ՍՕՍ ՎԱՆԻ
Ա.
Անոր գանձարանները բեռնաւորուած էին ոսկիով ու արծաթով, գոյնզգոյն ու թանկագին քարերով:
Անոր մարմարաշէն պալատը՝ ինկած բլուրին կանաչ կոպին տակ, կը նմանէր սրբազան տաճարի մը՝ խորհրդաբոյր ու աւանդասքօղ: Շուրջը՝ ծառե՜ր, ու նորէ՜ն ծառեր:
Նռնենիները, արեւի պէս լիագունդ ու կարմիր, անոնց պտուղները կ’օրօրուէին թռչուններու երգին չափովը: Տանձենիները՝ իրենց ջրուտ ու քաղցր պտուղները, ոսկեղէն ուռնակի մը փայլովը կը խաղցնէին արեւուն դէմ:
Ուռիները կը փսփսային շատրուաններու ցրցքնած ջուրին մա՜նր կաթիլներուն՝ մտերմօրէն ու սիրականի մը սրտին տաքովը: Տուղտի ծաղիկները, շուշաններն ու մանուշակները, գինարբուքներն ու կակաչները իրենց սկիհի նմանող բաժակները վե՜ր կը բարձրացնէին, զանոնք լեցնելով արեւով ու կեանքով:
Մուշկ ու յամպար կը հոտէին ամէն կողմ: Պալատին շուրջ ու ծառաստանին մէջ, կը յորդէ՜ր բազմահազար սոխակներու համերգը, մերթ մեղմ ու խաղաղ, Արագածէն Այրարատեան դաշտին վրայէն սահող զեփիւռին պէս, մերթ ալ յուզուած ու բազմախռով՝ երբ համերգը երաժշտական արուեստովը կը բարդանա՜ր, կ‘ուռէ՜ր չզսպուած սիրոյ մը քմայքէն:
Այն ատեն,- երբ առտու էր, ու դիւթական՝ երկիրն ու երկինքը — համերգը կը ջերմանա՜ր, կը հիւսուէ՜ր ու կը թնճուկուէր, կազմելով խորհուրդ եւ հրապուրանք, ապա կը պայթէր մրգաստանին վրայ, զայն կը լեցնէր ձայնի ալիքներով, խազի ու շեշտի ցաւցնող հծծիւնով…:
Ջրաւազաններուն մէջ լողացող բադերը կը դադրէին լողալէ, իրենց շունչը կը բռնէին, վասն զի, սոխակներու համերգին հետ՝ սիրոյ ջերմութիւնը կը հոսէր, կը կարկամեցնէ՜ր ասունն ու անասունը…:
Պալատն ալ կը լռէր…:
Բ.
Հի՜ն դարերու մէջ ապրող նահապետ թագաւոր մըն էր պալատին տէրը. հրաշազա՜ն իմաստութիւններու գանձերովը հարուստ, մոգութեան պէսպիսուն հաւատալիքները հոգիին մէջ՝ հայրօրէն եւ արդարութեամբ կը կառավարէր երկիրը…:
Երջանիկ էր թագաւորը, եւ երջանի՜կ էր ժողովուրդը: Աւազակութիւնն ու կողոպուտը անծանօթ էին անոր ընդարձակ երկրին սահմաններուն մէջ: Կեղեքողներ ու կեղեքուողներ, տիրապետողներ ու տիրապետուողներ չկային, ամէն մարդ կ’աշխատէր ու կը վայելէր իր քրտինքին արդիւնքը…:
Մէկուն սուգը կը վարակէր ամէնքը. բերկրութիւնը ընհանրական էր, պալատէն կ‘երկարէր մինչեւ հիւղակ: Աստուածաշնորհ այս երկրին մէջ, երբե՛ք պատերազմ չեղաւ, եւ արիւն չթափեցաւ որքան ատեն որ ապրեցաւ այս թագաւորը:
Երկիրը զուարթ էր, ու հեքիաթի մը ջերմութիւնովը:
Անգամ մը միայն դէպք մը քիչ մնացեր էր որ զարնէր այս դրախտ երկիրը, եւ արատաւորէր նահապետ արքային այնքան օրհնեալ համբաւը…: Անիկա կին մը ունէր: Անոր աչքերը սիրոյ հրավառ ջահեր էին, որոնք կրնային առաջին հանդիպող մարդուն սիրտը խռովել եւ անկէ դուրս բերել ցանկութիւններուն ամենէն կրակոտները, ամենէն անզուսպները:
Թագուհիի մազերուն մէջէն կը բարձրանար սիրոյ վայելքին խենթեցնող գոլը: Գլխուն շուրջ՝ հեշտանքի գոյնզգոյն թիթեռնիկներ կը թռուըռային: Բերանը դեռ նոր ճեղքած եւ իր կարմիրը հազիւ ցոյց տուած՝ վարդի կոկոնին կը նմանէր: Քիթը ճառագայթներէ հիւսուած ըլլար կարծես, որ կը ճղէր երկու գեղահրաշ այտերը: Կուրծքին պառեկը՝ մարմարի գոյնով ու ողորկ՝ անոր պէս, հանճարեղ արուեստագէտի մը բանուած, կաթին երկու թափանցիկ պարկերը Բիւրակնեան լեռներէն բերուած կարագին նման փայլուն ու բուրումնալից…:
Թագաւորն ու թագուհին զիրար շա՛տ կը սիրէին, մէկը իմաստուն էր, եւ միւսը՝ գեղեցիկ:
Երջանիկ էին…:
Գ.
Դժբախտ օր մը, բաղձանքներու եւ անհատնում ցանկութիւններու ոգին, Սատանայի կերպարանքով մտաւ թագուհիի սիրտը, խռովեց ու բորբոքեց անոր մէջ հին ու նոր բոլոր իղձերը, ըսաւ.
Կի՜ն, միշտ կին, ինչո՞ւ կ’ուրանաս ինքզինքդ, ո՛վ վայելքի գեղեցկանոյշ եւ հեշտաբո՜յր ծաղիկ, դուն երկրիս վրայ ամենէն հզօր աստուածուհին ես, մահուան ու կեանքի տիրապետութեան բացարձակ ուժովը: Սէր ու գեղեցկութիւն, անթերի՜ կատարելութիւն, ուզէ՛ ինչ որ կը փափաքիս, պիտի տրուի քեզի…: Երջանկութեան ոսկեղէն գաղտնիքն ես, յաւիտենակա՜ն հեշտանքը ու ցանկութիւն, ուզէ՛, ուզէ՛…:
Թագուհին յանձնուեցաւ պատրանքին: Ինկաւ բանդագուշանքի պատկերազարդ թփուտքը: Հոն՝ լսեց իր փափաքները ուռեցնող բառեր, իր եսը շոյող խօսքեր, գինովցաւ, հակառակ անոր որ ամէն ինչ ունէր, աշխարհի ամենէն գեղեցիկ եւ հարուստ կինն էր, ինքզինքը խեղճ ու դժբախտ գտաւ, անիրաւուած ու նկուն կարծեց, տրտնջաց ու լացաւ…:
Յետոյ ըսաւ Բաղձանքներու Ոգիին.
