Տխրունի — Հ­րայր Ա. քհնյ. Նի­կո­լեան

1973-ի Օ­գոս­տո­սի վեր­ջին օ­րե­րուն, Յու­նաս­տան կը ժա­մա­նէ Մե­ծի Տանն Կի­լի­կիոյ կա­թո­ղի­կո­սու­թեան ե­րի­տա­սարդ եւ խոս­տում­նա­լից հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րէն մէ­կը, որ այ­նու­հե­տեւ իր կեան­քի ու գոր­ծու­նէու­թեան գլխա­ւոր մէկ մա­սը պի­տի կա­պէր յու­նա­հայ ազ­գա­յին կեան­քին հետ։
Այդ օ­րե­րուն, Հ­րայր վրդ. Նի­կո­լեան պի­տի ստանձ­նէր Գո­քի­նիոյ հա­յա­հոծ շրջա­նի հո­գե­ւոր հո­վո­ւու­թիւ­նը եւ իր ծա­ռա­յու­թեան քա­նի մը տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին պի­տի դառ­նար սի­րո­ւած ու փնտռո­ւած հո­գե­ւո­րա­կա­նը՝ իր գրա­ւիչ նկա­րա­գի­րով ու ե­րաժշ­տա­կան լայն հմտու­թեամբ։ Ա­նուշ ու թաւ­շեայ ձայ­նով օժ­տո­ւած միա­բա­նը, նոր ե­րանգ ու այ­լա­զա­նու­թիւն պի­տի բե­րէր կի­րակ­նօ­րեայ պա­տա­րագ­նե­րուն ու ե­կե­ղե­ցա­կան ա­րա­րո­ղու­թիւն­նե­րուն, մինչ շատ ա­րագ պի­տի ձեռ­նար­կէր «Շ­նոր­հա­լի» ա­նու­նով բազ­մա­մարդ երգ­չա­խում­բի մը կազ­մու­թեան, որ իր մէջ ընդգր­կեց ե­րի­տա­սարդ լա­ւա­գոյն ձայ­նե­րը։ Կարճ ժա­մա­նակ յե­տոյ, երգ­չա­խում­բի կա­տա­րում­նե­րը դուրս ե­կան ե­կե­ղե­ցա­կան շրջա­գի­ծէն ու դար­ձան զա­նա­զան հրա­պա­րա­կա­յին ե­լոյթ­նե­րու վա­յել­քը, միշտ իր տա­ղան­դա­ւոր խմբա­վա­րի մագ­նի­սա­կան ղե­կա­վա­րու­թեան տակ։
Ե­րի­տա­սարդ միա­բա­նի տա­րիքն ու գրաւ­չու­թիւ­նը լա­ւա­գոյն մի­ջո­ցը դար­ձան օ­րո­ւան պա­տա­նի եւ ե­րի­տա­սարդ սե­րուն­դը ի մի հա­ւա­քե­լու հա­մար, երբ մերթ դաս­տիա­րա­կու­թեան ճամ­բով, մերթ տղոց հետ ոտ­նագն­դակ խա­ղա­լու ու այլ հո­գեմտա­յին զբա­ղում­ներ ու­նե­նա­լու ճար­տա­րու­թեամբ, ստեղ­ծո­ւե­ցաւ հա­յա­բոյր մթնո­լորտ մը ազ­գա­յին կա­ռոյց­նե­րու մի­ջա­վայ­րէն ներս։
Հա­կա­ռակ հո­գե­ւոր կո­չու­մը իր մԷջ ար­մա­տա­ւո­րո­ւած ըլ­լա­լու ի­րո­ղու­թեան, Հ­րայր վար­դա­պետ թե­ւա­կո­խեց մարդ­կա­յին կեան­քի ըմբռ­նում­նե­րու այն­պի­սի հանգ­րո­ւան մը, որ իր նե­րաշ­խար­հին մէջ զար­գա­ցաւ ըն­տա­նիք կազ­մե­լու ու որ­պէս աշ­խար­հա­կան անձ հան­րա­յին կեան­քէն ներս ծա­ռա­յու­թիւն մա­տու­ցե­լու բուռն փա­փա­քը։ Այ­լեւս իր աշ­խար­հա­կան ա­նու­նով, Վա­րու­ժան Նի­կո­լեան կը ստեղ­ծէր իր սե­փա­կան ըն­տա­նի­քը, ա­մուս­նա­ցած ըլ­լա­լով Ռի­թա Թա­թու­լեա­նին հետ, որ իր ա­մուս­նոյն հե­տա­գայ կեան­քի տար­բեր զար­գա­ցում­նե­րուն ըն­թաց­քին, մին­չեւ վերջ ե­ղաւ ա­նոր աջ բա­զու­կը, ներշն­չող ու­ժը, գի­տա­կից կո­ղա­կիցն ու մայ­րը։
