Ապրիլ 13ի այս օրը հայ ժողովուրդը կը նշէ ծննդեան տարեդարձը արդի հայ գրականութեան իրապաշտ սերունդի արժանաւոր ներկայացուցիչներէն Վրթանէս Փափազեանի։
Իր պատմուածքներով, հեքիաթներով, զրոյցներով, վիպակներով եւ ուղեւորական էջերով՝ Վ. Փափազեան կը հանդիսանայ սրտաբուխ երգիչը հայ ժողովուրդին բաժին հանուած թշուառութեան, իրաւազրկումին ու տառապանքին, այլեւ պայծառ գալիքի յոյսին ու պայքարին։
Եւ ոչ միայն հայ ժողովուրդին, այլեւ՝ Հայաստանի մէջ թէ մեր երկրի հարեւանութեամբ ապրող ճակատագրակից ժողովուրդներուն՝ հայ գնջուներուն (փոշա), քիւրտերուն եւ պարսիկ ցեղերուն, որոնց կեանքին եւ ընկերային ցաւերուն նուիրուած ամբողջ գրականութիւն մը կապուած է Վրթանէս Փափազեանի անունին։
1866ին ծնած Վան՝ Վրթանէս Փափազեան քահանայի զաւակ էր (աւագ եղբայրն էր դաշնակցական ծանօթ գործիչ Կոմսի՝ Վահան Փափազեանի)։ Չորս տարեկան էր, երբ ծխական առաքելութեամբ քահանայ հայրը տեղափոխուեցաւ ու հաստատուեցաւ Ագուլիս։
Վրթանէս նախնական ուսումը ստացաւ Ագուլիսի եւ Թաւրիզի հայկական վարժարաններուն մէջ, ապա՝ ընդունուեցաւ Էջմիածնի Գէորգեան ճեմարանը, որուն ընթացքը չաւարտեց սակայն, որովհետեւ 15 տարեկանին պարտաւորուեցաւ նետուելու կեանքի ասպարէզ եւ իր ճակտին քրտինքով վաստակելու իր ապրուստը։
Լեզուներ սորվելու ընդունակ եւ գրելու շնորհքով օժտուած պատանի Վրթանէսին համար սկսաւ անվերջ ուղեւորութիւններու եւ տեղափոխութեանց կեանք մը։ Նախ ուղղուեցաւ Պաքու, ապա՝ Մոսկուա, այնուհետեւ՝ դարձեալ Պոլիս եւ ի վերջոյ Ժընեւ, ուր 1891էն 1895 հետեւեցաւ գրականութեան եւ հասարակական գիտութեանց դասընթացքներու։
Պաքու ապրած շրջանին, Վրթանէս Փափազեան գտաւ կոչումի իր ասպարէզը՝ կանոնաւոր աշխատակից դառնալով եւրոպական թերթերու՝ տեղական կեանքին վերաբերեալ լրատուական նիւթերով եւ տարբեր ժողովուրդներու կենցաղին ու աւանդին նուիրուած ակնարկներով։
Ընտելացած ըլլալով 16 լեզուներու՝ Վ. Փափազեան մօտէն ծանօթացաւ թէ՛ Անդրկովկասի մէջ ծայր առած հասարակական եւ ազգային խմորումներուն, թէ՛ ժամանակի Եւրոպան յուզող ընկերային շարժումներու արձագանգներուն եւ անդրադարձներուն։
1891ին լոյս ընծայեց թրքահայոց դառն ու դաժան ճակատագրին նուիրուած իր պատմուածքներու շարքը՝ երկու հատորով, «Պատկերներ թիւրքահայոց կեանքէն» անունով։
Անմիջապէս ընթերցողներու ուշադրութիւնը գրաւեց՝ հասարակ ու պարզ ժողովուրդին վիճակուած թշուառութիւնը, կեղեքումները եւ ազատագրումի յոյսն ու պայքարը կենդանացնող իր համով-հոտով պատմուածքներով, այլ մանաւանդ՝ հայու ազգային-ցեղային արժանաւորութիւնը եւ մարտունակ ոգին գովերգող իր հեքիաթներու, զրոյցներու եւ պատմական վիպակներու («Արտաշէս Բ.», «Սահակ եւ Մեսրոպ», «Վարդանանց Պատերազմ») պատգամով։
