Վարդանանց պատգամը՝ հայրենասիրութեան ուղենիշ

ԳԵՂԱՄ ԱՐՔ. ԽԱՉԵՐԵԱՆ
Ա­ռաջ­նորդ ­Յու­նաս­տա­նի ­Հա­յոց ­Թե­մին

­Հա­յոց ­Պատ­մու­թեան մէջ ար­ձա­նագ­րո­ւած բազ­մա­թիւ դէպ­քե­րուն մէջ նշա­նա­կա­լից դէպ­քեր կան, ի մաս­նա­ւո­րի Ք.Ե. 4-րդ­ եւ 5-րդ ­հա­յոց հո­գիի եւ մտքի ոս­կե­դա­րե­րուն, ո­րոնք ­Հայ ժո­ղո­վուր­դին ազ­գա­յին իւ­րա­յա­տուկ նկա­րա­գի­րը կեր­տե­ցին եւ պատ­մու­թեան յա­ռա­ջի­կայ հո­լո­վոյ­թին ըն­թաց­քը հու­նա­ւո­րե­ցին։ Այդ պատ­մա­կերտ գլխա­ւոր ե­րեքն են՝ Ք­րիս­տո­նէու­թեան պե­տա­կան կրօն հռչա­կու­մը, ­Հայ գի­րե­րու գիւ­տը եւ ­Վար­դա­նանց դիւ­ցա­նա­մար­տը։ ­Հա­զար հինգ հա­րիւր տա­րի­նե­րէ ա­ւե­լի հա­րիւ­րա­մեակ­նե­րու հան­դի­սա­ւոր հո­գե­ւոր եւ ազ­գա­յին հան­գա­ման­քի բարձ­րա­գոյն մա­կար­դա­կի նշում­նե­րը, ինք­նին բա­ցա­յայ­տիչ ա­պա­ցոյց­ներ են այս ե­րեք դէպ­քե­րուն պատ­մա­կան ան­ժա­ման­ցե­լի կա­րե­ւո­րու­թեան։
­Յա­րու­թեան եւ յա­ւի­տե­նա­կան կեան­քի վրայ հիմ­նո­ւած քրիս­տո­նէա­կան հա­ւատ­քը, ­Հա­յոց գի­րե­րու գիւ­տով զգե­ցաւ ազ­գա­յին նկա­րա­գիր եւ պայ­ծա­ռա­ցաւ հայ­կա­կան մտքին ու հո­գիին ե­ռան­գա­ւոր մշա­կու­թա­յին ծիա­ծա­նով եւ դար­ձաւ գե­րա­զան­ցա­պէս հայ­կա­կան։ Իսկ այդ ազ­գա­յին իւ­րա­յա­տուկ ինք­նու­թիւնն ու նկա­րա­գի­րը ի գին ա­մէն զո­հո­ղու­թեան եւ ա­նայ­լայլ ա­րիու­թեամբ պա­հե­լու եւ պաշտ­պա­նե­լու ազ­գա­յին հա­ւա­տոյ հան­գա­նակ ձե­ւա­ւո­րեց Ա­ւա­րայ­րի ճա­կա­տա­մար­տին փայ­լա­տա­կած հայ­րե­նա­սի­րա­կան դիւ­ցազ­նա­կան ո­գին։
­Հայ ե­կե­ղե­ցին, 4րդ ­դա­րու ա­ռա­ջին կէ­սին ար­դէն, ­Հա­յոց Վր­թա­նէս կա­թո­ղի­կո­սի սահ­մա­նած կար­գի հա­մա­ձայն, ­Հայ­րե­նի­քի եւ հա­ւատ­քի հա­մար մղո­ւած պա­տե­րազմ­նե­րուն ին­կած ­Հայ զի­նո­ւոր­ներն ու զօ­րա­վար­նե­րը սրբա­դա­սած է։
­Վար­դա­նանց դիւ­ցազ­նա­մար­տը թէեւ 451 թո­ւա­կա­նին տե­ղի ու­նե­ցած միօ­րեայ տե­ւո­ղու­թեամբ ճա­կա­տա­մարտ ե­ղաւ, բայց ա­նոր ազ­դե­ցու­թիւ­նը շա­րու­նա­կո­ւե­ցաւ: Որ­պէս դէպք ֆի­զի­քա­պէս դադ­րե­ցաւ, բայց բա­րո­յա­պէս շա­րու­նա­կո­ւե­ցաւ ու տա­կա­ւին կը շա­րու­նա­կո­ւի, վե­րա­ծո­ւե­լով ան­սա­կարկ հայ­րե­նա­սի­րու­թեան