Վա­րու­ժան Նի­կո­լեա­նին հա­մար Յու­նաս­տա­նը, իր մի­ջա­վայ­րով ու հայ­կա­կան գա­ղու­թի կեն­սու­նա­կու­թեամբ, ստեղ­ծա­գոր­ծե­լու լա­ւա­գոյն վայ­րը հան­դի­սա­ցաւ, այ­լեւս իբ­րեւ Հա­մազ­գա­յի­նի «Յ. Փա­փա­զեան» երգ­չա­խում­բի ղե­կա­վար, Ա­թէն­քի Ս. Գ­րի­գոր Լու­սա­ւո­րիչ ե­կե­ղեց­ւոյ դպրա­պետ ու Ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նի դի­ւա­նա­պետ։ Ե­րաժշ­տա­կան բե­ղուն տա­րի­նե­րու պտու­ղը վա­յե­լեց յու­նա­հայ գա­ղու­թը, երբ երգ­չա­խում­բը, իր կա­տա­րո­ղա­կան ար­ժէ­քով ու վե­րա­նո­րո­գո­ւած եր­գա­ցան­կով, հրա­պա­րա­կա­յին ե­լոյթ­նե­րու զար­դը դար­ձաւ։ 1982-ին, երգ­չա­խում­բի տո­ւած բա­ցա­ռիկ հա­մերգն ու ա­նոր ար­ձա­գան­գը եր­կար ժա­մա­նակ մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րու խօ­սակ­ցու­թեան ու հիա­ցու­մի ա­ռար­կան դար­ձան։ Խմ­բա­վար Նի­կո­լեա­նի ե­րաժշ­տա­կան ար­ժէքն ու հմուտ ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը նաեւ ի սպաս դրո­ւե­ցան Հա­մազ­գա­յի­նի Թե­սա­ղո­նի­կէի երգ­չա­խում­բին հա­մար, որ ե­րի­տա­սարդ ե­րա­ժիշ­տի ձեռ­քե­րուն տակ վե­րա­նո­րո­գո­ւած գոր­ծու­նէու­թիւն մը վա­յե­լեց։
Ան­հան­դարտ եւ միշտ նորն ու տար­բե­րը ո­րո­նող անձ­նա­ւո­րու­թիւն մը ե­ղաւ վախ­ճա­նեա­լը։ Իր կեան­քի մէկ այլ շրջա­դար­ձին, ըն­տա­նի­քով փո­խադ­րո­ւե­ցաւ Գա­նա­տա, ստանձ­նե­լու հա­մար Թո­րոն­թո­յի մէջ Հ.Օ.Մ-ի «­Գո­լո­լեան» նա­խակր­թա­րա­նի եւ «­Պա­պա­յեան» ման­կա­պար­տէ­զի փոխտնօ­րէ­նու­թիւ­նը, հա­յե­րէ­նի դա­սա­ւան­դու­թիւ­նը եւ ե­րաժշ­տա­կան պար­տա­կա­նու­թիւն­նե­րը։ Թո­րոն­թո­յի հա­յու­թիւ­նը իր ե­րախ­տա­պարտ զգա­ցում­նե­րը բազ­միցս ար­տա­յայ­տեց շնորհք­նե­րով օժ­տուած կրթա­կան մշա­կին, որ սե­րունդ­նե­րու հա­յե­ցի դաս­տիա­րա­կու­թեան ճամ­բուն վրայ, ման­կա­պա­տա­նե­կան երգ­չա­խում­բեր կազ­մե­լով ու ղե­կա­վա­րե­լով, ե­կե­ղե­ցա­կան մի­ջա­վայ­րէն ներս դպրա­պե­տի հան­գա­ման­քով, ինչ­պէս նաեւ գա­ղու­թա­յին բազ­մա­տե­սակ ծա­ռա­յու­թեամբ, սա­տա­րեց թո­րոն­թա­հայ կեան­քի ծաղ­կաց­ման ու բար­գա­ւաճ­ման։
Ա­ւե­լի քան տա­սը տա­րի­նե­րու կրթա­կան ծա­ռա­յու­թե­նէն ետք, Վա­րու­ժան Նի­կո­լեա­նին մէջ վերստին բո­ցա­վա­ռե­ցաւ հո­գե­ւոր կո­չու­մի կայ­ծը, ան՝ որ եր­բեք չէր շի­ջա­նած իր մէջ, այլ հան­դարտ ու ծա­ծուկ կը վա­ռէր, մին­չեւ որ պա­հը հա­սաւ վերս­տին իր ու­սե­րուն վրայ առ­նե­լու հո­գե­ւո­րա­կա­նի դերն ու պար­տա­կա­նու­թիւ­նը, որ պի­տի դառ­նար իր կեան­քի վեր­ջին ու նմա­նա­պէս բե­ղուն շրջան մը։
