Հայ ժողովուրդի ազգային-ազատագրական շարժման անխոնջ նուիրեալներէն եւ, մահուան հետ ճակատումներէն միշտ յաղթական դուրս եկած, Դաշնակցութեան գաղափարի աննկուն մարտիկներէն է Վարդան Շահպազ, որուն մահուան 58րդ տարելիցը կ՚ոգեկոչենք Յունիս 8ի այս օրը։
1959ի Յունիս 8ին, Լիբանանի մայրաքաղաք Պէյրութի Հ.Յ.Դ. Ժողովրդային Տան «Հայրիկ»ի իր սենեակին մէջ, տեսողութիւնը կորսնցուցած՝ աչքերը առյաւէտ փակեց 87ամեայ հայ յեղափոխական մը, որ Վարդան Շահպազ անունով անջնջելի իր տեղը գրաւած էր Հայկական Ազատամարտի հերոսապատում ոսկեմատեանին մէջ։
1896ին Պանք Օթոմանը գրաւած յանդուգն գրոհողներէն է Վարդան Շահպազ, որ զէնքը վար չդրաւ եւ շարունակ, պատնէշի վրայ մնալով, մինչեւ 1930ականներու սկիզբներուն կազմակերպումը Թուրքիոյ դէմ Քրտական ապստամբութեան, զէն ի ձեռին կռուի դաշտ նետուեցաւ հոն, ուր հայ ժողովուրդի ինքնապաշտպանութեան եւ Հայաստանի ազատագրութեան պայքարը շիկացած էր ու քաջերուն կը կանչէր սրբազան պարտականութեան։
Իսկ այնուհետեւ, երբ տարագիր հայութեան հետ Դաշնակցութեան սփիւռքեան գործունէութիւնը ամբողջապէս կլանուեցաւ Սպիտակ Ջարդին դէմ հայապահպանման սիզիֆեան պայքարով, Վարդան Շահպազ եղաւ իրերայաջորդ սերունդներու հոգածու եւ պաշտելի «Հայրիկ»ը Պէյրութի մէջ՝ Դաշնակցութեան «Ժողովրդային Տան» պահակը, մարմնաւորելով վերապրող Հայ Յեղափոխականի կենդանի Տիպարը՝ Գաղափարական Հաւատք եւ Յեղափոխական Ինքնահաւատարմութիւն խորհրդանշող Խոնարհ Հերոսը։
Մինաս Տօնիկեան էր աւազանի անունով. 1871ին կամ 1872ին ծնած էր Սեբաստիա, Տիվիրիկ գաւառակի Օտուռ գիւղը։ Ատաղձագործ էր եւ հազիւ երիտասարդ ամուսնացած էր՝ հայկական տոհմիկ սովորութեան համաձայն։ Հայկական գաւառներու ընկերային-տնտեսական ծանր պայմանները պանդխտութեան մղեցին նաեւ Մինասին, որ յղի կնոջը իր ծնողքի խնամքին վստահելով՝ անցաւ Պոլիս, ապրուստ ճարելու եւ ընտանիքը պահելու նպատակով։
Օսմանեան մայրաքաղաքը, սակայն, այլ հունի մէջ մտցուց Մինաս Տօնիկեանի կեանքը։ Պոլսոյ մէջ ծանօթացաւ եւ փարեցաւ Դաշնակցութեան, առաջին զինուորեալներէն մէկը եղաւ նորակազմ կուսակցութեան եւ կրակի իր մկրտութիւնը ստացաւ 1896ի Օգոստոսին, երբ Հ.Յ.Դ. Կոստանդնուպոլսոյ Կեդրոնական Կոմիտէն որոշեց, ծրագրեց եւ գործադրութեան յանձնեց Օսմանեան Դրամատան գրաւման յանդուգն գործողութիւնը՝ Համիտեան հակահայ խժդժութեանց եւ համատարած կոտորածներուն վերջ տալու, ինչպէս նաեւ հայկական նահանգներու Բարենորոգումներու Եւրոպական Ծրագիրը անմիջապէս ի գործ դնելու պահանջ-վերջնագրով։