եւ հայ­րե­նա­նո­ւի­րու­մի պատ­գամ եւ խոր­հուրդ։ Ա­ւա­րայ­րի ճա­կա­տա­մար­տի քաջ նա­հա­տակ­նե­րուն հե­րո­սա­կան պատ­մու­թիւ­նը, ­Հայ ժո­ղո­վուր­դի դա­րա­ւոր պատ­մու­թեան ըն­թաց­քին իւ­րա­յա­տուկ եւ կեդ­րո­նա­կան տեղ գրա­ւած է, ո­րով սպա­րա­պետ ­Վար­դան ­Մա­մի­կո­նեան եւ իր հետ միա­սին ­Վար­դա­նանք, 5-րդ ­դա­րէն ի վեր դար­ձած են ճշմա­րիտ հայ­րե­նա­սի­րու­թեան եւ անձ­նա­զո­հու­թեան խորհր­դա­նիշ, ­Հայ­րե­նի­քի եւ հա­ւատ­քի պաշտ­պա­նու­թեան ո­գե­ւո­րող ուղ­ե­նիշ, եւ ի­րենց սխրան­քով ու անձ­նա­կան օ­րի­նա­կով ճա­կա­տագ­րա­կան հանգ­րո­ւան­նե­րուն ո­գեշն­չած ու խրա­խու­սած են ի­րե­րա­յա­ջորդ սե­րունդ­նե­րը պայ­քա­րե­լու ­Հայ ժո­ղո­վուր­դի եւ ­Հայ­րե­նի­քի յա­ւեր­ժու­թեան ի խնդիր։
­Հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը միտք, գա­ղա­փար, տե­սու­թիւն, գո­յա­կան չէ, այլ` ապ­րում, որ ապ­րիլ բա­յին գո­յա­կանն է։ Եւ քա­նի որ ապ­րու­մը կեան­քի հետ կապ ու­նի՝ կեան­քով կ­՚ար­տա­յայ­տո­ւի, ու­րեմն հայ­րե­նա­սի­րու­թեան մա­սին խօ­սած ա­տեն չենք հասկ­նար միայն գա­ղա­փար, մտա­ծում, պատ­կե­րա­ցում, այ­լեւ` կեն­դա­նի ապ­րո­ւած հո­գե­վի­ճակ։
Այս մտա­ծու­մը կու գայ այն ի­րո­ղու­թե­նէն, որ հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը շատ յա­ճախ գոր­ծա­ծո­ւած եզր մըն է, ա­նոր կա­րե­ւո­րու­թեան, անհ­րա­ժեշ­տու­թեան մա­սին բազ­մա­թիւ ճա­ռա­խօ­սու­թիւն­ներ լսո­ւած են։
­Սա­կայն երբ հարց կու տանք, թէ ինչ­պէ՞ս կա­րե­լի է բա­ցատ­րել հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը, ինչ­պէ՞ս կ’ըն­կա­լո­ւի, ո՞վ է հայ­րե­նա­սէ­րը, ե՞րբ եւ ի՞նչ ձե­ւով կը դրսե­ւո­րո­ւի, ի՞նչ է չա­փա­նի­շը եւ սահ­մա­նու­մը հայ­րե­նա­սի­րու­թեան, ա­մե­նէն ցայ­տուն օ­րի­նա­կը կու տանք պա­տե­րազ­մի դաշ­տին վրայ ­Հայ­րե­նի­քի պաշտ­պա­նու­թեան հա­մար իր կեան­քը զո­հած զի­նո­ւո­րին։ Իսկ ան­կէ դուրս եւ պա­տե­րազ­մի դաշ­տէն հե­ռու չկա՞յ հայ­րե­նա­սի­րու­թիւն։ ­Հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը ա­ռիթ­նե­րով ար­տա­յայ­տո­ւած ե­րե­ւոյթ չէ կամ ազ­գա­յին տօ­նա­կա­տա­րու­թեանց եւ պատ­մա­կան