— Ո՛վ ոգի, ես հիմա կին եմ, բոլոր կիներու պէս, բարի՜ ըլլայ գալուստդ եւ օրհնեա՜լ քու անունը, բացատրէ՛ ինծի կեանքի նորօրինակ վայելքները, որոնց ես անծանօթ մնացած եմ, ցուցո՛ւր ինծի այն ճամբան՝ որ զիս պիտի տանի դէպի գերագոյն ապրումը, ըրէ՛ որ ինծի մութ մնացած կեանքը վայելեմ թել առ թել, մասնիկ առ մասնիկ, ու ես յագենամ այնպէս՝ ինչպէս ամրան անձրեւ չտեսած արտը կը յագենայ ու կը տլխի (թրջուի), խխում ըլլալ, մե՜ղմ ու հանդարտ տեղացող անձրեւներէն: Ես հիմա կը զգամ որ ապրումիս ու վայելքներուս մէջ բացաստաններ կան, անոնք չեն կազմեր շարունակական շղթայաւորում մը, անոնք փայտի վրայ անցուած ու իրարմէ հեռու մնացած գնդիկներու կը նմանին, զանոնք իրարու մօտեցո՛ւր, հոգիս լեցո՛ւր վայելքին բազմազանութեամբը, ես կը մերժեմ ճանչնալ անմարմին կամ վերացական երջանկութիւնը, հետեւաբար կ’արհամարհեմ կրօնական թանձր առասպելներու մէջ լող եկող երկնային անմահներու կարծեցեալ յաւիտենական կեանքն ու ապրումը: Ահա՛ ես՝ իբրեւ նիւթ, ու կը սիրեմ նիւթը՝ նիւթով եւ նիւթին մէջ. այսինքն՝ շօշափելի եւ ծանրկեկ իրականութիւնը, յագեցո՛ւր զիս տեսանելի ու զգալի հաճոյքով, ես ծառադ պիտի ըլլամ, յետին ստրուկդ:
-Լա՛ւ, ո՛վ կին, թագաւոր-ամուսինէդ պահանջէ որ քեզի համար թռչուններու գոյնզգոյն փետուրներէ բերդ մը շինէ, հոն պիտի տեսնես ու վայելես երկրային բոլոր հաճոյքները, յարեց Սատանան:
-Փետուրէ բե՞րդ մը:
-Այո՛, հոն պիտի լսես երաժշտութիւն մը՝ որ երկրաւոր մարդուն ականջը երբեք լսած չէ, փետուրէ բերդին մէջ պիտի վայելես քեզի անծանօթ արեւներու քաղցրութիւնը: Այնտեղ՝ զեփիւռները բանաստեղութեան մը նեկտարը պիտի մատռուակեն քեզի, եւ կեանքը պիտի ծաղկի մէջդ աւելի՜ հզօր ու աւելի՜ հաճելի:
-Այս բոլորը ինծի պիտի տայ փետուրէ բե՞րդը:
-Այո՛, ո՛վ գեղեցկուհի, փետուրէ բե՜րդը…:
Դ.
Թագուհին հիւանդացաւ:
Հիւանդութիւնը մահուան դեղին ժանգովը զարկաւ անոր դէմքին աննման աղուորութիւնը:
Մարմինը հողի գոյն առաւ:
Պալատը սգաւորուեցաւ, խռովեցաւ ու լացաւ: Տխրեցաւ բարի թագաւորը: Բժիշկ ու դեղ: Վհուկ ու կախարդ: Խնամք ու հոգատարութիւն, ողբ ու կոծ:
Ի զո՛ւր անցաւ ամէն ինչ:
Թագաւորը դառնօրէն լացաւ, կուրծքը ծեծեց ու հեկեկաց:
Թագուհին ըսաւ.
-Ո՛վ իմ արքաս, ի զո՛ւր կու լաս ու կը հեկեկաս, բժիշկ ու դեղ մի՛ փնտռեր հոն՝ ուր անոնք պէտք չեն, պարապ են նաեւ լացդ ու կոծդ, իմ հիւանդութեանս բժիշկը ես եմ միա՛յն, ուրիշ ոչ ոք:
-Ըսէ՛ ինծի՝ ինչ որ գիտես, եւ կամ՝ ինչ որ կը փափաքիս, պատրաստ եմ քեզի համար զոհելու թագաւորութիւնս, հարստութիւնս ու կեանքս:
Թագուհին՝ շշնջեց.