Վրթանէս Փափազեան իր աշխոյժ մասնակցութիւնը բերաւ նաեւ հայ ազատագրական շարժման քաղաքական ու գաղափարական ուղին հարթելու գործին։ Մօտ կանգնած Հնչակեան կուսակցութեան՝ Վրթանէս Փափազեան հայ մարքսական մտածողութեան դրօշակիրներէն եղաւ, այդ դիրքերէն սուր քննադատութեան թիրախ դարձուց արեւմտահայոց թշուառութիւնն ու տառապանքը աւելիով ծանրացնող ներքին ցեցերուն՝ հայ վաշխառու եւ փողատէր խաւերու դասակարգային չարաշահումներն ու կեղեքումները։
Յատկապէս նորաստեղծ ազգային-յեղափոխական մեր կուսակցութեանց ներքին մերձեցման եւ գործակցութեան ջատագովներէն հանդիսացաւ Վրթանէս Փափազեան՝ երբեմն ուղղակի իր վրայ կրելով սեփական գաղափարակիցներէն եկող դատապարտանքի ու ցեխարձակման անարդար, այլեւ ծանր ճնշումը։ Այսուհանդերձ՝ իբրեւ հասարակական գործիչի, Վրթանէս Փափազեան ընդհանրապէս դրական, կամրջողի՛ դեր կատարեց հայ յեղափոխական կուսակցութեանց միջեւ, անոնց ծայրայեղ ձախ թեւին կանգնած ըլլալով մէկտեղ՝ խորարմատ ազգայնականութեան շունչը միշտ վառ պահեց իր գրականութեան եւ հասարակական գործունէութեան մէջ։
Վրթանէս Փափազեանի անընդհատ տեղափոխութիւններուն տուն տուաւ նաեւ ցարական իշխանութեանց կողմէ ծաւալած հալածանքը ամէն կարգի բռնութիւններն ու անարդարութիւնները խօսքով ու գործով ձաղկող ու պայքարող հայ գրողին դէմ։ Իր գործերէն ոմանց հրատարակութիւնը արգիլուեցաւ, մինչեւ իսկ ցարական գրաքննութեան կողմէ որոշ գործեր հրապարակէն հաւաքուեցան ու փճացուեցան։
Իսկ համիտեան եւ իթթիհատական կոտորածները դատապարող իր գործերուն պատճառով՝ նաեւ օսմանեան իշխանութեանց կողմէ հալածանքի ենթարկուեցաւ Վրթանէս Փափազեան, որուն դէմ թրքական կառավարութիւնը մահապատիժի որոշում ալ կայացուց, բայց յեղափոխական գրողը կրցաւ խոյս տալ ու ապաստանիլ Անդրկովկաս։
Վրթանէս Փափազեան իր կեանքն ու գրականութիւնը նուիրեց հայ ժողովուրդի արդարութեան եւ իրաւունքին՝ պայծառ գալիքին յոյսն ու պայքարը շնչաւորելու եւ ծաւալելու նպատակին։
Բախտը ունեցաւ նաեւ տեսնելու Հայաստանի անկախացումը եւ ի վերջոյ մնայուն բնակութիւն հաստատելու Երեւանի մէջ, ուր եւ մահացաւ 1920ին։
Վրթանէս Փափազեանի ծննդեան տարեդարձին նուիրուած այս վկայութիւնը պսակող պատգամ մը թող ըլլայ հայ գրականութեան եւ հայ ազգային-ազատագրական շարժման երախտաւորին պարզ ու խորիմաստ ազդարարութիւնը հայոց սերունդներուն՝
«Այդպէ՛ս է. ստրուկ մեծացածը՝ առանց վախի, յարգանք չգիտէ, եթէ մէկին յարգանք է ցոյց տալիս — դա վախենալուցն է։ Չէ՞ որ կան մարդիկ, որոնք պաշտում են ժայռեր, որովհետեւ վախենում են նրանցից, կենդանիների, որովհետեւ սոսկում են նրանց յարձակումներից»։
Ահա՛ եւ պատառիկ մը իր գրականութենէն.