դէպ­քե­րու յի­շա­տա­կում­նե­րու ա­տեն ար­տա­սա­նո­ւած խօսք, այլ՝ այն իւ­րա­քան­չիւր աշ­խա­տան­քը, մտա­ծումն ու գործն է, որ ա­մէն օր, ա­մե­նու­րեք, ա­մէն պա­րա­գա­յի ու ա­մէն դա­սա­կար­գի ու մա­կար­դա­կի կը կա­տա­րո­ւի ­Հայ­րե­նի­քի պահ­պան­ման գո­յա­տեւ­ման ու բար­գա­ւաճ­ման հա­մար։ ­Հայ­րե­նի­քին ի նպաստ ա­ռօ­րեայ մտա­ծե­լա­կերպ ու գոր­ծե­լա­կերպ։ ­Հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը մար­դու շնչա­ռու­թեան բնազ­դին կը նմա­նի, որ մարդ ան­գի­տակ­ցա­բար ան­դա­դար կը կա­տա­րէ։ Այ­լա­պէս ­Հայ­րե­նի­քը կը դառ­նայ պա­րա­գա­յա­կան եւ պայ­մա­նա­կան խնդիր։
­Հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը ապ­րո՛ւմ է. ապ­րում կը նշա­նա­կէ կեանք, զգա­ցում, կեն­դա­նու­թիւն, ող­ջու­թիւն։
­Հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը ­Հայ­րե­նի­քի մը գո­յա­տեւ­ման ե­րաշ­խիքն է, որ կ’ար­տա­ցո­լայ տո­ւեալ ­Հայ­րե­նի­քի մը զա­ւակ­նե­րուն կեան­քին ընդ­մէ­ջէն։ Որ­քան որ ազ­գի մը զա­ւակ­նե­րուն մէջ հայ­րե­նա­սի­րա­կան զգա­ցու­մը, ապ­րու­մը առ­կայ է, այդ ­Հայ­րե­նի­քի գո­յու­թիւ­նը ա­պա­հով է։ ­Հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը պար­տա­կա­նու­թիւն չէ՛, այլ՝ ինք­նա­բուխ նո­ւի­րում՝ ­Հայ­րե­նի­քին հա­մար։ ­Հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը ազ­գի մը ո­րոշ մար­դոց վե­րա­բե­րող պա­րա­գայ չէ՛, այլ իւ­րա­քան­չիւր ան­հա­տի սրբա­զան պարտքն է ­Հայ­րե­նի­քին նկատ­մամբ։ ­Հայ­րե­նա­սի­րու­թեան թա­տե­րա­վայ­րը պա­տե­րազ­մի դաշտն ու պա­հը չէ՛ միայն, այլ՝ ան ա­մէ­նօ­րեայ ապ­րում է, որ մար­դու մը ողջ կեան­քի ամ­բողջ տե­ւո­ղու­թեան ըն­թաց­քին իր շուն­չին հետ միա­սին կը գո­յա­տե­ւէ։ Ինչ­պէս երբ մար­դու կազ­մո­ւած­քէն շուն­չը պակ­սի՝ մար­դը կը մեռ­նի, այդ­պէս ալ, ե­թէ հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը մար­դու մը մէ­ջէն չքա­նայ, ­Հայ­րե­նի­քը մա­հա­նա­լու վտան­գի մէջ կը գտնո­ւի։ Ի վեր­ջոյ, ­Հայ­րե­նիք կ’ու­նե­նան ու ­Հայ­րե­նի­քի կ­՚ար­ժա­նա­նան ու զայն կը պա­հեն այն ազ­գե­րը, ո­րոնք ո՛չ միայն հայ­րե­նա­սէր զա­ւակ­ներ ու­նին, այ­լեւ գի­տեն հայ­րե­նա­սէր, հայ­րե­նա­նո­ւէր ու հայ­րե­նա­շէն ղե­կա­վար­ներ իշ­խա­նու­թեան կան­չել։
