Դեկտեմբեր 15ի այս օրը կ’ոգեկոչենք յիշատակը մեր սերունդներուն թերեւս ոչ այնքան ծանօթ, բայց արեւմտահայ հրապարակագրութեան մէջ իր մնայուն պատուանդանը նուաճած Տիգրան Արփիարեանի՝ անոր մահուան 103րդ տարելիցին առիթով։
Հայ մամուլի երախտաւոր նուիրեալներէն է բեղուն քրոնիկագիր, խմբագիր եւ արձակագիր Տիգրան Արփիարեան, որ կրտսեր եղբայրն է հայ գրականութեան անմահ դէմքերէն Արփիար Արփիարեանի։
Պոլսահայ հրապարակագրութեան մէջ իր մնայուն տեղը նուաճած այս մտաւորականը շուրջ երեսուն տարի ամէնօրեայ խօսակիցը հանդիսացաւ 19րդ դարավերջի եւ քսաներորդ դարասկիզբի հայ մարդուն, նախ՝ «Արեւելք»ի, եւ ապա՝ «Մասիս»ի էջերէն կանոնաւորաբար լոյս ընծայած իր ազգային-հասարակական քրոնիկներով։
Գաղափարական հայեացքներով ու ազգային-քաղաքական կողմնորոշումներով՝ Տիգրան Արփիարեան հետեւորդն ու գործակիցը եղաւ իր աւագ եղբօր։ Թէեւ չունեցաւ «Կարմիր Ժամուց»ի յեղափոխաշունչ հեղինակ իր եղբօր գաղափարական թռիչքը, բայց ազգային մեր ցաւերուն, թերութիւններուն եւ այլասերումներուն հետեւողական քննարկողն ու անոնց սրբագրումին նուիրուած ճակատաբաց քննադատը դարձաւ։
Պոլսահայ կեանքի ազգային ու հասարակական շաղախի ինքնամաքրման դրօշակիր մը եղաւ, որ իր պարզ լեզուով, անպաճոյճ ոճով եւ դիպուկ ախտորոշումներով՝ ստեղծեց հաւատարիմ ընթերցողներու իր շրջանակը, դարձաւ ամէնօրեայ փնտռուած քրոնիկագիր մը։
Ծնած է 1854ին Օրթագիւղ, Պոլիս։ Նախնական կրթութիւնը ստացած է «Մաքրուհեան» վարժարանին մէջ, ուր նոյն շրջանին աշակերտած էր նաեւ հայ նորավէպի իշխան Գրիգոր Զօհրապ, որուն հետ հաստատուած Տ. Արփիարեանի սերտ մտերմութիւնը շարունակուեցաւ մինչեւ վերջ (Գ. Զօհրապի նախաձեռնած «Մասիս»ի հրատարակութեան մէջ Տիգրան Արփիարեան ունեցաւ հիմնական ներդրում՝ իբրեւ խմբագիր եւ ամէնօրեայ սիւնակագիր)։
Աւարտելով «Թարգմանչաց» վարժարանը՝ Տ. Արփիարեան քանի մը տարի պաշտօնավարեց հայոց պատրիարքարանին մէջ։ Բայց հրապարակագրի ջիղը շուտով զինք հեռացուց պատրիարքարանի դիւանատունէն եւ 1885էն սկսեալ ան աշխոյժ աշխատակցութեամբ միացաւ «Արեւելք» թերթին՝ հայ կեանքի լուսաւորման հետամուտ ազատախոհ իր հայեացքներուն ժողովրդականացման համար ամէնօրեայ ասպարէզ փնտռելով։
«Արեւելք»ը նաեւ խմբագրական իր ընդունակութեանց ծաղկումի դաշտը հանդիսացաւ։ Աշխատակիցներ իր շուրջ համախմբելու եւ «Արեւելք»ը նկարագիր ունեցող թերթի վերածելու Տ. Արփիարեանի յաջողութիւնը օգնեց, որ ան սիրուած ու յարգուած հեղինակութիւն դառնայ պոլսահայ մտաւորական կեանքին մէջ։ Այդ հիման վրայ ալ, 1890ականներու սկզբնաւորութեան, երբ Գրիգոր Զօհրապ ստանձնեց «Մասիս» թերթի հրատարակութեան պատասխանատուութիւնը, Տիգրան Արփիարեան անվարան ընդառաջեց Զօհրապի հրաւէրին եւ լծուեցաւ «Մասիս»ի ազգային-գաղափարական դիմագծի վերանորոգումին՝ իբրեւ խմբագիր եւ քրոնիկագիր։
Տիգրան Արփիարեան իրաւամբ կը նկատուի արեւմտահայ գրականութեան Իրապաշտ Սերունդին համարձակախօս հրապարակագիրը, որ ըստ արժանւոյն գնահատուած է նաեւ արեւելահայ իրականութեան մէջ։ Թէեւ խորհրդային ժամանակներուն գաղափարական ընդհանուր անտեսումի առարկայ դարձաւ նաեւ ինք, այդուհանդերձ՝ վերջին շրջանին հայաստանեան մամուլի էջերուն շրջանառութեան մէջ կը դրուին Տիգրան Արփիարեանի գրչին պատկանող ակնարկներ, որոնցմէ մէկուն շնչաւորած ոգին ու պատգամը այսօր ալ կը պահպանեն իրենց այժմէականութիւնը.-
«Կովկասեան յիշատակներէս. Թիֆլիսէն՝ Բօրժօմ» խորագրին տակ, անդրադառնալով երկաթուղագծային շոգեկառքով իր մէկ ճամբորդութեան, Տ. Արփիարեան կը նշէ, թէ անակնկալօրէն կը յայտնուի միեւնոյն վակոնին մէջ կովկասահայ մեծահամբաւ միլիոնատէր Աղեքսանդր Մանթաշովի հետ։ Մանթաշով եւ անոր ծերունի մայրը կ’արժանան ամբողջ վակոնի ճամբորդներուն յարգանքին եւ մեծարանքին, իսկ Տ. Արփիարեան բախտը կþունենայ զրուցելու այնքան մեծահարուստ, բայց միաժամանակ պարզ ու ազգասէր Մանթաշովին հետ։ Հայ մեծահարուստ բարերարը ջերմ երկրպագուն էր Գրիգոր Արծրունիի թիֆլիսեան «Մշակ» թերթին, որուն ատենին կ’աշխատակցէր Արփիար Արփիարեան։ Այս վերջինին եղբայրը ըլլալու իր հանգամանքին համար՝ Տիգրան կ’արժանանայ Մանթաշովի յատուկ հոգածութեան։ Կը զրուցեն ազգը յուզող մեծ ու փոքր խնդիրներու մասին եւ ճամբորդութեան աւարտին, երբ արդէն մօտէն ծանօթացած են իրարու, Տ. Արփիարեանի ակնարկը կը յանգի հետեւեալ պատգամով պսակումի.
«Թէյ ըմպելու համար երբ կայարան մտանք, կովկասահայ միլիոնատէրը, հայրական բարի ժպիտով մը եւ ձեռքի ուժեղ սեղմումով մը, ափիս մէջ սահեցուց մագաղաթեայ փոքրիկ պահարան մը, առանց բառ մը արտասանելու։
«Երկու ժամ վերջ, երբ կառքերով ճամբայ ելանք ու իրիկնամուտին Բօրժօմ հասանք մեր վիլլաներուն դուռը՝ իսկոյն խուցս առաջնորդուեցայ։ Առաջին գործս եղաւ, բնականաբար, բանալ մագաղաթեայ բօրթֆօէյլը։
«Կը բովանդակէր «հինգ հարիւր ռուպլի» եղբօրս՝ Արփիար Արփիարեանին անունին եւ նոյնքան գումար մը՝ իմ անունիս, համակրական բառեր պարունակող մի քանի տողերով։
«Եւ երբ կը մտածեմ այստեղի «հարուստ» կոչուած ազնուաշուքներուն վրայ, որոնք, երբ տարեց ու հիւանդ գրագէտ մը իրենց կը դիմէ սրտաշարժ նամակով մը, առ առաւելն կէս նափօլէօն կը ղրկեն սպասաւորին հետ…
«… ու զզուա՜նք կու գայ»։
Հրապարակագրական եւ խմբագրական իր հեւքոտ աշխատանքին կողքին, Տիգրան Արփիարեան նուիրուեցաւ նաեւ գրական-գեղարուեստական ստեղծագործութեան։ Թէեւ արձակագրի իր տաղանդը մնաց համեստ, բայց մեր գրականութեան իրապաշտ ժառանգութեան մէջ իրենց յիշարժան տեղը գտան Տիգրան Արփիարեանէն քանի մը գործեր։ Այս առումով կ’արժէ խօսքը տալ մեծն Յակոբ Օշական քննադատին, որ իր «Համապատկեր Արեւմտահայ Գրականութեան» կոթողական ու բազմահատոր գործին հինգերորդ հատորի վերջաւորութեան հետեւեալ հակիրճ վկայութեան արժանացուցած է Տիգրան Արփիարեանը.
«Մեր դպրութեան պատմութեան մէջ գէթ իր «ծառայութեամբ»ը արժանաւոր դէմք մըն է։ Սրամիտ, խելացի, դիւրահաղորդ իր ոճը զինքը ըրած է իրապաշտութեան վերջին տարիներուն ու մանաւանդ աւելի ետքը մէկը մեր փնտռուած գրողներէն։ Իր քրոնիկները անարժան չեն իրապաշտ հանգանակին։ «Արեւելք»ի, «Հայրենիք»ի եւ «Մասիս»ի (զոր 1900էն վերջ խմբագրած ալ է) մէջ անիկա ոչ միայն այն օրերու ընթացիկ քրոնիկը մշակած է մեծ ճարտարութեամբ, այլեւ գրած է գրական քրոնիկի թեթեւ, հաճելի, անվնաս կաղապար մը։ 1900ի շրջաններուն, գրական կեանքին շուրջ ան ունի համով, յաճախ ճիշդ խօսքեր, առանց ծանր դատումներուն ընկերացող յաւակնութեան։ Ի պաշտօնէ քննադատի մը քրոնիկները չեն անշուշտ անոնք, ինչպիսին է պարագան, օրինակի համար, Արշակ Չօպանեանին։ Բայց շրջանը, իր հարազատ գոյնին մէջ տեսնելու համար, չափազանց շահեկան։
«Իրմէն կ’ազատի սակայն պատմուածք մը՝ «Աւազներուն մէջ», գրուած իրապաշտ ոգիէն վեր ջերմութեամբ մը, գրեթէ Տոտէի մը զգայնութեամբը եւ տիպարային ժուժկալ իրականութեամբ մը։ Իրապաշտ նորավէպի սեռին զգացական, մարդօրէն քաղցր յաջողուածքը ապահովաբար պէտք է նկատել «Աւազներուն մէջ»ը։ Մարդեր, բնութիւն, յուզումի ոլորտ, տեսողութիւն, զգայնութիւն, բարքեր։ Ու ասոնց քովն ի վեր, շրջանի մը յատկանշական ձգտումը, կեանքի ճամբով բարոյականին դարպասը։ Կա՛ն ասոնք այդ նորավէպին մէջ»։