«Կորսուած Արդարութիւնը»
Վրթանէս Փափազեան
Մի անգամ Արդարութիւնն անհետացաւ յանկարծ։
Ասենք, նա յաճախ էր կորսւում։
Խուսափելով իրեն ծիւրող, պատնէպատ խփող, լլկող անձերից, յաճախ նա փախչում էր լեռները, պահւում աշխարհիս հեռաւոր անկիւններում։ Բայց ամէն անգամ, այսպէս կամ այնպէս, յաջողւում էր նրան գտնել, բռնել, վանդակի կամ սնդուկի մէջ դնել, ուզածին պէս գործածել… չարչարել։
Այս անգամ սակայն, չգիտեմ ի՞նչ հնարքով, Արդարութեանը յաջողուեց լաւ անհետանալ, այնպէս լաւ թաքնուեց, որ մարդիկ աղօթքով, եզուիտութեամբ, ուժով կամ ոսկո՛վ իսկ անկարող եղան նրան գտնելու։
Սկսուեց մեծ իրարանցում։ Առանց Արդարութեան դժուար էր ապրել, մանաւանդ որ նրա անհետանալովը բազմանում էին մարդկութեան «օգտակար» շա՛տ հաստատութիւններ եւ շատ աղտոտութիւններ, որպիսիք են՝ կեղծաւորութիւն, անիրաւութիւն, խաբէութիւն, արիւնահեղութիւն եւ այդպիսի շատ այլ թոյներ, որոնց այնքան լաւ դիմակաւորում էր Արդարութիւնը:
Եւ ահա՛ Արդարութեանը փնտռելու ելաւ նախ մի պատերազմիկ-ազնոական։ Շատ զօրք ժողովեց, վաշտ ու գունդ կազմեց եւ երդուեց, որ Արդարութիւնը ո՛ր ծակը մտած լինէր, պիտի հանէր, ձեռքն ու ոտը կապած՝ պիտի մէջտեղ բերէր։
Այդ պատճառով իսկ, ոտնակոխ տալով նա գիւղ ու քաղաք, արիւն սփռելով դաշտ ու ձոր, ջարդեց, սրամաշ արաւ ամէն ինչ, տակնուվրայ դարձրեց ամէն բնակութիւն, եւ այդպէս առաջ էր գնում՝ յուսալով բռնել Արդարութեանը։
Նրանից յետոյ ճանապարհ ընկաւ Արդարութեանը որոնելու մի շատ հարուստ մեծատուն։ Ոսկի ու արծաթ, զարդ ու զարդարանք բարձեց ուղտերի եւ, վստահ իր ոսկու վրայ, տնից դուրս եկաւ։ Ասում են, որ մի քանի հատ էլ սիրուն կանայք վերցրեց, որ ոսկու փայլի վրայ գեղեցկութեան հրապոյրն էլ աւելացնէր։
— Կը տեսնէք,- պնդում էր նա,- Արդարութեանը ոսկովս պիտի գնեմ, կանանցով պիտի գրաւեմ եւ, սնդուկիս մէջ դրած՝ պիտի մէջտեղ բերեմ։
Այդպէս էր ահա, որ բռունցքն ու ոսկին գնացին Արդարութեանը որոնելու… Եւ դեռ գնում են։
Թո՜ղ գնան։
Տեսնենք այժմ, թէ ո՞վ էր այն երրորդ անձը, որ խեղճ ու կրակ, ցնցոտիք հագին, ճակատը վշտերով խոր-խոր ակօսած, մտածեց ելնել Արդարութեանը որոնելու։
Ասենք ազնուականը սուր ունէր, հարուստը՝ ոսկի, իսկ աս ի՞նչ ունէր, ինչո՞վ պիտի գտնէր Արդարութեանը։
Թշուառն էր դա։ Բոլոր ընծաների փոխարէն էլ տարածն էր մի չնչին սրուակ, որ ամուր կերպով սեղմել էր կրծքին եւ յամառութեամբ ճանապարհ ընկել։ Բանն այն է, որ սրուակը լցրել էր մի չլսուած հեղուկով։ Որբից մի արցունք, ընկածից մի հառաչ, գործաւորից մի դառը քրտինք… Մի խօսքով, վշտերի արցունքներից մի-մի կաթիլ ժողոված, լցրել էր շիշը, պինդ փակել եւ կարծում էր, թէ տարածն անշո՛ւշտ պիտի գրաւէր Արդարութեանը։
Ու քայլում էր։ Անցնելով մեծ-մեծ քաղաքներից, խուլ, հեռաւոր գիւղերից, քայլում էր անխոնջ, ձորեր ցած իջնում, լեռներն ի վեր ելնում, ամէն քայլափոխին էլ կանգ առնելով՝ գոչում.