Ե­կե­ղե­ցա­կան կար­գե­րուն հա­մա­պա­տաս­խան բարձր տնօ­րի­նու­մով, Վա­րու­ժան Նի­կո­լեան կը դառ­նար Տ. Հ­րայր քա­հա­նայ ու իր ծա­ռա­յու­թեան դաշ­տը կը հաս­տա­տէր Մոնթ­րէա­լի կից գտնո­ւող հա­յա­շատ Լա­ւալ քա­ղա­քին մէջ։ Այ­լեւս կեան­քի ու հո­գե­ւոր ծա­ռա­յու­թեան լայն փոր­ձա­ռու­թեամբ, Տ. Հ­րայ­րը պի­տի ստեղ­ծէր ծաղ­կուն ե­կե­ղե­ցա­կան կեանք մը, սի­րո­ւե­լով ու յար­գո­ւե­լով բո­լոր ծխա­կան­նե­րէն, այ­լեւ ընդ­հան­րա­պէս գա­նա­տա­հայ գա­ղու­թէն։ Տա­րի­նե­րու իր ծա­ռա­յու­թեան վաս­տա­կին որ­պէս գնա­հա­տանք, ի­րեն շնոր­հո­ւե­ցաւ քա­հա­նա­յա­կան ա­ւա­գու­թեան կար­գը։
Ի­րեն հա­մար ան­մո­ռա­նա­լի Յու­նաս­տանն ու յու­նա­հայ գա­ղու­թը դար­ձան իր կեան­քի վեր­ջին հանգ­րո­ւա­նը։ Ան­համ­բեր սպա­սե­լով հանգս­տեան կո­չո­ւե­լուն, Տ. Հ­րայրն ու ե­րէց­կի­նը վե­րա­դար­ձան Յու­նաս­տան, վերս­տին ապ­րե­լու հա­մար ե­րի­տա­սար­դու­թեան տա­րի­նե­րու հա­յա­բոյր հմայ­քը, բա­րե­կա­մա­կան մի­ջա­վայ­րը, այ­լեւ ծա­ռա­յու­թեան նոր փոր­ձա­դաշտ մը, հո­գե­ւոր մա­տու­ցու­մի տար­բեր ա­ռիթ մը։
Ինքզինք հա­րա­զատ մի­ջա­վայ­րին մէջ զգա­լով, Տէր հայ­րը դար­ձաւ Ա­թէն­քի ե­կե­ղեց­ւոյ հո­վի­ւը, իսկ շրջա­նի մը հա­մար վերս­տին կանգ­նե­ցաւ Հա­մազ­գա­յի­նի երգ­չա­խում­բին առ­ջեւ որ­պէս խմբա­վար։ Իր նկա­րա­գի­րի ծա­նօթ ազ­նո­ւու­թեամբ ու գրա­ւիչ քա­շո­ղա­կա­նու­թեամբ ե­րանգ եւ կեանք տո­ւաւ ե­կե­ղեց­ւոյ ա­րա­րո­ղա­կան կար­գին՝ ժո­ղո­վուր­դին հետ շփո­ւե­լու իր հմայ­քին շնոր­հիւ, ե­կե­ղե­ցին հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րով միշտ լե­ցուն պա­հե­լու իր տքնա­ջան աշ­խա­տան­քով։
Հա­կա­ռակ ո­րոշ տա­րիք մը հանգ­րո­ւա­նած ըլ­լա­լու ի­րո­ղու­թեան, Տ. Հ­րայր քա­հա­նան գոր­ծեց ե­րի­տա­սար­դա­կան խան­դով, ո­գե­ւո­րու­թիւն ստեղ­ծե­լու կա­րո­ղա­կա­նու­թեամբ, որ ա­ւա՜ղ պի­տի կա­սե­ցո­ւէր ա­նո­ղոք եւ ան­դար­մա­նե­լի հի­ւան­դու­թեան ե­րե­ւու­մով։ Նոյ­նիսկ երբ մա­հա­ցու հի­ւան­դու­թիւ­նը սկսաւ կրծել իր մար­մի­նը, հո­գե­կան կո­րովն ու յոյ­սը եր­բեք նա­հանջ չու­նե­ցան իր ողջ էու­թեան մէ­ջէն։ Իր տո­կուն կե­ցո­ւած­քը, բա­րի ժպիտն ու գրա­ւիչ խօս­քը յոյ­սի աղ­բիւր մը դար­ձան ծխա­կան­նե­րուն հա­մար։ Այս­պէ՛ս ըն­թա­ցաւ վեր­ջին տա­րի­նե­րուն Տ. Հ­րայր քա­հա­նա­յի կեան­քը՝ ե­կե­ղե­ցիով լե­ցուն, պար­տա­կա­նու­թեան ճամ­բուն վրայ, իր ծխա­կան­նե­րուն հո­գե­կան եւ բա­րո­յա­կան բա­ւա­րա­րու­թիւն պար­գե­ւե­լու նա­խան­ձախնդ­րու­թեամբ։
