն­թա­ցը չի կրնար մա­կե­րե­սա­յին ըլ­լալ։ Ան պի­տի ըլ­լայ խոր­քա­յին եւ ­կեն­սա­փո­խիչ եւ ­պի­տի պա­հան­ջէ քա­ղա­քա­կան հզօր կամք։ Ան պի­տի ցաւց­նէ, որ­պէս­զի կա­րո­ղա­նայ բու­ժել։ ­Ցա­ւա­զերծ լու­ծում­ներ չկան։ ­Ցարդ ցա­ւո­ղը ժո­ղո­վուրդն էր։ Եւ ժո­ղո­վուր­դը «լու­ծեց» իր հար­ցը բռնե­լով ար­տա­գաղ­թի ճամ­բան։ Ե­կած է ժա­մա­նա­կը, որ օ­լի­գար­խիան ի՛նք ըն­դու­նի ցա­ւը իր իսկ մարմ­նին վրայ եւ ­կա­ռա­վա­րէ այդ ժա­մա­նա­կա­ւոր ցա­ւը ի­մաս­տու­թեամբ՝ փրկե­լու հա­մար ինք­զինք եւ­ երկ­րի ա­պա­գան։
­Հարց պէտք է տալ, թէ օ­լի­գար­խիան ին­չու՞ պի­տի ու­զէ այս քայ­լե­րուն դի­մել… երբ այ­սօր տէրն է ա­մէն ին­չին։ ­Պա­տաս­խա­նը շատ յստակ է։ Օ­լի­գար­խիան ըն­դա­մէ­նը պատ­րան­քի մը տէրն է, ե­թէ կը կար­ծէ, թէ ինք տէրն է ա­մէն ին­չին։ Այն ին­չը, որ կայ, ըն­դա­մէ­նը կրկնե­րե­ւոյթ մըն է ա­ռանց երկ­րէն ներս գոր­ծող եւ­ ա­մուր հի­մե­րու վրայ դրո­ւած ըն­կե­րա­յին պայ­մա­նագ­րի մը։ Օ­լի­գար­խիան կրնայ ա­մէն «ինչ» ու­նե­նալ, բա­ցի ժո­ղո­վուր­դէն­…ա­ռանց ո­րուն ո­չինչ իս­կա­պէս գո­յու­թիւն կրնայ ու­նե­նալ։
­Հետ­եւա­բար օ­լի­գար­խիա­յի տէ­րե­րը պէտք է ա­րա­գօ­րէն իջ­նեն ի­րենց յա­ւակ­նոտ նժոյգ­նե­րէն եւ ­հա­շո­ւի նստին ժո­ղո­վուր­դին հետ։ Եւ ար­դէն Հ.Հ. նա­խա­գա­հը ինք­նա­յե­ղաշրջ­ման այս մեծ հրա­մա­յա­կա­նի նա­խա­պայ­ման­նե­րը կար­եւոր չա­փով ա­ռանձ­նա­ցու­ցած է ­12 Փետ­րո­ւար, 2016ի եւ 18 ­Մա­յիս, 2017ի իր ծա­ւա­լուն ե­լոյթ­նե­րով։ Այդ ե­լոյթ­նե­րը դժբախ­տա­բար մո­ռա­ցու­թեան տրո­ւած են վա­ղուց։ Որ­մէ պէտք է հետեւց­նել, որ ա­նոնք ըն­դա­մէ­նը տե­սա­կան մար­զանք­ներ էին հան­րա­յին կար­ծի­քը բա­ւա­րա­րե­լու մի­տող։ ­Թէ ի՞նչ պա­տա­հե­ցաւ ա­նոնց բա­նաձեւ­ման բո­վին մէջ եւ ­թէ ի՞նչ տեղ կը գրա­ւեն ա­նոնք օ­լի­գար­խիա­յի հա­ւա­քա­կան մտա­ծո­ղու­թեան մէջ, այդ մա­սին թող վա­ղո­ւան ար­խիւ­նե­րը խօ­սին։ Այ­սօ­րո­ւան հրա­մա­յա­կանն է խօս­քէն ան­դին անց­նիլ ա­մէ­նէն վճռա­կան քայ­լե­րով։
­Հի­մա ժա­մա­նակն է, որ պե­տու­թիւ­նը հրա­պա­րակ իջ­նէ ինքն իր մշա­կոյ­թը յե­ղա­փո­խող աշ­խա­տան­քա­յին ծրագ­րով եւ վճ­ռա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ։ Օ­լի­գար­խիան պի­տի դադ­րի օ­լի­գար­խիա ըլ­լա­լէ եւ­ իր տե­ղը զի­ջի հան­րու­թեան։ ­Ժա­մա­նակն է, որ հան­րու­թեան պե­տու­թիւ­նը սկսի գոր­ծել հա­մար­ձա­կօ­րէն եւ տ­նօ­րի­նել իր ճա­կա­տա­գի­րը։ Եւ իր ա­մէն մէկ ա­րար­քով բա­րո­յա­պէս լիա­զօ­րէ քա­ղա­քա­ցի՛ն։ Այլ ելք գո­յու­թիւն չու­նի։