Վարդան Շահպազ անունը առած՝ Մինաս մաս կազմեց Պանք Օթոմանի վրայ գրոհին եւ գրաւումին։ Գրաւման աւարտէն ետք, նախ Փիրէա եւ ապա Մարսէյլ փոխադրուած մարտիկներու շարքին էր Շահպազ, որ Ֆրանսա չմնաց եւ մեկնեցաւ Արժանթին՝ պանդուխտի իր ցուպը վերստին ձեռք առած։ Բայց Երկրի կանչը այնքան ուժեղ էր, որ ամիսներ ետք արդէն Շահպազ վերադարձի ճամբան ընտրած էր եւ ուղղուեցաւ Պարսկաստան, հաստատուելու համար Խոյ՝ Սալմաստ, ուր Դաշնակցութեան զինագործարանը հիմնուած էր եւ դարձած էր կեդրոնացման ժամադրավայրը Սահմանը Անցնողներուն՝ Երկիր մտնողներուն։
Երկիր մտաւ, իր կարգին, նաեւ Վարդան Շահպազ՝ Նիկոլ Դումանի խումբին մէջ, լծուելու համար Վանի եւ շրջակայ գաւառներու հայութեան ինքնապաշտպանութիւնը կազմակերպելու, զինելու եւ մարզելու գործին։
Մասնակցեցաւ 1897ի Խանասորի Արշաւանքին, որմէ ետք կուսակցական որոշումով պահուեցաւ Կարսի Հ.Յ.Դ. զինագործարանին մէջ, որպէսզի Երկիր մտած նորագիր հայ յեղափոխականներուն ու դաշնակցական գործիչներուն գաղափարական, մարտական եւ կազմակերպչական անհրաժեշտ պատրաստութիւնը ջամբէ։ Ահա՛ այդ ժամանակաշրջանին կը վերաբերի Ռուբէն Տէր-Մինասեանի յուշերուն, Կարսի Հնոցին յատկացուած բաժնին մէջ, Վարդան Շահպազի նուիրուած հետեւեալ վկայութիւնը.
«… Միւս խնամակալս կը կոչուէր Վարդան ու մականունն ալ Շահբազ էր: Ան եւս հին պատմութիւններ ունէր իր ետեւը: Պանք Օթոմանի դէպքերուն կը կապէր Ռուբէնը (Դերձակեան, որ Կարսի մէջ առաջին խնամակալը եղած էր նորագիր Ռուբէնի — Ն.) անոր անցեալը, բայց ինքը Շահբազը դժգոհ էր ատկէ եւ լուռ կը մնար այդ մասին: Առհասարակ ան խօսելուն հակառակ էր եւ ամէն ինչ «զեւզեկութիւն» կը համարէր: Մտածկոտ էր, եւ միայն իր աչքերի արտեւանուքները շուտ շուտ շարժելով կ’արտայայտէր իր ջղային լինելը: Վարդան նոր էր դուրս եկած Երկրէն: Վասպուրական յուզումնալից կեանք մը անցընելէ յետոյ, «Ղասաբ» անունը շալկած, դուրս էր եկել Երկաթին հետ` գնալու համար Ընդհանուր Ժողովին: Վերադառնալով անկէ, ընկած էր Ռուբէնի ձեռքը, որպէսզի ան զինքը հասցնէ Վան` Թադէոս Առաքեալի վանքի վրայով»:
Այդպէ՛ս, մինչեւ 1908ի Օսմանեան Սահմանադրութեան հռչակումը, Վարդան Շահպազ անխոնջ ծառայեց հայկական յեղափոխութեան՝ Կարսէն Վան եւ Էրզրումէն Սասուն, գործակիցն ու յանդուգն աջակիցը դառնալով ատենի ֆետայական եւ յեղափոխական անուանի բոլոր գործիչներուն՝ Անդրանիկի եւ Արամի, Վանայ Իշխանի եւ Սեպուհի, Իշխան Յովսէփ Արղութեանի եւ Մուրատի։ Սահմանադրութեան հռչակումէն ետք վերադարձաւ իր ծննդավայրը, վերամիացաւ մօր, կնոջ եւ արդէն պատանի զաւակին։ Ինչպէս որ խաղաղ կեանքի այդ ժամանակաշրջանին ֆետայական բոլոր գործիչները լծուեցան կազմակերպական աշխատանքի եւ հայ ժողովուրդի զինման եւ ինքնապաշտպանութեան ամրապնդման գործին, Վարդան Շահպազ իր կարգին նուիրուեցաւ Սեբաստիոյ հայութեան