Յուլիս 6ի այս օրը կը լրանայ մահուան 130ամեակը հայոց հոգեմտաւոր հարստութեան արդի ժամանակաշրջանի մեծանուն երախտաւորներէն Տէրոյենց Պատուելիին, որ իբրեւ բանասէրի եւ դաւանաբանի, հայագէտի ու մանկավարժի, 19րդ դարու կէսերուն իր շեշտակի դրոշմը դրաւ հայ մտքի եւ գրականութեան դեգերումներուն վրայ՝ Ազգային Զարթօնքի ուղին ինքնուրոյն հարթելու աւանդապաշտ իր պահպանողականութեամբ։
Հայ մտքի եւ գրականութեան երախտաշատ արժանաւորներուն նուիրուած հրապարակումներու մէջ, յաճախ կարելի է հանդիպիլ Տէրոյենց Պատուելիի արժէքն ու հեղինակութիւնը շեշտող յիշատակութեանց կամ յղումներու։ Այսուհանդերձ՝ մեր սերունդները ընդհանրապէս շատ քիչ բան գիտեն Տէրոյենցի մասին, անշուշտ… համբաւաւոր իր անունէն անդին։
Մոռացութեան կամ անտեսումի հետեւանքով չէ, սակայն, որ մեր սերունդները մօտէն ծանօթ չեն Յովհաննէս «պատուելի» Չամուրճեան Տէրոյենցին, որ իր ժամանակին, հաւասարապէս թէ՛ իր երկրպագուներուն, թէ՛ ընդդիմախօսներուն գնահատումով՝ եղաւ հայ ժողովուրդի հոգեմտաւոր ժառանգութեան ու ազգային արժէքներուն պաշտամունքը բացարձակութեան հասցուցած, խորապէս աւանդապաշտ, դաւանական եւ գաղափարական բանավէճներու անմրցելի ախոյեան ու ծայրայեղօրէն պահպանողական հեղինակութիւն մը։
Այն աստիճան, որ Տէրոյենցէն երկու սերունդ ետք, մեծն Յակոբ Օշական քննադատի իր դաժան խստապահանջութեամբ հանդերձ պիտի հաստատէր, թէ «այս պատուելիին դէմքը ոչ միայն տիրական, այլեւ համադրական, խորհրդանշական տարողութիւն մը կը պարզէ։ Անիկա միս-մինակը կը ներկայացնէ ԺԹ. դարու առաջին կէսին ամբողջ մտայնութիւնը, տեսակ մը կեդրոնական աւազան, ուր ըլլային ամբարուած մեր ԺԸ. դարու բոլոր ցանկութիւնները, վստահութիւնները, ապրումի այն տախտակները, որոնց վրայ մեր հոգեւորականութիւնը, աւագանին, ամիրայութիւնը, մեր այդ օրերուն յարդարանքը եղող մտաւորականութիւնը դրած է իր վճռական կնիքը։ Ի՜նչ ընդարձակ մարդ։ Ի՜նչ անհուն առաջադրութիւններ։ Ի՜նչ ալ՝ իր ժողովուրդին ամէնէն գաղտ տուրքերուն կողմէ ամրապէս պաշտպանուած տիպար մըն է այդ պատուելին։ Իր հարիւր յիսունը անցնող մեծ ու պզտիկ, ինքնագիր թէ թարգմանածոյ, գրաբար թէ աշխարհաբար, տպեալ թէ անտիպ հատորներով, Չամուրճեան պատուելին տիտանեան աշխատաւոր մըն է»։
Պատահական չէ, նաեւ, որ Յակոբ Պարոնեան «Ազգային Ջոջեր»ը ձաղկող իր երգիծանքին մէջ, իբրեւ հեղինակաւոր խօսքի եւ մարտաշունչ տեսակէտի բացարձակապաշտ կերպարի, թիրախ ընտրեց Տէրոյենց Պատուելին։
Բառին բուն իմաստով ի՛ր ժամանակաշրջանին մարդը եղաւ Տէրոյենց եւ այդ է պատճառը, որ 19րդ դարու հայոց Ազգային Զարթօնքի նախակարապետներուն մէջ ամէնէն հանրագիտակ եւ հեղինակաւոր հսկան ըլլալով հանդերձ, իսկապէս պատկառազդու եւ ըստ ամենայնի պատուի արժանի՝ «պատուելի՛» այս դէմքը ուղին հարթեց, բայց խօսակիցը չեղաւ հետագայ սերունդներուն։
