Հայոց երաժշտական արուեստն ու բարձրարժէք ժառանգութիւնը համաշխարհային ճանաչման եւ գնահատման արժանացնելու նուիրական գործին մէջ կ’առանձնանայ անունը Քրիստափոր Կարա-Մուրզայի, որուն ծննդեան տարեդարձը կը նշենք Մարտ 2ին։
Մանուկ տարիքէն հանճարեղ երաժիշտի իր բնատուր շնորհքը դրսեւորած հայ երաժիշտը թէեւ երկար կեանք չունեցաւ, յիսուն տարիքը չբոլորած հեռացաւ այս աշխարհէն, բայց հայոց երաժշտական արուեստին հանդէպ իր ունեցած անհուն պաշտամունքով եւ ստեղծագործական անխոնջ աշխատանքով կրցաւ թէ՛ հայ հոգեւոր ու ժողովրդային երաժշտութիւնը փրկել կորուստէ՝ նոթային մշակումի եւ գործիքաւորումի արժանացնելով անկորնչելի գանձեր, թէ՛ ռահվիրան դառնալ բազմաձայն խմբերգներու արարումին եւ երգչախմբային կատարողութեան։
Ինչպէս որ Երեւանի Պետական Համալսարանի փրոֆեսոր Դաւիթ Ղազարեան տարիներ առաջ վկայած է («Առաւօտ, 22 Մայիս 2010)՝
«Նա երգի միջոցով հայոց լեզուն էր տարածում այն վայրերում, որտեղ թրքական հայահալած քաղաքականութեան հետեւանքով հայերը հեռացել էին հարազատ մշակոյթից եւ հարկադրաբար մոռացութեան մատնել նաեւ մայրենի լեզուն»։
Կարա-Մուրզայի կեանքին, արուեստին ու հասարակական եռուն գործունէութեան նուիրուած իր արժէքաւոր մենագրութեան մէջ (հրատարակուած 1950ին), արուեստի քննադատ Մաթէոս Մուրադեան կը վկայէ, թէ՝
«1885 թուականի Մարտի 15ին, Թիֆլիսի մէջ տեղի կ՚ունենայ հայ երաժշտութեան պատմութեան մէջ քառաձայն խմբերգային անդրանիկ համերգը` խմբավար, երգահան, երաժշտական-հասարակական գործիչ Քրիստափոր Կարա-Մուրզայի ղեկավարութեամբ: Երգչախումբը բաղկացած էր ընդամէնը 15 երգիչներէ, ծրագրին մէջ հիմնապէս ընդգրկուած էին հայ ազգային-հայրենասիրական երգերու բազմաթիւ մշակումներ: «Վարագոյրը կը բարձրանայ կամաց-կամաց եւ հասարակութեան առջեւ կը պատկերանայ, բեմին վրայ, փոքրիկ խումբ մը՝ պատմական հայկական հագուստներով. տպաւորութիւնը մեծ կ’ըլլայ: Հասարակութիւնը կը հաւնի անոր երգերը եւ մի քանին կրկնել կու տայ… Հանդիսականները բացագանչութիւններով կը թնդացնեն թատրոնը: Դուրսը՝ Կարա-Մուրզային կը դիմաւորէ երիտասարդներու խումբ մը եւ օրհնանքով կ՚ուղեւորէ զայն: Հասարակութիւնը, ցրուելով տուները, շատերը ճամբան արդէն կը փորձեն երգել այն երգերը, որոնք աւելի դուրեկան ու աւելի դիւրին էին: Այդ օրը Կարա-Մուրզայի կեանքին ամենաուրախ օրերէն մէկն էր»:
Քրիստափոր Կարա-Մուրզա (աւազանի անունով՝ Խաչատուր Յովհաննէսի) ծնած էր 1853ին Ղարասու-Բազար քաղաքը, որ այժմ կը կոչուի Պելոկորսք եւ կը գտնուի Խրիմի մէջ, Ուքրանիա։