­Պատ­մու­թեան ըն­թաց­քին, ­Հայ ­Ժո­ղո­վուր­դի պե­տա­կան սե­փա­կան իշ­խա­նու­թեան բա­ցա­կա­յու­թեան՝ օ­տար տի­րա­պե­տու­թեան տակ թէ ար­տա­սահ­մա­նի աշ­խար­հաս­փիւռ պայ­ման­նե­րու մէջ, ինք­նու­թեան պահ­պան­ման գո­յա­մար­տին լծո­ւած հայ­կա­կան գա­ղութ­նե­րու ան­հա­տա­կան թէ հա­ւա­քա­կան կեան­քի մէջ, Ազգն ու ե­կե­ղե­ցին միա­զան­գո­ւած այս ե­րեք պատ­մա­կան դէպ­քե­րու ան­խա­փան յի­շա­տա­կու­մը եւ տօ­նախմ­բու­թիւ­նը բաղ­կա­ցու­ցիչ էա­կան մաս կազ­մած է նոր սե­րունդ­նե­րու ազ­գա­յին դաս­տիա­րա­կու­թեան ծրագ­րին մէջ։ Այս ա­ռու­մով ալ տա­րօ­րի­նակ չէ, որ ազ­գա­յին գի­տակ­ցու­թեան խղճա­հա­րու­թեան զգա­ցում առ­թած է, ինչ­պէս նաեւ նոր սե­րունդ­նե­րուն հա­յե­ցի դաս­տիա­րա­կու­թեան նկատ­մամբ այ­պա­նե­լի թե­րա­ցում՝ ե­թէ պա­տա­հի որ այս կա­րե­ւոր պատ­մա­կան տօ­նե­րէն մէ­կը հան­դի­սա­ւո­րա­պէս եւ պատ­շա­ճօ­րէն չտօ­նա­կա­տա­րո­ւի կամ չնշո­ւի։ Ո­րով­հե­տեւ նպա­տա­կը տօ­նա­կա­տա­րու­թեան ընդ­մէ­ջէն, իր ինք­նու­թեան գո­յա­մար­տը մղող ­Հա­յու­թեան կեան­քին մէջ ազ­գա­յին ու հայ­րե­նա­սի­րա­կան ո­գին ար­թուն պա­հել եւ զայն ապ­րու­մի վե­րա­ծելն է։ ­Մա­նա­ւանդ Սր­բոց ­Վար­դա­նանց դիւ­ցազ­նա­մար­տի տօ­նա­կա­տա­րու­թիւ­նը, որ իր բո­վան­դա­կու­թեամբ եւ խոր­հուր­դով ազ­գա­յին ո­գի եւ ապ­րում ջամ­բող ամ­բող­ջա­կան պատ­կե­րա­ցում մըն է հա­յե­ցի դաս­տիա­րա­կու­թեան։ ­Հո՛ն է ­Հա­յոց հա­ւատքն ու ­Հայ­րե­նի­քը։ Այս եր­կու­քին միա­զան­գումն է հա­յե­ցի դաս­տիա­րա­կու­թիւ­նը, ո­րուն մէջ ­Հայ ե­կե­ղե­ցին ու հա­ւատ­քը անհ­րա­ժեշտ բաղ­կա­ցու­ցիչ տար­րերն են եւ ոչ կցորդ, որ ան­հա­տա­կան նա­խընտ­րու­թեան եւ սա­կար­կու­թեան ա­ռար­կայ ըլ­լայ։ Այս­պէս ցոյց տո­ւած է դա­րե­րու ըն­թաց­քին հա­յե­ցի դաս­տիա­րա­կու­թեամբ նոր սե­րունդ­նե­րուն հայ­րե­նա­սի­րու­թիւն ջամ­բե­լու մեր ան­ցեա­լի կեն­սա­փոր­ձը։
­Հայ­րե­նա­սի­րու­թիւ­նը ապ­րում է։ Ապ­րում կը նշա­նա­կէ կեանք, զգա­ցում, կեն­դա­նու­թիւն, ող­ջու­թիւն։ Իսկ հայ­րե­նա­սի­րու­թեան ապ­րու­մի կը վե­րա­ծո­ւի ՀԱՅԵՑԻ ԴԱՍՏԻԱՐԱԿՈՒԹԵԱՄԲ։