— Ո՞ւր ես, Արդարութի՛ւն։
Արդարութիւնը չկար։ Ո՛չ երեւում էր, ո՛չ էլ ձայն տալիս։
Անօթի, ծարաւ, յոգնած, վշտալից, երկար թափառեց թշուառն ամէն ուղղութեամբ, սրտի վրայ սեղմած ունենալով սրուակը, որի հեղուկը սկսել էր եռալ ու տաքանալ։ Արդարութիւնը սակայն չխղճաց նրան էլ. ո՛չ երեւաց, ո՛չ էլ գոյութիւնը յայտնեց։
Վերջապէս, երբ յուսաբեկ եւ ուժասպառ հասել էր լերան կատարին, նստեց մի ժայռի վրայ եւ սկսեց մտածել, թէ իզուր էր Արդարութիւն որոնելը, քանի որ խուսափում էր նա թշուառից անգամ։
Եւ երբ այդպէս մտածեց, բարկացած հանեց ծոցից սրուակն ու խփեց ժայռին։
— Գնա՛, ոչնչացի՛ր,- գոչեց նա,- իզուր են բոլոր վշտերն ու արցունքները. Արդարութիւնը թշուառին չի՛ սիրում…
Բայց հազիւ թէ սրուակը փշրուել էր, լսուեց մի ահեղ որոտում, հոսած արցունքներից թանձր ծուխ բարձրացաւ, փրփրեց, ոլորուեց, եւ նրա միջից, ահաբեկ թշուառի առաջ, դուրս ցցուեց մի ահեղ հսկայ։
Սարսափած թշուառն ընկաւ երեսի վրայ։
— Ելի՛ր,- կանչեց հսկան մեծաձայն,- ելի՜ր եւ մի՛ վախենայ։
— Ո՞վ ես դու, ահե՛ղ ոգի,- հարցրեց թշուառը։
— Ե՞ս,- գոչեց հսկան,- ես Բողոքն եմ, որ ծնայ այդ թափած արցունքներից եւ որ պիտի աշխարհ բերեմ անհետացած Արդարութեանը… Նայի՜ր…
Ապա՝ արշալոյսի կարմրորակ լոյսի մէջ ցցուեց հսկայի վեհ հասակը, դարձած դէպի բարձրութիւնները, ուր սկսել էր մի փոթորիկ եւ ուր գետինն ամբողջ դողում էր դղրդիւնով։
Եւ հեռուն, հսկայի պարզած ձեռքի կողմը, մի կոյտ մաքուր ամպերի բացուածքից, երեւան եկաւ թաքնուած Արդարութիւնը՝ խորունկ, տխուր հայեացքով, առանց կշեռքի, առանց մեծ սրի* (Հնում Արդարութիւնը նկարւում էր որպէս մի դիցուհի,աչքերը կապած, մի ձեռքին սուր եւ միւսին՝ կշեռք)։
— Ե՛կ, Արդարութիւն,- կանչեց Բողոքը,- ես ծնուել եմ, եւ իմ ձայնը թող քեզ համար կշեռք ու սուր դառնայ, ե՛կ, Արդարութիւն…
Բայց Արդարութիւնն անշարժ ու տխուր՝ նայեց նրան, նայեց թշուառին եւ ասաց.
— Դեռ ո՛չ… դեռ դու փոքր ես. գնա՛, քայլի՛ր, կուտակի՛ր արցունք, կուտակի՛ր վշտեր, մեծացիր, որպէս ովկիան, կատաղի՛ր որպէս հեղեղատ, եւ այն ժամանա՛կ միայն ես կը գամ իմ սրով եւ իմ կշիռով…
Ապա՝ ամպը սահեց, եւ Արդարութիւնը նորից անհետացաւ իր անմատչելի բարձրութեան մէջ…
Այդ օրուանից ահա՝ պատերազմիկ զօրեղն արիւնի մէջն է որոնում Արդարութիւնը, հարուստը՝ ոսկու, եւ թշուառը, նստած իր վշտերի մօտ, արցունքներով մեծացնում է Բողոքին, որ նա՛ վերակոչէ աշխարհում՝ կորսուած Արդարութիւնը…