Իր պաշտած արժէքներն ու դաւանած սկզբունքները, սեփական համոզումներու պաշտպանութեան եւ հիմնաւորման համար աննահանջ պայքարողի իր անհատականութեան դրոշմով, վճռորոշ դեր ունեցան իր ժամանակի հայ հանրային կարծիքին ձեւաւորման ու հունաւորման մէջ։
Աշխարհաբարի որդեգրման եւ մշակման ռահվիրաներէն եղաւ, բայց հոգեւորականութեան եւ ամիրայական խաւի հաւատաւոր պաշտպանի իր դիրքերէն ոչ մէկ զիջում ընդունեց կատարել։ Ընդհակառակն՝ պահպանողական կատաղի ընդդիմախօսը եղաւ ազատախոհութեան եւ ժողովրդավարացման այն ալիքին, որ 1850ականներուն թափ առաւ հայ իրականութեան մէջ, Ստեփան Ոսկաններու եւ Միքայէլ Նալբանդեաններու երիտասարդ սերունդով։
Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ հոգեւոր հեղինակութիւնը եւ ազգային դաւանաբանութիւնը հարցականի տակ դնող ժամանակաշրջանին զուգադիպեցաւ Տէրոյենցի հանրային գործունէութիւնը եւ ան կանգնեցաւ առաջին դիրքերուն վրայ՝ բողոքական թէ կաթոլիկ քարոզչութեանց դէմ ծաւալած հրապարակային բուռն բանավէճերու եւ պայքարներու ընթացքին։ Բողոքականութեան եւ կաթոլիկութեան դէմ իր հակադրութիւնն ու մղած դաւանաբանական պայքարը եղան այնքան բացարձակապաշտ եւ անհաշտ, որ Արփիար Արփիարեան հետագային Տէրոյենցը նկատեց «կրօնասիրութիւնը կրօնամոլութեան տարած հռչականուն աստուածաբան» մը։
Այդ պատճառով ալ «աշխարհիկ վանական» կոչուեցաւ իր կենսագիրներէն Յարութիւն Մրմրեանի կողմէ։
Իրապէս ալ վանական դառնալու բոլոր տուեալները կ’ամբողջացնէր 7 Օգոստոս 1801ին Պրուսա ծնած՝ մուշտակավաճառ Սերոբ Չամուրճեանի որդի Յովհաննէսը։ Նախնական կրթութիւնը ստացաւ Պրուսայի հայոց առաջնորդ Պօղոս Գարագաշեանի վարժարանին մէջ, որ հռչակ ունէր հայագիտական եւ կրօնագիտական ուսմանց դասաւանդման մէջ։
Օրմանեան Պատրիարք, որ ակնյայտօրէն համակրանք չէ ունեցած Տէրոյենց Պատուելիին նկատմամբ, հետագային իր «Ազգապատում»ին մէջ հակիրճ կենսագրականը տալով Տէրոյենցի՝ պիտի ընդգծէր, որ Յովհաննէս Չամուրճեան իր դասերուն մէջ շատ փայլուն էր, բայց «յամառ եւ ինքնահաւան» նկատուելով Գարագաշեանի կողմէ, հեռու պահուեցաւ հոգեւորական դառնալէ, մինչդեռ անոր դասակիցները մեծ մասամբ Հայ Եկեղեցւոյ սպասարկուները դարձան։
Բայց «Պրուսացի Յովհաննէս Չամուրճեան» ստորագրութեամբ արդէն գրելու սկսած երիտասարդ Տէրոյենցը տեղի տուողը չէր։ Ժրաջան ինքնաշխատութեամբ եւ կուսակրօն ճգնաւորի ինքնամփոփ կեանք վարելով՝ ան անյագ եւ անխոնջ ընթերցողը եւ ուսումնասիրողը դարձաւ հին թէ նոր գրականութեանց, աստուածաբանական թէ դաւանաբանական հոսանքներու եւ հայ թէ օտար մտքի ժառանգութեանց։ Ուսուցչութիւն ըրաւ Պրուսայի, Արմաշի եւ Ատաբազարի մէջ՝ լեզուներու ընտելացման եւ իմացութեան իր բնատուր ձիրքը մեծապէս զարգացնելով։ Եւ երբ Պոլիս հաստատուեցաւ 1828ին, Տէրոյենց Պատուելին արդէն հռչակաւոր էր, թարգմանական եւ դաւանաբանական հատորներու հեղինակ էր ու աւելի քան տասը լեզուներու քաջածանօթ էր։ Այդ բոլորը դեր ունեցան 1835ին բացուած Սկիւտարի Ճեմարանին տնօրէնութիւնը Տէրոյենցի վստահելու օրուան Մատթէոս Պատրիարքի որոշումին մէջ։