Այս պրիս­մա­կէն դի­տած՝ կրնանք ամ­բող­ջու­թեամբ ըմբռ­նել ու գնա­հա­տել մեր ազ­գա­յին կեան­քին մէջ գոր­ծող ե­կե­ղե­ցա­կան եւ ազ­գա­յին կա­ռոյց­նե­րուն դե­րը եւ կեն­սա­կան կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը, ըլ­լան ա­նոնք ըն­տա­նե­կան կեն­ցա­ղա­կերպ ու մթնո­լորտ, ե­կե­ղե­ցի, քրիս­տո­նէա­կան դաս­տիա­րա­կու­թիւն, հայ­կա­կան դպրոց, հայ­կա­կան օ­րա­թերթ եւ մա­մուլ, միու­թիւն, կու­սակ­ցու­թիւն. այն ա­տեն կրնանք անդ­րա­դառ­նալ, թէ այդ հայ­կա­կան բո­լոր կա­ռոյց­նե­րուն դե­րը որ­քան կա­րե­ւոր է նոր սե­րունդ­նե­րուն մէջ հայ­կա­կան պատ­կա­նե­լիու­թիւ­նը զգա­ցու­մի, ապ­րու­մի, ազ­գա­յին հպար­տու­թեան վե­րա­ծե­լու նպա­տա­կին հա­մար․ այն ա­տեն կը հասկ­նանք, թէ անց­նող սե­րունդ­նե­րու պա­տաս­խա­նա­տու­ներ ին­չու այդ­քան ջանք ու ճիգ չեն խնա­յած եւ ի գին ա­մէն զո­հո­ղու­թեան ջա­նա­ցած են այդ կա­ռոյց­նե­րուն ընդ­մէ­ջէն իւ­րա­քան­չիւր հա­յու կուրծ­քին տակ հայ­րե­նա­սի­րու­թեամբ բա­բա­խով սիրտ դնել։
­Փա՜ռք ­Հայ ազ­գին յա­ւեր­ժու­թեան ի խնդիր փա­րոս դար­ձած անձ­նա­զոհ բո­լոր հե­րոս­նե­րուն եւ նա­հա­տակ­նե­րուն։
­Բի՜ւր յար­գանք ու պա­տիւ՝ նա­հա­տակ հե­րոս­նե­րու հայ­րե­նա­սի­րու­թեան կտակն ու պատ­գա­մը հա­ւա­տար­մօ­րէն պա­հած մեր բո­լոր հայ­րե­նա­նո­ւէր նախ­նիք­նե­րուն՝ վար­դա­պետ, վար­ժա­պետ թէ դպրա­պետ, խմբա­պետ թէ խմբա­գիր, հայ­րեր ու մայ­րեր, եւ մա­նա­ւանդ դաս­տիա­րակ­ներ, ո­րոնք հա­յոց պատ­մու­թեան հե­րոս­նե­րու տի­տա­նեան տի­պար­նե­րը ի­րենց ո­գե­ւո­րիչ մա­տուց­մամբ զա­նոնք ո­գե­ղէն կեն­դա­նի կեր­պար­նե­րու վե­րա­ծե­լով նոր սե­րունդ­նե­րու հո­գի­նե­րուն մէջ տա­ղե­ցին ու ազ­գա­սի­րու­թիւնն ու հայ­րե­նա­սի­րու­թիւնն վառ ապ­րու­մի վե­րա­ծե­ցին։
Ան­հատ­նում ե­ռանդ ու կո­րով, մեր նախ­նեաց կտա­կին յանձ­նա­ռու՝ ­Հայ­րե­նի­քի ու հայ ազ­գին յա­ւեր­ժու­թեան ա­մե­նօ­րեայ հա­մա­տա­րած, բազ­մա­տա­րած, բազ­մա­ճա­կատ պայ­քա­րին հայ­րե­նա­սի­րա­կան վառ ապ­րում­նե­րով ու տո­գոր­մամբ զի­նո­ւո­րագ­րո­ւած ներ­կա­յի հայ­րե­նա­նուէր զա­ւակ­նե­րուն։