մարտական ինքնակազմակերպումին։ Եւ երբ պայթեցաւ Առաջին Աշխարհամարտը եւ թրքական իշխանութիւնները սկսան գործադրել հայ ժողովուրդի բնաջնջման իրենց ցեղասպանական ծրագիրը, Վարդան Շահպազ իր խումբով լծուեցաւ շրջանի ինքնապաշտպանութեան կռիւներուն։ Բարձրացաւ Տիվրիկի լեռները եւ յանդուգն ու յաղթական կռիւներ մղելով՝ Տերսիմի վրայով, կրցաւ անցնիլ Երզնկա եւ միացաւ Մուրատի ու Կայծակ Առաքելի, որոնց հետ ալ կապեց իր հետագայ գործունէութիւնը։ Բայց Սեբաստիոյ հայութեան կոտորածներուն եւ տարագրութեան հետ Շահպազ կորսնցուց իր ընտանիքը եւս. միայն քոյրն էր, որ զէնք վերցուցած միացաւ Շահպազի խումբին եւ փրկուեցաւ։
Հայ Կամաւորական Շարժման տարիներուն, Վարդան Շահպազ գործեց Մուրատի եւ Սեպուհի հեծելազօրքին մէջ, քաջագործ կերտիչներէն եղաւ հեծելազօրքի յաղթական ու հերոսական ճակատամարտներուն։ Իսկ երբ ռուսական զօրքերու նահանջին հետ Հայ կամաւորական Գունդերը եւս նահանջեցին, Վարդան Շահպազ՝ Մուրատի եւ Սեպուհի հետ, հեծելազօրքով, ղրկուեցան Ղարաբաղ՝ Անդրանիկին միանալու եւ ազերի թուրքերու դէմ ինքնապաշտպանութեան կռիւը շարունակելու համար։ Բայց երբ անգլիական զօրքը նահանջի հրահանգ տուաւ Անդրանիկի, որ Էջմիածին վերադարձաւ եւ ցրուեց իրեն վստահուած աշխարհազօրայիններու գունդը, Վարդան Շահպազ անցաւ Պոլիս՝ հոնկէ ալ ղրկուեցաւ Կիլիկիա, որպէսզի ինքնապաշտպանութեան կռիւը կազմակերպէր Մարաշի մէջ։
Այս անգամ ալ ֆրանսական զօրքի ճնշումով՝ Մարաշի հերոսական հայութեան նահանջէն ետք, Վարդան Շահպազ վերադարձաւ Պոլիս, ուրկէ ղրկուեցաւ Պուլկարիա եւ կազմակերպչական եռուն աշխատանք ծաւալեց ամբողջ Պալքաններու տարածքին մինչեւ 1927։
Եկան Թուրքիոյ մէջ քրտական ապստամբութեան ծաւալման ժամանակները եւ Վարդան Շահպազ գործուղուեցաւ Սուրիա, որպէսզի իր պատասխանատու մասնակցութիւնը բերէր 1927էն 1933 հայեւքիւրտ միացեալ ապստամբութեան՝ թրքական բռնատիրութեան դէմ։ Քրտական շարժումը յաջողութիւն չունեցաւ։ Արդէն վաթսունամեայ գաղափարի մարտիկ՝ Վարդան Շահպազ մնաց Սուրիա եւ լծուեցաւ կազմակերպական աշխատանքի, Մեծ Եղեռնէն փրկուած տարագիր հայութեան մէջ Ազատ, Անկախ ու Միացեալ Հայաստանի ձգտումը վառ պահելու նպատակին զինուորագրուելով։
Այդպէս քառորդ դար, Վարդան Շահպազ իր հրեղէն կեանքի վերջին տասնամեակները անցուց Հալէպի եւ Պէյրութի մէջ, ուր ի վերջոյ Դաշնակցութեան Ժողովրդային Տունը դարձուց նաեւ իր կեանքի վերջալոյսի իջեւանը։
Խոր ծերութեան հասաւ եւ տեսողութիւնը կորսնցուց, բայց նորահաս սերունդներու ամէնօրեայ ակնածանքին եւ հպարտութեան արժանացած կենդանի վկայութիւն մը դարձաւ եւ այդպէ՛ս հրաժեշտ տուաւ իր այնքան պաշտած ժողովուրդին՝ 1959ի Յունիս 8ին։