Գ­րե­թէ վեր­ջին տա­րին դժո­ւար ու տա­ռա­պա­լից շրջան մը ե­ղաւ ի­րեն հա­մար։ Հի­ւան­դու­թեան մա­հա­ցու յար­ձա­կում­նե­րը ան­դա­դար ե­ղան, սպա­ռե­լով Տէր հօր ֆի­զի­քա­կան ու­ժը, տո­կա­լու համ­բե­րու­թիւ­նը, դար­ձեալ ոտ­քի կանգ­նե­լու, գոր­ծուն մնա­լու իր ան­սահ­ման փա­փա­քը։
Ուր­բաթ, 14 Յու­լի­սին, սի­րո­ւած հո­գե­ւո­րա­կա­նը իր վեր­ջին շուն­չը կը փչէր ու հո­գին կը նո­ւի­րէր երկ­նա­յին ան­դաս­տա­նին։ Խոր սու­գի մէջ մատ­նո­ւե­ցան իր ան­մի­ջա­կան ըն­տա­նի­քը, հա­րա­զատ­նե­րը, ըն­տա­նե­կան բա­րե­կամ­նե­րը, բայց մա­նա­ւանդ իր ծխա­կան­նե­րը, ո­րոնք ան­սահ­ման սէր եւ յար­գանք կը տա­ծէին ի­րենց հո­գե­ւոր հո­վի­ւին հան­դէպ։
Վեր­ջին օծ­ման ու թաղ­ման կար­գը տե­ղի ու­նե­ցաւ Ուր­բաթ, 21 Յու­լի­սի ա­ռա­ւօ­տուն, Ա­թէն­քի Ս. Գ­րի­գոր Լու­սա­ւո­րիչ ե­կե­ղեց­ւոյ մէջ, ներ­կա­յու­թեամբ Տէր հօր ըն­տա­նի­քին, զա­ւակ­նե­րուն եւ թոռ­նե­րուն, ո­րոնք Լի­բա­նա­նէն եւ Գա­նա­տա­յէն հա­սած էին Յու­նաս­տան։ Ե­կե­ղեց­ւոյ կար­գը կա­տա­րո­ւե­ցաւ Թե­մա­կալ Ա­ռաջ­նորդ Գե­ղամ արք. Խա­չե­րեա­նի ձե­ռամբ՝ իր կող­քին ու­նե­նա­լով Տ. Պա­րէտ եւ Տ. Նա­րեկ քա­հա­նա­նե­րը։ Օ­րո­ւան պա­տա­րա­գիչն էր Ե­ղիա աբղ. Մալ­խա­սեան։
Ա­ռաջ­նորդ Սր­բա­զան հայ­րը օ­ծեց նո­րոգ վախ­ճա­նեալ քա­հա­նա­յի ճա­կատն ու ձեռ­քը, ա­պա վեր ա­ռաւ ա­նոր ար­ժա­նիք­ներն ու բազ­մա­բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թիւ­նը։ Բա­ցատրե­լով ա­րա­րո­ղա­կար­գը, Սր­բա­զան հայ­րը անդ­րա­դար­ձաւ ա­ղօթք­նե­րուն մէ­ջէն Տէր հօր հրա­ժեշ­տին երկ­րա­ւոր կեան­քէն։ Նաեւ կարդացուեցաւ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Արամ Ա. Կաթողիկոսի ցաւակցական գիրը: Ներ­կայ ժո­ղո­վուր­դի յու­զու­մը մեծ էր։ Հոն փու­թա­ցած էին ծխա­կան­ներ, ըն­տա­նե­կան բա­րե­կամ­ներ, Ազ­գա­յին վար­չու­թեան, Հ.Յ.Դ. Կեդր. կոմիտէի, թա­ղա­կա­նու­թիւն­նե­րու եւ դպրաց դա­սե­րու ան­դամ­նե­րը, Հ.Կ.­Խա­չի, Հա­մազ­գա­յի­նի եւ Հ.Մ.Ը.Մ.-ի վար­չա­կան­նե­րը։
Վախ­ճա­նեալ Հ­րայր Ա. քհնյ. Նի­կո­լեա­նի մար­մի­նը ամ­փո­փո­ւե­ցաւ Գ. գե­րեզ­մա­նա­տան մէջ։
Հո­ղը թե­թեւ ըլ­լայ սի­րո­ւած ու յար­գո­ւած հո­գե­ւո­րա­կա­նին վրայ. երկ­նա­յին լոյ­սե­րուն մէջ հանգ­չի իր ազ­նիւ հո­գին։

Ք.Է.

