Տխրունի — Յակոբ Ճէլալեան

­Քա­ռա­սուն օ­րեր ա­ռաջ, իր աչ­քե­րը յա­ւի­տե­նա­պէս փա­կեց յու­նա­հայ գա­ղու­թի մտա­ւո­րա­կան հոյ­լի իւ­րա­յա­տուկ դէմք մը՝ ­Յա­կոբ ­Ճէ­լա­լեան։
­Բա­զում տա­ղանդ­նե­րով օժ­տո­ւած, հայ գի­րին ու մշա­կոյ­թին հան­դէպ «ան­դի­մադ­րե­լի» սէր ցու­ցա­բե­րած ­Յա­կո­բը, իր ամ­բողջ կեան­քի ըն­թաց­քին յատ­կան­շա­կան դրոշմ ձգեց հայ գրա­կա­նու­թեան, թարգ­ման­չա­կան աշ­խա­տան­քին, մշա­կոյ­թին, ա­րո­ւես­տին, ազ­գագ­րու­թեան եւ ե­րաժշ­տա­կան բնա­գա­ւառ­նե­րուն վրայ։
­Հո­գեմ­տա­յին ան­խոնջ աշ­խա­տան­քին շնոր­հիւ, իր ե­տին թո­ղեց ար­ժէ­քա­ւոր գոր­ծեր, հայ­կա­կան ա­րո­ւես­տի եւ մշա­կու­թա­յին գան­ձե­րու հա­ւա­քա­ծո­ներ։
­Յի­շա­տա­կու­թեան ար­ժա­նի է իր ան­դա­մակ­ցու­թիւ­նը ­Հա­մազ­գա­յի­նի վար­չու­թիւն­նե­րուն, ուր գրա­կան եւ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան նրբա­ճա­շակ ո­գե­ւո­րու­թեամբ պատ­րաս­տեց շա­հե­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ, ինչ­պէս նաեւ գրա­կան, մտա­ւո­րա­կան եւ մշա­կու­թա­յին գոր­ծու­նէու­թեան հա­րուստ կեն­սա­փորձ մը ու­նե­ցաւ։
­Հայ մա­մու­լի դե­րին հա­ւա­տա­լով, եր­կար տա­րի­ներ աշ­խա­տակ­ցե­ցաւ «Ա­զատ Օր»ին՝ պա­հե­լով իր հե­տաքրք­րա­կան «­Շա­բա­թէ-­Շա­բաթ» սիւ­նա­կը, ո­րուն մէջ ար­տա­ցո­լաց իր մտա­ծում­նե­րուն եւ հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րուն ամ­բողջ նե­րաշ­խար­հը։
Այ­սօ­րո­ւան թի­ւով, կը հրա­տա­րա­կենք ­Յա­կոբ ­Ճէ­լա­լեա­նի զա­ւա­կին՝ Ար­տա ­Ճէ­լա­լեա­նի կող­մէ պատ­րաս­տո­ւած կեն­սագ­րու­թիւ­նը, որ­պէս նո­ւա­զա­գոյն տուրք հան­ցու­ցեալ հայ­րե­նա­կի­ցի ան­մո­ռաց յի­շա­տա­կին։
­Յա­կոբ ­Ճէ­լա­լեան երկ­րա­յի­նէն մեկ­նե­ցաւ թո­ղե­լով տպո­ւած ու ան­տիպ աշ­խա­տանք­նե­րու եւ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րու հա­րուստ ժա­ռան­գու­թիւն մը։ ­Կը յու­սանք, որ իր գոր­ծե­րը ամ­բող­ջու­թեամբ լոյս տես­նեն եւ ի­րենց ար­ժա­նի տե­ղը ու­նե­նան մեր գա­ղու­թի մտա­ւոր գան­ձա­րա­նին մէջ։

Խմ­բագ­րու­թեան կող­մէ

Արտա Ճէլալեան

Յա­կոբ ­Ճէ­լա­լեան ծնած է Ա­թէնք՝ 18 ­Նո­յեմ­բեր 1938-ին։ Ան ըն­տա­նի­քին երկ­րորդ զա­ւակն էր (­Գէորգ՝ 1937-1942, Ե­ւա՝ 1943)։

­Ծա­գում

Հայ­րը՝ Ար­տա­շէս ծնած էր 1898-ին Էս­քի­շէ­հիր գիւ­ղա­քա­ղա­քը, ա­պա ապ­րած՝ Ան­գա­րա։ ­Հայ կա­թո­ղի­կէ հա­մայն­քի օգ­նու­թեամբ, կա­րո­ղա­ցած էր վե­րապ­րիլ ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն ու յա­ջոր­դա­կան հա­լա­ծանք­նե­րու ա­ղէտ­նե­րէն: Փրկած էր նաեւ իր եր­կու քոյ­րե­րը ու եղ­բայ­րը։ ­Նախ պատսպա­րո­ւած էր Իզ­միր, ա­պա տե­ղա­փո­խո­ւած էր Կ.­Պո­լիս, ­Վառ­նա, ­Սո­ֆիա եւ ­Թե­սա­ղո­նի­կէ։ Ի վեր­ջոյ, հաս­տա­տո­ւած էր Ա­թենք, ուր ըն­տա­նիք կազ­մած էր եւ հի­մը դրած էր գոր­գա­վա­ճա­ռա­կան ու հնա­վա­ճա­ռա­կան իր ար­հես­տին: «­Ճէ­լա­լեան» մա­կա­նու­նը ծա­գած է ­Խա­չե­նի եւ Ար­ցա­խի ­Հա­սան ­Ճա­լա­լեան հա­յոց տոհ­մէն՝ այս ըլ­լա­լով ըն­տա­նի­քի ծա­գու­մին են­թադ­րու­թիւ­նը։ ­Մայ­րը՝ ­Մա­րի­քա ​​(ծ­նեալ Ա­լեք­սա­նեան), ծնած էր 1916-ին Իզ­մի­րի մէջ եւ գաղ­թած էր Ա­թէնք՝ փոք­րա­սիա­կան ա­ղէ­տի ժա­մա­նակ (1922)։ ­Զար­գա­ցած, կիրթ կին մըն էր՝ գի­տակ հա­յե­րէ­նին, թրքե­րէ­նին, յու­նա­րէ­նին և­ անգ­լե­րէ­նին։ ­Փոք­րիկ ­Յա­կո­բը հա­յոց այ­բու­բե­նը մայ­րի­կէն սոր­ված էր, ինք մեծ դեր ու­նէր իր տղուն դաս­տիա­րա­կու­թեան ու մշակ­ման։ Եր­կու ծնող­նե­րը մա­հա­ցան 1991թո­ւա­կա­նին:

Ու­սում

Ըստա­ցած էր յու­նա­կան նա­խակր­թա­րա­նի մէջ, ա­պա յա­ճա­խած էր ­Վե­նե­տի­կի ­Մու­րատ ­Ռա­փա­յէ­լեան հայ­կա­կան վար­ժա­րա­նը (1950-1956): ­Հոն, Մ­խի­թա­րեան լու­սա­փայլ վար­դա­պետ­նե­րու եւ ու­սու­ցիչ­նե­րու ա­ռաջ­նոր­դու­թեամբ, ամ­բող­ջա­ցուց իր ու­սու­մը եւ կեր­պա­ւո­րո­ւե­ցաւ իր բազ­մա­կող­մա­նի անձ­նա­ւո­րու­թիւ­նը գրա­կա­նու­թեան, ա­րո­ւես­տի, օ­տար լե­զու­նե­րու (ի­տա­լե­րէն, անգ­լե­րէն, ֆրան­սե­րէն, սպա­նե­րէն) եւ ե­րաժշ­տու­թեան մէջ (դաշ­նա­կի ու­սում)։ Իր ու­սու­ցիչ­նե­րը ե­ղած են Հ. Ե­ղիա վրդ. ­Փե­չի­կեան, Հ. ­Մես­րոպ վրդ. ­Ճա­նա­շեան, Հ. ­Վա­հան վրդ. ­Յով­հան­նէ­սեան, Հ. ­Ներ­սէս վրդ. ­Տէր ­Ներ­սէ­սեան, Հ. ­Սա­հակ վրդ. ­Տէր ­Մով­սէ­սեան:

­Հա­ւա­քորդ եւ նո­ւի­րա­տու ­Յա­կոբ ­Ճէ­լա­լեան

­Վե­րա­դառ­նա­լով ­Յու­նաս­տան՝ ­Յա­կոբ մաս­նա­գի­տօ­րէն զբա­ղե­ցաւ գոր­գա­վա­ճա­ռու­թեամբ ու հնա­վա­ճա­ռու­թեամբ, մօ­տէն շփո­ւե­լով եւ ճանչ­նա­լով հնու­թիւ­նը, ա­ւան­դա­կա­նը եւ ազ­գա­յի­նը: Ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քէն սկսած էր կազ­մել հայ ա­րո­ւես­տի ի­րե­րով բաղ­կա­ցած իր անձ­նա­կան ​​հա­ւա­քա­ծոն, որ շա­րու­նա­կա­բար կը հարս­տացնէր՝ ան­դա­դար ու հաս­տա­տա­կամ փնտռտուք կա­տա­րե­լով: ­Ճամ­բոր­դած էր առ նո­ւազն 10 եր­կիր­ներ, ա­ռեւտ­րա­կան գոր­ծակ­ցու­թիւն­ներ կա­տա­րե­լով ծա­նօթ յոյն ու օ­տար ա­րո­ւես­տա­գէտ­նե­րու հետ, ձեռք բե­րե­լու հա­մար ա­մէն ինչ որ հայ­կա­կան է: Իր կեան­քի ըն­թաց­քին հա­ւա­քած էր ա­ւե­լի քան 1000 ա­ռար­կա­ներ եւ 400 հնա­տիպ գիր­քեր: Իր հե­ռա­տես տենչն էր սոյն հա­ւա­գա­ծո­նե­րը նո­ւի­րել ­Հա­յաս­տան՝ հա­յոց մշա­կոյ­թի ա­պա­հով պահ­պան­ման եւ ցու­ցադ­րու­թեան նպա­տա­կով հայ­րե­նի­քին մէջ:
Ա­ռա­ջին նո­ւի­րա­տո­ւու­թիւ­նը՝ 204 հա­զո­ւա­գիւտ հայ­կա­կան մշա­կու­թա­յին ար­ժէք­նե­րու, տե­ղի ու­նե­ցաւ 1984-ին ­Հա­յաս­տա­նի «­Սար­տա­րա­պատ»-ի հա­յոց ազ­գագ­րու­թեան եւ ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րի պատ­մու­թեան պե­տա­կան թան­գա­րա­նին։
2001-ին, Ք­րիս­տո­նէու­թեան 1700-ա­մեա­կին ա­ռի­թով, 97 եւս թան­գա­րա­նա­յին ի­րեր նո­ւի­րեց, հաս­նե­լով 301 սրբա­զան թի­ւին՝ իբ­րեւ 1700-ա­մեա­կի խորհր­դա­նիշ: ­Յա­կոբ ­Ճէ­լա­լեա­նի հա­ւա­գա­ծոն կազ­մո­ւած էր ե­կե­ղե­ցա­կան, ծի­սա­կան, ա­ռօ­րեայ սպաս­քի նմուշ­նե­րէ, զար­դա­րան­քի տար­րե­րէ, գե­ղա­րո­ւես­տա­կան գոր­ծո­ւած­քի՝ գոր­գի, ա­սեղ­նա­գոր­ծու­թեան ի­րե­րէ եւ զէն­քի տե­սակ­նե­րէ: ­Մեծ եւ կա­րե­ւո­րա­գոյն խմբա­քա­նա­կը կը կազ­մեն ­Քիւ­թա­հիա­յի հա­զո­ւա­գիւտ յախ­ճա­պա­կի­նե­րը: Ի­րե­րու մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը ու­նի հա­յա­տառ ար­ձա­նագ­րու­թիւն, ո­րոնք կը թո­ւագ­րո­ւին 17-19 դա­րե­րէն:
2007-ին, հայ տպագ­րու­թեան 500-ա­մեա­կի ա­ռի­թով, նոր նո­ւի­րա­տո­ւու­թիւն մը յա­ջոր­դեց յա­նուն «­Յա­կոբ եւ ­Ճու­լիա ­Հայ­կա­նուշ ­Ճէ­լա­լեան»-ի:
­Վեր­ջի­նը բաղ­կա­ցած էր 130 փո­րագ­րան­կար­նե­րէ (կրա­վիւր), 16-20-րդ ­դա­րե­րու՝ մե­ծա­մաս­նու­թեամբ օ­տար վար­պետ­նե­րու գոր­ծե­րէ, ո­րոնք կը պատ­կե­րաց­նեն պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նի պատ­մու­թիւ­նը, կրօն­քը, տա­րա­զը, բնա­կա­վայ­րե­րը եւ քար­տէս­նե­րը: ­Սոյն հա­ւա­գա­ծոն ցու­ցադ­րո­ւե­ցաւ 2006-ին՝ Հ.Հ. ­Յու­նաս­տա­նի դես­պա­նա­տան մէջ:
2008-ի Օ­գոս­տո­սին, ­Սար­տա­րա­պա­տի յու­շա­հա­մա­լի­րին մէջ տե­ղի ու­նե­ցաւ շնոր­հա­հան­դէս, ո­րու ըն­թաց­քին ներ­կա­յա­ցո­ւե­ցաւ Յ.Ճ.-ի նո­ւի­րա­տուու­թիւն­նե­րու ցու­ցա­կը ու նաեւ նո­ւի­րա­տուն պար­գե­ւատ­րո­ւե­ցաւ:
2010-ի ­Դեկ­տեմ­բե­րին, Ա­թէն­քի ­Բա­րե­գոր­ծա­կա­նի ­Տիկ­նանց միու­թեան նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ եւ նկա­րիչ ­Պետ­րոս Աս­լա­նեա­նի ներդ­րու­մով, նոր շարք մը կրա­վիւր­նե­րու եւ հայ հնա­տիպ գիր­քե­րու ցու­ցա­հան­դէս մը կազ­մա­կեր­պո­ւե­ցաւ Հ.Հ. ­Յու­նաս­տա­նի դես­պա­նա­տան մէջ, ուր պար­գե­ւատ­րո­ւե­ցաւ նաեւ նո­ւի­րա­տուն:
2018-ի ­Դեկ­տեմ­բե­րին, ­Հա­մազ­գա­յին ­Հայ Կր­թա­կան եւ Մ­շա­կու­թա­յին ­Միու­թեան կազ­մա­կեր­պու­թեամբ, «Ա­թէնք-2018-ի ­Գիր­քի ­Հա­մաշ­խար­հա­յին մայ­րա­քա­ղաք»-ի նշում­նե­րու ծի­րէն ներս, ցու­ցադ­րո­ւե­ցան Յ.Ճ.-ի անձ­նա­կան հա­ւա­գա­ծո­յի 60 կրա­վիւր­ներ եւ այլ ի­րեր՝ Ա­թէն­քի «­Մե­լի­նա» մշա­կու­թա­յին կեդ­րո­նէն ներս:
­Վեր­ջին տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին, հայ ա­րո­ւես­տի ի­րեր եւ հնա­տիպ գիր­քեր նո­ւի­րած էր ­Յու­նաս­տա­նի «Ար­մե­նի­քա» պար­բե­րա­թեր­թին:

Մ­տա­ւո­րա­կան ­Յա­կոբ ­Ճէ­լա­լեան

Իր ամ­բողջ կեան­քի ըն­թաց­քին, աշ­խու­ժօ­րէն զբա­ղած էր գրա­կան, բա­նաս­տեղ­ծա­կան եւ թարգ­ման­չա­կան աշ­խա­տանք­նե­րով, ինչ­պէս նաեւ ե­րաժշ­տու­թեամբ եւ լրագ­րու­թեամբ: Իր ա­ռա­ջին բա­նաս­տեղ­ծու­թիւ­նը գրած էր ­Վե­նե­տի­կեան ա­շա­կեր­տա­կան շրջա­նին, իսկ վեր­ջի­նը՝ մա­հէն եր­կու օր ա­ռաջ:
­Յու­նա­հայ գա­ղու­թին ընդ­մէ­ջէն, ա­նընդ­հատ նո­ւի­րու­մով ար­տադ­րած էր շատ հա­րուստ մտա­ւո­րա­կան երկ եւ ժա­ռանգ՝ գի­տա­կան, գե­ղա­րո­ւես­տա­կան եւ ազ­գա­յին աս­պա­րէզ­նե­րուն մէջ: Եր­կա­րա­մեայ աշ­խա­տա­կից ե­ղած էր Ա­զատ Օր» եւ «­Նոր Աշ­խարհ» յու­նա­հայ թեր­թե­րուն, աշ­խա­տակ­ցած էր նաեւ «­Բազ­մա­վէպ»-ի ու Ս­փիւռ­քի մա­մու­լի այլ թեր­թե­րուն: «Ա­զատ Օր»-ի մէջ եօ­թը տա­րի շա­րու­նակ (1970-1977) կը պա­հէր իր սե­փա­կան սիւ­նա­կը «­Շա­բա­թէ- ­Շա­բաթ» վեր­նա­գի­րով: Ե­ղած է հիմ­նա­դիր եւ խմբա­գիր «Ար­մե­նի­քոս ­Թի­փոս» (­Հայ­կա­կան ­Մա­մուլ) «­Նոր Աշ­խարհ»-ի յա­ւե­լո­ւա­ծին, որ ­Յու­նաս­տա­նի ա­ռա­ջին ժա­մա­նա­կա­կից յու­նա­լե­զու հա­յա­թեր­թը կը կազ­մէ:
1964-1967 թո­ւա­կան­նե­րուն ե­ղած է «­Նոր ­Սե­րունդ» ե­րի­տա­սար­դա­կան միու­թեան հիմ­նա­դիր ան­դամ եւ հա­մա­նուն պար­բե­րա­թեր­թի խմբա­գիր։
­Մաս կազ­մած էր Ա­թէն­քի Հ.Մ.Ը.Մ.-ի եւ ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ մշա­կու­թա­յին միու­թեան Շր­ջա­նա­յին վար­չու­թիւն­նե­րուն եւ ան­դա­մակ­ցած էր ­Ռամ­կա­վար Ա­զա­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան Շրջ. վար­չու­թեան։
Որ­պէս այս կա­ռոյց­նե­րու ան­դամ, ան­խոնջ աշ­խա­տանք կա­տա­րած էր յա­ջող մշա­կու­թա­յին ե­լոյթ­նե­րու ի­րա­կա­նաց­ման ուղ­ղու­թեամբ՝ ե­րաշ­խա­ւո­րե­լով հայ եւ յոյն մտա­ւո­րա­կան­նե­րու մաս­նակ­ցու­թիւ­նը ձեռ­նակ­նե­րուն, ամ­րաց­նե­լով այս­պէս հայ-յու­նա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը:
Յ.Ճ. բազ­մա­թիւ գոր­ծակ­ցու­թիւն­ներ ու­նե­ցած է յոյն գիտ­նա­կան­նե­րու եւ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու հետ, ինչ­պէս՝ «Ա­թեն­քի ­Փոքր Ա­սիոյ Ու­սում­նա­սի­րա­կան ­Կեդ­րո­նը» եւ «ԷԼԻԱ-ՄԻԷԹ» յու­նա­կան պատ­մա­կան ար­խի­ւը:
2010-ին հիմ­նեց «HAGOPEDIA for everyone» կայ­քէ­ջը, ուր անգ­լե­րէն լե­զո­ւով կ­՚անդ­րա­դառ­նար յու­նա­հայ­կա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն, ինչ­պէս նաեւ ճանչ­ցո­ւած կամ ան­յայտ հայ անձ­նա­ւո­րու­թիւն­նե­րուն: 1996-էն ի վեր ­Հա­յաս­տա­նի գրող­նե­րու միու­թեան պա­տո­ւոյ ան­դամ էր։

­Գիր­քեր եւ փոքր հրա­տա­րա­կու­թիւն­ներ

«Ար­մե­նի­քի Ան­թո­լո­ղիա» (­Հայ­կա­կան ­Ծաղ­կա­քաղ), 302 էջ, ­Հա­մազ­գա­յի­նի հրա­տա­րա­կու­թիւն, Ա­թէնք 1982, (2500 տա­րի­նե­րու հայ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան յու­նա­րէն թարգ­մա­նու­թիւն՝ իր եւ այլ բա­նաս­տեղծ­նե­րու կող­մէն:)
«13 հայ­կա­կան ժո­ղովր­դա­կան եր­գեր», թարգ­մա­նու­թեամբ ­Յա­կոբ ­Ճէ­լա­լեա­նի, Ա­թէնք, 1975, (յու­նա­րէն):
«­Դա­նիէլ ­Վա­րու­ժան», ­Հա­մազ­գա­յի­նի հրա­տա­րա­կու­թիւն, Ա­թէնք,1984, (յու­նա­րէն)։
«­Հայ Ե­րաժշ­տու­թիւնն ու ­Կո­մի­տա­սը», 48 էջ, ­Հա­մազ­գա­յի­նի հրա­տա­րա­կու­թիւն, Ա­թէնք, 1985, (յու­նա­րէն)։
«­Հայ Տ­պագ­րու­թիւ­նը- ­Վաղ ­Տա­րի­նե­րը 1486-1800», (1-ին հրա­տա­րա­կու­թիւն 48 էջ, Ա­թէնք, 1988, 2-րդ հ­րա­տա­րա­կու­թիւն 64 էջ, «Ար­մե­նի­քա» պար­բե­րա­թեր­թի հրա­տա­րա­կու­թիւն, Ա­թէնք, 2012, (յու­նա­րէն):
«­Նոր Աշ­խարհ»-ի ե­րեք տա­րե­գիրք (2001, 2004, 2007-2010):
«Blu come Amore Raccolta di poesie», Յ.Ճ.-ի 95 ի­տա­լա­կան բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րու ծաղ­կա­քաղ, անձ­նա­կան հրա­տա­րա­կու­թիւն, խմբագ­րու­թեամբ՝ Ար­տա ­Ճէ­լա­լեա­նի, ­Քո­ւէյթ, 2016:

­Թարգ­ման­չա­կան աշ­խա­տանք

«40 +1 ­Սի­րոյ խոս­տո­վա­նանք­ներ», Ա­լի­սիա ­Կի­րա­կո­սեա­նի ծաղ­կա­քաղ, 78 էջ, «­Թէ­մե­լիօ» հրա­տա­րա­կու­թիւն, Ա­թէնք, 1985, (թարգ­մա­նու­թիւն սպա­նե­րէ­նէ յու­նա­րէն):
­Գամ­պու­րեան ­Յա­րու­թիւն, «Էխ­մա­լո­թոս Մ­նի­միս» (­Յու­շե­րու գե­րին), «­Ցու­քա­թու» հրա­տա­րա­կու­թիւն, Ա­թէնք, 2008 (ձե­ռա­գի­րի յօ­րի­նում եւ հա­յե­րէ­նէ յու­նա­րէն թարգ­մա­նու­թիւն):
«­Գո­մո­թի­նիի հա­յե­րը», 546 էջ, ­Գո­մո­թի­նի, 2009, (հա­յե­րէն մա­սի թարգ­մա­նու­թիւ­նը):
«­Լեռ­նա­յին ­Ղա­րա­բաղ, ի­րա­ւա­կան աս­պեկտ­ներ», ­Շա­հեն Ա­ւա­գեան, խմբագրու­թեամբ՝ ­Սար­գիս Ա­ղա­պա­տեա­նի, «Ար­մե­նի­քա» պար­բե­րա­թեր­թի հրա­տա­րա­կու­թիւն, Ա­թէնք, 2018, (2006-ի երկ­րորդ հրա­տա­րա­կու­թեան հա­յե­րէ­նէ յու­նա­րէն բնօ­րի­նակ թարգ­մա­նու­թիւ­նը)։
Ե­ղի­շէ ­Չա­րեն­ցի «Ես իմ ա­նուշ ­Հա­յաս­տա­նի» բա­նաս­տեղ­ծու­թեան յու­նա­րէն թարգ­մա­նու­թիւ­նը Յ.Ճ.-ի կող­մէ, նե­րառ­նո­ւած է հա­մա­նուն յա­տուկ հրա­տա­րա­կու­թեան մէջ, որ լոյս տե­սած է 2019-ին՝ յայտ­նի բա­նաս­տեղ­ծու­թեան 35 լե­զու­նե­րով թարգ­մա­նու­թեան հրա­տա­րա­կու­թեան մէջ։

Գ­րա­կան աշ­խա­տանք

«Հ.Յ.Դ. 95-ա­մեա­կի յու­շա­տետր», 1985, (հա­յե­րէն):
«­Հա­մազ­գա­յի­նի հա­կիրճ պատ­մու­թիւն, 1988, (հա­յե­րէն):
«Ռ.Ա.Կ.-ի պատ­մու­թիւն», 2001, (յու­նա­րէն):
­Յու­շագ­րու­թիւն Զ­միւռ­նիոյ ա­ղէ­տի մա­սին, ( հա­յե­րէն եւ յու­նա­րէն):

­Գե­ղա­րո­ւես­տա­կան աշ­խա­տանք

­Ձայ­նապ­նակ EP, «Ֆ­լո­րա ­Գա­զան­ճեան», դաշ­նա­կի ըն­կե­րակ­ցու­թեամբ Յ. ­Ճէ­լա­լեա­նի, Ա­թէնք, 1972:
«Ար­մէ­նի­քօ ֆեն­կա­րի» (­Հայ­կա­կան լու­սին), յու­նա­կան թա­տե­րա­խա­ղի ո­գեշն­չող եւ խորհր­դա­տու. ներ­կա­յա­ցո­ւած՝ Ա­թէն­քի «Ս­մա­րու­լա» թատ­րո­նը 1976-ին, ­Նի­քոս ­Ֆոս­քո­լո­սի եւ ­Տի­միթ­րիս ­Փո­թա­մի­թի­սի բե­մադ­րու­թեամբ:
­Բազ­մա­թիւ հայ ե­րա­ժիշտ­նե­րու ձայ­նա­սա­լիկ­նե­րու (CD) նա­խա­բան­ներ եւ թարգ­մա­նու­թիւն­ներ (­Ճի­ւան ­Գաս­պա­րեան, ­Յա­կոբ ­Գո­լա­նեան, ­Ծա­ղիկ- Ֆ­լո­րա ­Գա­զան­ճեան, ­Հայկ Եա­զը­ճեան, ­Նոր ­Դար, Ար­թօ ­Թունչ­պո­յա­ճեան, Ա­րա ­Տինգ­ճեան, եւ այլն):
Ե­ռա­լե­զու (հա­յե­րէն, յու­նա­րէն, ի­տա­լե­րէն) բա­նաս­տեղ­ծա­կան մեկ­նա­բա­նու­թիւն գե­ղան­կա­րիչ ­Պետ­րոս Աս­լա­նեա­նի հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րուն հա­մար:

­Պար­գե­ւատ­րում­ներ

­Յու­շա­մե­տալ ­Հա­յաս­տա­նի պաշտ­պա­նու­թեան նա­խա­րա­րու­թեան կող­մէ՝ ­Սար­տա­րա­պա­տի հե­րո­սա­մար­տի 90-ա­մեա­կին ա­ռի­թով, ինչ­պէս նաեւ վկա­յա­գիր՝ «­Թան­գա­րա­նի բա­րե­կամ» ա­նուա­նու­մով, իբ­րեւ գնա­հա­տան­քի ար­տա­յայ­տու­թիւն իր ու­նե­ցած մաս­նակ­ցու­թեան եւ ներդրու­մին հա­մար հայ մշա­կոյ­թի պահ­պան­ման, հայ ո­գիի բարձ­րաց­ման մէջ, ա­ռանց ո­րե­ւէ անձ­նա­կան ակն­կա­լու­թեան, ինչ­պէս նաեւ իր բարձր հայ­րե­նա­սի­րա­կան զգա­ցում­նե­րուն հա­մար, 2008։
­Հա­յաս­տա­նի մշա­կոյ­թի նա­խա­րա­րու­թեան ոս­կի մե­տալ՝ իր ու­նե­ցած կա­րե­ւոր նեդ­րու­մին հա­մար հայ մշա­կոյ­թի զար­գաց­ման ու տա­րած­ման մէջ, 2011։
­Յու­նաս­տա­նի ­Հա­մազ­գա­յի­նին կող­մէ յու­շա­տախ­տակ եւ պա­տո­ւոյ ան­դա­մի ա­նո­ւա­նում, հայ մշա­կոյ­թին հան­դէպ իր ու­նե­ցած բազ­մա­մեայ եւ ան­շա­հախն­դիր ծա­ռա­յու­թեան հա­մար, 2016։

Անձ­նա­ւո­րու­թիւն եւ գա­ղա­փա­րա­բա­նու­թիւն

­Յա­կոբ ­Ճէ­լա­լեան, ժուժ­կալ եւ պարզ իր կեան­քի ըն­թաց­քին, իր ամ­բողջ հո­գա­տա­րու­թիւ­նը կեդ­րո­նա­ցուց հո­գեմ­տա­յին եւ գի­տա­կան հարս­տու­թեան վրայ, քան թէ աշ­խար­հիկ եւ նիւ­թե­ղէն խնդիր­նե­րուն վրայ, միշտ յա­տուկ զգայ­նու­թիւն ցոյց տա­լով ներ­կայ ի­րա­կա­նու­թեան զար­գա­ցում­նե­րուն եւ ըն­կե­րա­յին հար­ցե­րուն հան­դէպ։
Ու­նե­ցաւ հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րու լայն փոր­ձա­դաշտ մը, ինչ­պի­սին էին լե­զո­ւա­բա­նու­թիւ­նը, ազ­գագ­րու­թիւ­նը, ժո­ղովր­դագ­րու­թիւ­նը եւ մարմ­նա­մար­զը։ ­Ներշն­չո­ւե­ցաւ գե­ղե­ցի­կէն եւ սէ­րը գո­վեր­գեց իր բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­նե­րուն ընդ­մէ­ջէն։
­Հա­յոց լե­զո­ւին հան­դէպ խոր ի­մա­ցու­թիւն եւ պաշ­տա­մունք ու­նե­ցաւ, միշտ մնա­լով դա­սա­կան մես­րո­պեան ուղ­ղագ­րու­թեան ջա­տա­գով։
­Հա­ւա­տաց քա­ղա­քա­կան ու կրօ­նա­կան միա­ւոր­ման եւ հա­յու միաս­նա­կան ո­գիին ա­մե­նու­րէք, իր ու­նե­ցած գի­տե­լիք­նե­րը ա­ռա­տա­ձեռն բաժ­նեց իր շուր­ջին­նե­րուն եւ իր իւ­րա­յա­տուկ գե­ղա­րո­ւես­տա­կան նկա­րա­գի­րով ու ջեր­մու­թեամբ զօ­րա­վիգ կանգ­նե­ցաւ ե­րի­տա­սարդ ա­րո­ւես­տա­գէտ­նե­րուն եւ մտա­ւո­րա­կան­նե­րուն։ Իր ապ­րած կեան­քը, իր ընտ­րանք­ներն ու թո­ղած գոր­ծը կը ցո­լան խո­րունկ հայ­րե­նա­սի­րու­թեամբ եւ ամ­բող­ջո­վին կ­՚ար­տա­յայ­տեն իր հա­ւատքն ու յոյ­սը հա­յա­պահ­պան­ման գա­ղա­փա­րին հա­մար։
Իր ե­տին թո­ղեց ան­տիպ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­ներ եւ թարգ­մա­նու­թիւն­ներ, ինչ­պէս նաեւ ան­տիպ բա­նաս­տեղ­ծու­թիւն­ներ (հայ­րե­նա­սի­րա­կան, սի­րա­յին, ձօն, եւ այլն) ա­ւե­լի քան ե­րեք լե­զու­նե­րով։

Ըն­տա­նե­կան կեանք

­Յա­կոբ ­Ճէ­լա­լեան ա­մուս­նա­ցած էր իր կեան­քի ըն­կե­րու­հի ­Ճու­լիա ­Հայ­կա­նու­շին (ծն. ­Հո­վար­տեան), ո­րուն հետ ապ­րե­ցաւ 53 տա­րի շա­րու­նակ եւ ու­նե­ցան ե­րեք զա­ւակ­ներ՝ Ար­տա, ­Կա­րէն եւ ­Նա­յի­րի, ինչ­պէս նաեւ վեց թոռ­ներ։
­Կեան­քէն հե­ռա­ցաւ 15 ­Դեկ­տեմ­բեր 2021-ին, 83 տա­րե­կա­նին։