Տէրոյենցի վստահուեցաւ նաեւ Պատրիարքարանի դաւանաբանական հարցերու պատասխանատուութիւնը եւ իբրեւ այդպիսին էր, որ ան հետեւողականօրէն Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ աւանդներուն արթուն պահակը դարձաւ ոչ միայն բողոքականաց դէմ պայքարին ժամանակ, այլեւ Հռոմի Պապական Աթոռին հետ Պոլսոյ Պատրիարքարանի վարած դաւանաբանական բանակցութեանց ընթացքին։
Տէրոյենց պատուելի երկար ապրեցաւ, մենաւորի կեանք ունեցաւ եւ իրեն շնորհուած կեանքի ժամանակին մեծագոյն մասը նուիրեց իր ընթերցումներուն, ինքնազարգացման ու գրելուն։ Աւելի քան 150 հատոր աշխատասիրութիւն ունինք Տէրոյենց Պատուելիէն, ձեռագիր թէ տպագիր, որոնք ցրուած են աջ ու ձախ եւ տակաւին կը սպասեն զիրենք ի մի բերող հոգատար ձեռքի, որպէսզի հայ մտքի եւ գրականութեան այս հեղինակաւոր ու գիտուն հսկան, իր աւանդապաշտութեամբ եւ պահպանողականութեամբ հանդերձ, մեծ անծանօթ մը չմնայ հայոց սերունդներուն համար։
Տարիներով իր հրատարակած ու խմբագրած «Երեւակ» հանդէսը, ձեռագիր վիճակի մէջ գտնուող «Եկեղեցական Պատմութիւն» բազմահատորեակը եւ Հայ Առաքելական Եկեղեցւոյ դէմ Մխիթարեան Միաբանութենէն Հայր Յովսէփ Գաթրճանի գրած քննադատականին առ պատասխան պատրաստած բուռն, սպառիչ եւ ծաւալուն պատասխանը՝ «Իրաւախոհ»ը միայն մէկ քանին են Տէրոյենցի հարուստ ժառանգութիւնը կազմող գործերուն։
Տէրոյենց Պատուելին վախճանեցաւ 1888ի Յուլիս 6ին, 87 տարեկանին: Արժանացաւ ազգային մեծ յուղարկաւորութեան, որուն մասնակցեցան Պոլսոյ գրեթէ բոլոր եկեղեցականներն ու աշխարհական մտաւորականները, հայ համայնքը եւ մեծաթիւ օտար պաշտօնատարներ: Եկեղեցւոյ մէջ դամբանականը կարդաց Իզմիրլեան Պատրիարքը, իսկ գերեզմանատան մէջ դամբանական խօսքով հանդէս եկաւ մեծահռչակ հայ գրող Եղիա Տէմիրճիպաշեան:
1988ին, Տէրոյենցի մահուան 100ամեակը մեծ շուքով ոգեկոչուեցաւ Պոլսոյ մէջ։ «Տասնիններորդ դարու հանճարեղ մտաւորականը՝ պրուսացի Յովհաննէս Տէրոյենցը» նիւթով բանախօսեց ատենի Թուրքիոյ Հայոց Պատրիարք երջանկայիշատակ Շնորհք Արք. Գալուստեան, որուն բնութագրական հետեւեալ գնահատականով կ’արժէ աւարտել յարգանքի եւ յիշատակի այս էջը.
«Յովհաննէս Տէրոյենցը 19րդ դարու արեւմըտահայութեան մեծագոյն մտաւորականն է՝ բազմահմուտ եւ բանիմաց կրօնագէտը, զինուած ճկուն տրամաբանութեամբ, մատենագիտական ու պատմական հարուստ պաշարով, տեսական ու գործնական փիլիսոփայութեամբ, գիտական ու աստուածաշնչական զինամթերքով, որ գրեթէ միայնակ ու համարձակ կը մաքառէր իւր հակառակորդներուն դէմ…»։
Տէրոյենց Պատուելի (Յովհաննէս Չամուրճեան, 1801-1888)
Տէրոյենց Պատուելի (Յովհաննէս Չամուրճեան, 1801-1888). Հայոց Աւանդապաշտութեան ախոյեանն ու մարտաշունչ Պահպանողականը Ն.