***

Ա­րամ Ա. ­Կա­թո­ղի­կո­սի ցա­ւակ­ցա­գի­րը

­Գե­րաշ­նորհ
Տ. ­Գե­ղամ Արք. ­Խա­չե­րեան
Ա­ռաջ­նորդ ­Յու­նաս­տա­նի ­Հա­յոց ­Թե­մին
Ա­թէնք

­Սի­րե­լի Սր­բա­զան,

­Խոր ցա­ւով ի­մա­ցանք ­Ձեր թե­մի նո­ւի­րեալ քա­հա­նայ հայ­րե­րէն՝ Տ. Հ­րայր Ա­ւագ Քհնյ. ­Նի­կո­լեա­նի վախ­ճան­ման գոյ­ժը։
­Մեր խո­րազ­գաց ցա­ւակ­ցու­թիւն­նե­րը կը յայտ­նենք ­Ձե­զի, հան­գու­ցեա­լի ե­րէցկ­նոջ եւ զա­ւակ­նե­րուն, ինչպէս նաեւ ­Ձեր թե­մի հո­գե­ւոր դա­սուն, Ազ­գա­յին Իշ­խա­նու­թեան եւ թե­մի բո­լոր զա­ւակ­նե­րուն։
­Մօ­տէն ճանչ­ցած ենք հան­գու­ցեալ ­Տէր ­Հայ­րը, որ­պէս դա­սըն­կեր Դպ­րեվան­քէն ներս ­Մեր ու­սա­նո­ղու­թեան տա­րի­նե­րուն։ Ան ու­շիմ եւ աշ­խա­տա­սէր ու­սա­նող էր եւ օժ­տուած ե­րաժշտա­կան կա­րո­ղու­թիւն­նե­րով։ Որ­պէս քա­հա­նայ ան իր կարո­ղու­թիւն­նե­րը ի սպաս դրաւ մեր սուրբ ե­կե­ղեց­ւոյ ու հա­ւա­տա­ցեալ­նե­րուն՝ Ան­թի­լիա­սի ­Մայ­րա­վան­քէն մին­չեւ ­Գա­նա­տա ու ­Յու­նաս­տան։ Իր ե­րաժշ­տա­կան գոր­ծու­նէու­թեամբ ­Տէր ­Հայ­րը կա­րե­ւոր նպաստ բե­րաւ ընդ­հան­րա­պէս հայ ե­րաժշտու­թեան ու յատ­կա­պէս հո­գե­ւոր ե­րաժշ­տու­թեան. միան­գա­մայն, թէ՛ ­Գա­նա­տա­յի եւ թէ՛ ­Յու­նաս­տա­նի մէջ կազ­մած իր երգ­չա­խում­բե­րով հայ ե­րաժշ­տու­թեան սէ­րը ու կա­տա­րու­մը փո­խան­ցեց նո­րա­հաս սե­րունդ­նե­րուն։
Կ­՚ա­ղօ­թենք, որ Ա­մե­նա­բա­րին Աս­տո­ւած երկ­նա­յին ե­րա­նա­կան խա­ղա­ղու­թեան մէջ ըն­դու­նի ­Տէր Հ­րայ­րի հո­գին, եւ Ս. ­Հոգ­ւոյն մի­ջո­ցաւ մխի­թա­րէ իր ըն­տա­նե­կան պա­րա­գա­նե­րը եւ սգա­կիր հա­րա­զատ­նե­րը։

­Սի­րոյ ջերմ ող­ջու­նիւ,
Ա­ղօ­թա­րար՝
ԱՐԱՄ Ա. ԿԱԹՈՂԻԿՈՍ
ՄԵԾԻ ՏԱՆՆ ԿԻԼԻԿԻՈՅ