8 տարեկանին արդէն սկսած էր դաշնամուր եւ սրինգ նուագել, նաեւ՝ իր ծննդավայրի յայտնի երաժիշտներուն մօտ մասնաւոր դասերու հետեւելով, խորապէս զարգացուցած էր երաժշտական իր գիտութիւնը՝ երաժշտական գործեր կարդալու եւ գրելու իր ընդունակութիւնները կատարելագործելով։ Հազիւ երիտասարդ, իր ծննդավայրին մէջ արդէն սկսած էր կազմակերպել եւ բեմի վրայ հրամցնել համերգներ ու թատերական խումբեր։
1882ին Կարա-Մուրզա տեղափոխուեցաւ Թիֆլիս, ապա` կարճ ժամանակով Պաքու, իսկ 1885էն սկսեալ վերջնականապէս հաստատուեցաւ Թիֆլիս, ուր ստանձնեց Գրիգոր Արծրունիի հռչակաւոր «Մշակ» թերթի երաժշտական քննադատութեան բաժնի խմբագրութիւնը՝ միաժամանակ ազգային-հասարակական բեղուն գործունէութիւն ծաւալելով։ Ահա այդ շրջանին էր, որ տուաւ հայ իրականութեան առաջին բազմաձայն երգչախմբային համերգը՝ հայկական հայրենասիրական երգերու, Գրիգոր Արծրունիի հիմնած Թատրոնին մէջ։
«Ազգ» թերթի 2 Փետրուար 2007ի թիւով, հայ խմբերգային արուեստին եւ Հայաստանի Պետական Ակադեմական Երգչախմբումին նուիրուած յօդուածի մը մէջ, Աննա Ասատրեան կը վկայէ, որ՝
«Իր համերգային գործունէութեան 17 տարիներու ընթացքին (1885-1902), Հայաստանի մէջ եւ հայրենի սահմաններէն դուրս աւելի քան 50 քաղաքներու մէջ (այդ շարքին` Թիֆլիս, Պաքու, Էջմիածին, Նոր Նախիջեւան, Օտեսա, Ախալցխա, Պաթում, Վլադիկավկազ, Արմաւիր, Եկատերինոտար, Քիշնեւ, Մոսկուա, Գորի, Բորժոմի, Գանձակ, Սիմֆերոպոլ, Կերչ, Ղարս, Շուշի), Կարա-Մուրզան կազմակերպած է շուրջ 90 երգեցիկ խումբեր, տուած է աւելի քան 250 համերգ՝ ներգրաւելով 6000 հոգի: Որպէս երաժիշտ՝ Կարա-Մուրզայի երգչախումբերուն մէջ են ձեւաւորուած նշանաւոր երգիչներ տռամաթիք թենոր Ներսէս Շահլամեանը, պարիթոն Բեգլար Ամիրջանեանը, լիրիկական թենոր Մակար Վարդիկեանը, պարիթոն Ծովակը. Կարա-Մուրզայի սաներն էին Ազատ Մանուկեանն ու Ստեփան Դեմուրեանը: Շուշիի մէջ անոր կազմակերպած 100 հոգիէ բաղկացած երգչախումբի կազմով երգած է տաղանդաւոր հայ արձանագործ Յակոբ Կիւրջեանը: Կարա-Մուրզայի խումբերէն մէկուն մէջ է երգած նաեւ բանաստեղծ Յակոբ Յակոբեանը»:
Կարա-Մուրզայի գործունէութեան կարեւորագոյն բնագաւառներէն եղաւ, նման Կոմիտաս Վարդապետի, հայոց հոգեւոր եւ ժողովրդական երգերու հաւաքման, երաժշտական մշակման եւ քառաձայն երգեցողութեան արժանացման աշխատանքը։ Բարձրարժէք այդ աշխատանքին արդիւնքը Կարա-Մուրզա հրամցուց մեր ժողովուրդին, աստիճանաբար մեծաթիւ դարձած բազմաձայն երգչախումբերու համերգներով, մեծ խանդավառութիւն յառաջացնելով հայաբնակ կեդրոններու մէջ։
1887ին, Պաքուի մէջ, առաջին անգամ ըլլալով երգչախմբային համերգով ներկայացուց իր մշակած բազմաձայն պատարագը։ Նոյն քաղաքին մէջ ներկայացուց նաեւ Կունոյի «Ֆաուստ» օփերայէն հայերէնի թարգմանուած հատուածներ։
1892էն 1893, երկու տարի, Կարա-Մուրզա նաեւ ուսուցիչ եղաւ երաժշտութեան` Ս. Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանին մէջ։
1895էն սկսեալ, Թիֆլիսի մէջ, Կարա-Մուրզա յատուկ դասընթացքներ ջամբեց խմբավարներու համար։
Քրիստափոր Կարա-Մուրզան յօրինեց նաեւ երգեր՝ հայ բանաստեղծներու խօսքերով։ Մշակեց օփերաներու նուագներ, ինչպէս եւ հեղինակը դարձաւ՝ առանց նուագարանի ընկերակցութեան` բազում խմբերգներու։ Իրեն կը պատկանի մշակումը 300 խմբերգներու եւ ժողովրդական երգերու, որոնք մինչեւ այսօր մեծ ժողովրդականութիւն կը վայելեն։
Կարա-Մուրզայի հռչակաւոր երգերէն են` «Ծիծեռնակ», «Դու զով խնդրես», «Անցար սարեր», «Անի քաղաք», «Ալագեազ», «Քեզի մեռնիմ», «Գացէք տեսէք», «Խորոտիկ», «Զինչ ու զինչ», «Լէպհօ լէլէ» եւայլն…։ Իր երգերէն ոմանք, հարցում-պատասխանի իրենց բնոյթով, յաւելեալ աշխուժութիւն եւ շարժում կը ցուցաբերեն։
Կարա-Մուրզա յօրինած ու նոթագրած է նաեւ ժողովրդային պարեր եւ, այդ առումով ալ, արդի «երգի-պարի անսամպլ»ներու նախատիպարը ինք ստեղծած է։
Մեր ժողովուրդի երաժշտական ճաշակի ձեւաւորման ու բարձրացման մէջ եւս Կարա-Մուրզա հիմնական ներդրում ունեցաւ «Մշակ»ի էջերուն եւ այլապէս իր հրապարակած երաժշտական քննադատական յօդուածներով։ Սիրահար մըն էր երաժշտութեան եւ իբրեւ այդպիսին Ռահվիրայ դարձաւ հայ իրականութեան մէջ, առնուազն Կովկասեան գօտիի տարածքին։ Ըստ յիշատակութեանց, Կարա-Մուրզա միայն մէկ անգամ, 1887ին, համերգներով այցելած է Պոլիս։
Վախճանեցաւ 27 Մարտ 1902ին, Թիֆլիս։
Հայ երաժշտութեան մեծարժէք վարպետին ծննդեան տարեդարձին նուիրուած յուշատետրի այսօրուան սիւնակը կ’արժէ եզրափակել Աննա Ասատրեանի հետեւեալ արժեւորումով.
«Յիրաւի, Կարա-Մուրզայի գործունէութիւնը նշանաւորեց բազմաձայնութեան յաղթանակը: Ըստ էութեան, իր ողջ կեանքը Կարա-Մուրզան նուիրաբերեց հայ ժողովրդական լայն զանգուածներուն մէջ բազմաձայն երաժշտութեան արմատաւորմանն ու բազմաձայն երգեցողութեան տարածմանը: Զրկուած ըլլալով միեւնոյն երգչախումբի հետ մնայուն աշխատանք տանելու հնարաւորութենէն՝ ան ամէն անգամ ստիպուած էր կազմել նոր երգեցիկ խումբ` ընդգրկելով նոյնիսկ երաժշտական տարրական գիտելիքներէ զուրկ մարդոց: Եւ զարմանալ կարելի է, թէ ինչպէ՛ս անոր կը յաջողուէր սեղմ ժամկէտներու մէջ ստանալ ցանկալի արդիւնքներ: Ան ունէր նպատակ եւ քայլ առ քայլ կը հասնէր իր նպատակին` հայ մոնոթիք (միաձայն) երաժշտութեամբ դարերով դաստիարակուած հայ մարդու ականջն արդէն կը զգար եւ կը հասկնար եւրոպական բազմաձայնութեան ողջ հմայքն ու անհրաժեշտութիւնը»:
Իր այս վաստակով՝ Կարա-Մուրզա անմահացաւ իբրեւ հայոց մեծատաղանդ երաժիշտներէն մէկը, որ իր գեղարուեստական հանճարով ու անխոնջ աշխատանքով` յաջողեցաւ ոչ միայն կորուստէ փրկել հայկական շատ ու շատ երգեր, այլեւ՝ հայոց ժողովրդական երաժշտութիւնը բարձրացնել միջազգային բարձրարժէք արուեստի մակարդակին՝ հայադրո՛շմ ու անկորնչելի։