-Ինծի համար թռչուններու գոյնզգոյն փետուրներէ բերդ մը շինէ՛, զիս անոր մէջ բնակեցո՛ւր, այն ատեն ես կ’առողջանամ, առաջուընէ աւելի գեղեցիկ եւ ուրախ կ’ըլլամ…:
-Փետուրէ բե՜րդ…:
-Այո՛, թռչուններու փետուրներէն շինուած բերդ մը:
-Մարմարէ, գոյնզգոյն քարերէ բերդ մը կը շինուի, պղինձէ երկաթ, արծաթէ ու ոսկիէ բերդեր ալ գուցէ կրնան շինուիլ, բայց՝ փետուրէ բե՜րդը… ո՞վ կրնայ երեւակայել. զայն շինող վարպետը ո՞ւր է, թագուհիս…:
-Փետուրէ բերդը կ’ուզեմ, ու դուն պիտի շինես զայն, ես անոր մէջ պիտի բնակիմ, պիտի վայելեմ նոր աշխարհ եւ նոր կեանք, եթէոչ՝ կը մեռնիմ ես. դուն զիս պիտի կորսնցնես…:
Թագաւորը ինկաւ մտմտուքի ու տրտմութեան մէջ: Փետուրը ծանրութիւն չէր, ո՛չ ալ հաստատուն կամ դիմացկուն, չէր կրնար ագուցուիլ, հիւսուիլ, գամուիլ, փակցուիլ, ըլլալ պատ ու պարիսպ, երդիք ու տանիք, քիւ ու պատշգամ, սիւն ու աշտարակ, դուռ ու սեմ, եթէ հրաշքով մը շինուած ալ ըլլար, պիտի չդիմանար հովին, ձիւնին, անձրեւին, եւ հրդեհին…: Օ՛, անկարելի էր…: Փետուրէ բերդ մը չէր կրնար շինուիլ…:
Ուրեմն, փետուրէ բերդը երեւակայական է, եւ իր կնոջ մտքին պատրանքներու արդիւնք: Զառանցանքէ մը կու գայ անիկա, կամ՝ կնոջական ցնորական ցանկութենէ մը. բայց եթէ պահ մը ընդունուի որ փետուրներէ բերդ մը կրնայ շինուիլ, որքա՜ն թռչուններ, ու քանի՜ տարիէն պիտի որսացուէին… գիտէր որ ասիկա անկարելի էր, բայց որովհետեւ ուզողը թագուհին էր, ու զանիկա շատ կը սիրէր, պէտք էր անոր կամքը կատարել՝ զինքը մահուան ճիրաններէն ազատելու համար…:
Ու թագաւորը հրամայեց իր ժողովուրդին, որ ամէն մարդ, կին ու այր մարդ, մեծ ու պզտիկ գործը ձգէ, որսորդ դառնայ, լեռներ ու դաշտեր իյնայ, թռչուն որսայ ու փետուրները պալատ բերէ, թագուհիին համար՝ այդ բերուած թռչուններու փետուրներէն բերդ մը պիտի շինուէր…:
Ժողովուրդը լսեց ու խնդաց: Բայց քանի որ շատ կը սիրէր իր թագաւորը, սիրայօժար ձգեց իր աշխատանքը: Լեռներ ու ձորեր, բլուրներ ու հովիտներ, ամէն տեղ՝ լեցուեցան որսորդներով: Ճիչ ու կանչ: Նետի սուլոց, սուրի չըխք-չըխք, զէնքի պայթիւն, գոռում-գոչում…:
Այդ ատենները, ջղջիկը թռչուն էր. բոլոր թռչուններու պէս փետուրներ ունէր. գլխուն վրայ՝ գոյնզգոյն փետուրներէ փնջիկ մը կար… կուրծքին փետուրները մոգական դաշտանկարի մը պատրանքը կու տային, իսկ պոչին փետրափունջը ծիածանի եօթ գոյները ունէր: Այն ժամանակ՝ ջղջիկը ամենէն շատ սիրուած ու փնտռուած թռչունն էր՝ իր ունեցած փետուրներուն համար: Հազուագիւտ էր:
Շա՜տ թռչուններ որսացուեցան ողջ կամ մեռած: Փետուրէ բերդը պիտի շինուէր, թագուհին աղէկցած էր: Արքայական ամոլը կը հսկէր շինութեան աշխատանքներուն: Կանչուած էին երկրին բոլոր վարպետները…:
Ծերուկ որսորդ մը մօտեցաւ թագուհիին եւ անոր յանձնեց ողջ բռնուած ջղջիկ մը: Հրաշալի՜ էին փետուրները…: Թագուհին շոյեց փետուրները, անոնց վրայ նայեցաւ երկար ու զարմացած…:
-Այս թռչունին փետուրները շա՛տ գեղեցիկ են, ես՝ սիրեցի զանոնք, ասոնցմով պէտք է զարդարել բերդին ճակատը, ըսաւ թագուհին ու սկսաւ փետտել թռչունին փետուրները:
Փետուրներու պատճառած ցաւէն ջղջիկին մորթը թրթռաց. ցաւին տագնապէն բռնուեցաւ մարմինը: Ցաւը արիւնի ճամբայով հասաւ հոգիին…:
Թագուհին կը փետտէր: Ջղջիկը կը ճչար ու կու լար:
Թագուհին վերջին փետուրը կը փետտէր՝ երբ ջղջիկը սաստիկ ցաւէն զայրացաւ, թագուհիին նայեցաւ ատելութեամբ ու յուզումնալից…:
Եւ ի՜նչ հրաշք: Ջղջիկը մարդու պէս խօսեցաւ…:
-Թագուհի՛, դուն որ երջանիկ ես, ունիս ամէն ինչ, պալատ եւ իշխանութիւն, գանձ եւ հարստութիւն, դեռ չես կշտացած թագաւորական փարթամ կեանքի ամենէն ճոխ վայելքներէն, հիմա ելեր ես, կը փնտռես նոր ապրումներ:
(Թագուին այս անօրինակ եղելութեան առջեւ ապշեցաւ. ջղջիկ-թռչուն մը ինչպէ՞ս կրնար մարդու պէս խօսիլ, մանաւանդ շեշտով ու ոգեւորութեամբ խօսիլ):
-Թագուհի՜, ցանկասէր հոգիդ անօթի է եւ փափաքներուդ ովկիանը անյատակ…: Մեզ տանջելով, մեզ տգեղցնելով՝ կը ցանկաս հիւսել անօրինակ երջանկութիւն մը…: Անարդար է ուզածդ, ամօթ՝ քու ըրածդ…: Ուրիշներու դժբախտութեան մէջ իր երջանկութիւնը փնտռողը մարդ չէ…:
(Թռչուն մը, ջղջիկը՝ թագուհիին ափին մէջ, կը թրթռար ու կը թփրտար, կը տապլտկէր ու կը թաւալէր: Թագուհին՝ քար կտրած, կը շարունակէր մտիկ ընել ու մտածել):
-Տե՛ս, ե՛ս ալ քեզի պէս կին եմ ու մայր, քու բոլոր զգացումներով ու փափաքներով: Ամօ՜թ քեզի: Կին մ՝ես, բայց չկրցար հասկնալ կնոջ մը հոգեկան ու մարմնական ցաւը…: Ես՝ ահա՛ մերկ եմ…, վասնզի դուն փետտեցիր փետուրներս, ինչո՞վ պիտի ծածկեմ իմ ամօթս, ո՛վ անամօթ…:
Թագուհին սարսռաց, վար ձգեց անփետուր ջղջիկը: Մէկ ակընթարթի մէջ իր հոգիէն ներս փուլ եկաւ փետուրէ բերդին պատրանքը: Զղջաց ու լացաւ…:
Ծանր եկած էին ջղջիկին խօսքերը:
Վազեց ինկաւ թագաւորին գիրկը, լացաւ ու զղջաց: Կերկերուն ձայնով ըսաւ.
-Թագաւո՛ր, թո՛ղ կանգ առնէ թռչուններու ջարդը, ա՛լ փետուրէ բերդ չե՛մ ուզեր, որսորդները թո՛ղ լքեն սարն ու ձորը, բլուրն ու դաշտը…, վերադառնան իրենց տուները, սկսին աշխատանքն ու երգը, հարսանիքն ու պարը: Երջանկութի՜ւն: Ու խաղաղութի՜ւն թող ըլլայ: Մեր երկրի սահմաններուն մէջ ազատ թո՛ղ ըլլան ամէնազգի թռչունները, բոյն շինեն, թուխսի նստին, երգելով աճին ու բազմանան…:
Թագուհիի փափաքը կատարուեցաւ, բայց այն օրէն ետքը՝ ջղջիկները անփետուր մնացին, մորթերնին սեւցաւ ամօթին ցաւէն, եղան տգեղ ու տխուր… առանց ձայնի ու երգի…: Ասոնց համար է որ ցերեկները կը պահուըտին մութ ու ամայի տեղերը, ու գիշերները միայն դուրս կ’ելլեն…: