7 Յունուարին մեր ժողովուրդը կ’ոգեկոչէ անմահ յիշատակը հայ գրականութեան մեծագոյն քնարերգակներէն Վահան Տէրեանի՝ նորահաս մեր սերունդներու շրթներուն վրայ վերանորոգելով սրտառուչ պատգամը անոր թախծոտ բանաստեղծութեան.
Մի՞թէ վերջին պոետն եմ ես,
Վերջին երգիչն իմ երկրի.
Մա՞հն է արդեօք, թէ՞ նինջը քեզ
Պատել, պայծառ Նայիրի:
Վտարանդի, երկրում աղօտ,
Լուսե՜ղ, քեզ եմ երազում,
Եւ հնչում է, որպէս աղօթք
Արքայական քո լեզուն:
Հնչում է միշտ խոր ու պայծառ,
Եւ խոցում է — այրում.
Արդեօք բոցէ վարդե՞րդ են վառ.
Թէ՞ վէրքերն իմ հրահրուն:
Ահով ահա՛ կանչում եմ քեզ,
Ցոլա՛, ցնորք Նայիրի.-
Մի՞թէ վերջին պոետն եմ ես,
Վերջին երգիչն իմ երկրի …
Ազգի եւ հայրենիքի Վէրքին, սիրոյ եւ մթնշաղի, թախիծի եւ Նայիրեան Անուրջի անզուգական բանաստեղծն է Տէրեան, որ բոլոր ժամանակներու հայ մարդուն յուզաշխարհը կախարդող սիրոյ երգեր երկնեց։ Հպանցիկ ու գողտրիկ ապրումներով բացաւ խորունկ ու սիրատոչոր ներաշխարհ մը՝ «Ես սիրում եմ քո մեղաւոր աչքերը խոր» երգելով՝
Ես սիրում եմ քո մեղաւոր աչքերը խոր,
Գիշերի պէս խորհրդաւոր.
Քո մեղաւոր, խորհրդաւոր աչքերը մութ,
Որպէս թովիչ իրիկնամուտ։
Քո աչքերի անծայր ծովում մեղքն է դողում,
Որպէս գարնան մթնշաղում։
Քո աչքերում կայ մի քնքուշ բախտի վերյուշ,
Արբեցումի ոսկէ մշուշ։
Մոլորուածին անխօս կանչող փարոսի շող,
Քո աչքերը հոգի տանջող։
Ես սիրում եմ գգուող-անգութ աչքերըդ մութ,
Որպէս գարնան իրիկնամուտ։
1908ին լոյս տեսած բանաստեղծութիւններու իր առաջին հատորով՝ «Մթնշաղի անուրջներ»ով իսկ, Վահան Տէրեան նոր ուղի բացաւ արեւելահայ բանաստեղծութեան մէջ։ Հայ լեզուի քնարականութիւնը եւ Հայու Հոգիին խորհրդապաշտութիւնը իւրովի համադրեց եւ հասցուց գեղարուեստական այնպիսի բարձրորակ կատարելութեան, որ մինչեւ մեր օրերը հայոց շրթները կը շարունակեն գինովնալ Տէրեանի բառին ու երգին սրտաբուխ բանաստեղծականութեամբ։
Ախալքալաքի Գանձա գիւղին Սուքիաս Տէր-Գրիգորեան քահանայի ընտանեկան յարկին տակ 28 Յունուար 1885ին ծնած՝ տկարակազմ Վահանը միայն 35 տարի ապրեցաւ։ Հիւծախտը վաղաժամ եւ առյաւէտ հեռացուց հայ գրականութեան մեծատաղանդ այս ծնունդին։ Բայց 14ամեայ ստեղծագործական կեանքի ժամանակը բաւարար եղաւ, որպէսզի Վահան Տէրեան.իր եզակի տեղը գրաւէ Հայկեան Հանճարի բանաստեղծական թռիչքները շնչաւորող անմահներու համաստեղութեան մէջ։ Ուսումնատենչութիւնը 1899ին զինք տարաւ Մոսկուա, ուր «Լազարեան» Ճեմարանը աւարտելէ ետք հետեւեցաւ Մոսկուայի համալսարանի լեզուաբանական եւ պատմագիտական ճիւղերուն, ապա՝ մասնագիտանալու նպատակով, անցաւ Ս. Փեթերսպուրկ, ուր աշակերտեց հռչակաւոր ռուս հայագէտ Նիկողայոս Մառի։
Իսկ խորհրդապաշտութիւնը զինք մղեց դէպի գրականութիւն. պատանի տարիքէն սկսաւ ոտանաւորներ գրել եւ 1908ին լոյս ընծայեց բանաստեղծութիւններու իր առաջին հատորը՝ «Մթնշաղի անուրջներ»ը, որ շատ արագ հռչակ բերաւ 23ամեայ երիտասարդին։
Թէեւ երիտասարդ տարիքէն թոքախտը հիւծեց Վահան Տէրեանի մարմինը եւ պատճառ դարձաւ անոր վաղահաս մահուան, բայց հպարտ նկարագրով օժտուած մեծ բանաստեղծը իրեն բաժին հանուած դաժան ճակատագիրը տարաւ անխռով՝ սիրոյ զեղուն քնարականութեամբ։ 1917ին արդէն գրեց՝
«Ամէն վայրկեան, սիրով տրտում, ասում ես մնաս բարով,
«Բորբ արեւին՝ իմ բոց սրտում՝ ասում եմ ես մնաս բարով։
«Մնաք բարով ասում եմ ես բոլոր մարդկանց չար ու բարի,
«Տանջուող ու որբ ադամորդուն ասում եմ ես մնաս բարով։
«Մնաք բարով ասում եմ ես ընկերներիս մօտ ու հեռու,
«Ոսոխներիս չար ու արթուն ասում եմ ես մնաք բարով։
«…Գնում եմ ես մի մութ աշխարհ, հեռու երկիր, էլ չեմ դառնայ,
«Բարի յիշէք ինձ ձեր սրտում, մնաք բարո՜վ, մնաք բարո՜վ»։
Եւ հակառակ անոր, որ «Մթնշաղի անուրջներ»ուն մէջ տեղ գտած անկորնչելի իր երգին բառերով շարունակ ուզեց՝
Մոռանալ, մոռանալ ամէն ինչ, ամէնին մոռանալ,
Չը սիրել, չը խորհել, չափսոսալ, — Հեռանալ…
Ժամանակը եկաւ հաստատելու, որ Վահան Տէրեան ի վերուստ կոչուած էր դառնալու հայ քնարերգութեան ամէնէն աւելի յիշուող, հայ մարդոց սրտին մէջ ամէնէն աւելի սիրոյ եւ հպարտ մարդասիրութեան յոյզեր արթնցնող ու վառ պահող բանաստեղծը։
Ապացոյցը այն իրողութիւնն է, որ հայ երաժիշտներու եւ երգիչներու կողմէ ամէնէն աւելի փնտռուած քնարերգակ հեղինակը եղաւ Վահան Տէրեան, որուն բանաստեղծութիւնները իրերայաջորդ սերունդներու շրթներուն հնչող ամէնէն անկեղծ սիրոյ խոստովանութիւնները եւ ապրումները շնչաւորեցին։
Մեծատաղանդ բանաստեղծը եղաւ նաեւ իր ժամանակաշրջանի քաղաքական ու հասարակական գլխաւոր գործիչներէն մէկը, որ պոլշեւիզմին հաւատացած, Հայ Դատի արդար լուծումը ամենայն համոզումով ռուս քաղաքական մտքին կապած եւ, գաղափարական այդ ցնորքին հետեւանքով, ազգային-քաղաքական խոր հիասթափութեան մատնուած արեւելահայ գրողներու դրօշակիրն ու Չարենցներու հիասթափ սերունդին յառաջապահը դարձաւ։
Վահան Տէրեան իրաւամբ հանդիսացաւ հայ քաղաքական մտքի մոլորեալ բանաստեղծը, որուն Պոլշեւիկեան «խանդավառութիւն»ն ու «Խորհրդային» մոլեռանդութիւնը հակասականօրէն ունէր ազգային-գաղափարական ներշնչման շեշտակի ակունք եւ կը սնանէր… հայ ժողովուրդի ազգային ազատագրութեան տեսլականով իսկ։
Ճիշդ է, Վահան Տէրեան 14 տարեկանէն սկսեալ ապրեցաւ Ռուսաստան՝ Մոսկուա եւ Ս. Փեթերսպուրկ, ուր ստացաւ իր ուսումը եւ ուր սերտ կապեր հաստատեց ռուս յեղափոխական մտքի նորարար ուսանողական եւ մտաւորական շրջանակներուն հետ։ Նաեւ ուսման աւարտէն ետք Տէրեան շարունակեց մնալ ու գործել ռուսական միջավայրի մէջ. նոյնիսկ երբ վերադարձաւ Թիֆլիս կամ Ախալքալաք՝ ատիկա եղաւ կարճատեւ ու պայմանաւորուեցաւ իր պոլշեւիկ կուսակցականի աշխատանքով։
Բայց նոյնքան ճիշդ է, որ ոչ միայն հայ ժողովուրդի պատմութեան ուսումնասիրութեան նուիրուած իր բարձրագոյն կրթութեամբ, այլեւ՝ ուսման շրջանին թէ այնուհետեւ իր ծաւալած կուսակցական-պետական գործունէութեամբ, Վահան Տէրեան աշխոյժ մասնակցութիւն ունեցաւ հայ իրականութեան մէջ «լենինեան» գաղափարներն ու քաղաքական վարքագիծը տարածելու եւ «հիմնաւորելու» մեծ մոլորանքին մէջ։ Փաստօրէն Վահան Տէրեան այս առումով եւս ուղի բացաւ արեւելահայ իրականութեան մէջ՝ համառուսական եւ որոշապէս պոլշեւիկեան յեղափոխութեան անկեղծ ջատագովը դառնալով։ Իբրեւ այդպիսին՝ Տէրեանի հարազատ շառաւիղն է Չարենց, որ իր եղերական վախճանով այնքան ծանր գին վճարեց պոլշեւիզմին անկեղծօրէն հաւատալու հայ բանաստեղծի մոլորանքին։
Վահան Տէրեանի գաղափարական կենսագրութեան վրայ վճռորոշ անդրադարձ ունեցաւ 1905ի համառուսական առաջին յեղափոխութիւնը՝ իր առաջացուցած յոյզերով։ Յեղափոխութեան մակընթացութեան շրջանին Տէրեան ոգեւորուեցաւ հին աշխարհը քանդելու եւ «լուսաւոր», «արդար» ու «իրապէս ազատ» նորը կառուցելու երազով։ Իսկ երբ եկան ցարական հակադարձ խստութիւնները եւ յեղափոխութիւնը տեղատուութեան դատապարտուեցաւ, Տէրեանի երգերը սկսան թախիծով ու տրտմութեամբ համակուիլ՝ սեփական իր մարմինը հիւծող հիւանդութեան առաջացուցած յուզաշխարհին հետեւողութեամբ…
«Փշէ պսակ» վերնագրով մամուլի էջերուն 1906ին լոյս տեսած «յեղափոխական» իր քերթուածներուն մէջ անգամ, Տէրեանի համառուսական ներշնչումի խորքին հաստատօրէն ծուարած է հայ քաղաքական մտքի մոլորեալ բանաստեղծը, որ Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդի փրկութիւնը կը տեսնէ բացառապէս նոր Ռուսաստանի կերտումին մէջ։ Այդ մղումով ալ, Տէրեան բուռն հակադրութեան մէջ գտնուեցաւ հայ ազգային-ազատագրական շարժման հետ, յատկապէս անոր ղեկավար ուժին՝ Դաշնակցութեան դէմ հետեւողականօրէն գաղափարական պայքար յայտարարելով։
Թէեւ Տէրեան շատ ուշ անդամագրուեցաւ Լենինի կուսակցութեան (որոշ կենսագիրներու համաձայն Ապրիլ 1917ին ան ստացաւ կոմունիստի կուսակցական անդամատետրը), բայց մինչ այդ ոգի ու բռին գործակցեցաւ Ստեփան Շահումեանի եւ Ալեքսանդր Միասնիկեանի հետ՝ յատկապէս հայ գրականութիւնը ռուսերէնի թարգմանելու եւ լենինեան գաղափարախօսական գործերը հայերէնի թարգմանելու բեղուն ասպարէզին մէջ։ Այդ շրջանին ստեղծեց նաեւ «Երկիր Նայիրի» շարքը իր բանաստեղծութիւններուն, ուր Հայաստանի եւ հայ ժողովուրդի անհուն պաշտամունքը ընդելուզուած են համառուսական եւ «բանուորական մեծ յեղափոխութեան արշալոյս»ը աւետելու եւ «ազգային մեր փրկութեան» ուղին այդ ուղղութեամբ հունաւորելու խոր ու անկեղծ հաւատքով։
Տէրեան մտածողի եւ քաղաքական գործիչի ուղին իր գագաթնակէտին հասաւ 1917ի վերջերուն, երբ իբրեւ ազգային հարցերով խորհրդային իշխանութեանց խորհրդական եւ յանձնակատար, Տէրեան «մեծ ներդրում» ունեցաւ — ռազմաճակատներէն ռուս զօրքը տուն կանչող Լենինեան Դեկրետին զուգահեռ — «Թրքահայաստանի մասին» նոյն Լենինի հրապարակած Հրամանագրի մշակման մէջ։ Հրամանագիր՝ որ սակայն գերեզմանը փորեց Արեւմտահայաստանի՝ անպաշտպան ձգելով հայ ժողովուրդը գազազած թուրք զօրքերու ներխուժման դէմ։
Լենինեան այդ քաղաքականութեան հայրենակործան հետեւանքներն ու 1918-1920 ժամանակաշրջանի հայկական բախտորոշ իրադարձութիւնները, բնականաբար, մղեցին Տէրեանը՝ սկզբնական իր խանդավառութիւնն ու թերահաւատութիւնը վերանայելու, այլեւ սրբագրելու։
Բայց հիւծախտը արդէն իր անդարմանելի աւերը գործած էր եւ 7 Յունուար 1920ին վերջ գտաւ մեծատաղանդ հայ բանաստեղծին կեանքը, որուն ազգային-քաղաքական գործունէութեան պատգամը իր կիզակէտին միշտ ալ ունեցաւ իր անմահ բանաստեղութեամբ շնչաւորուած հայկական խրոխտ հաւատքը.
Մի խառնէք մեզ ձեր վայրի, արջի ցեղերին, —
Մեր երկիրը աւերուած, բայց սուրբ է եւ հին։
Որպէս լեռն է մեր պայծառ տեսել հազար ձիւն,
Այնպէս նոր չեն մեզ համար ցաւ ու դառնութիւն։
… Շատ է տեսել երկիրն իմ ցաւ ու արհաւիրք,
Լաց է այնտեղ ամէն երգ եւ ողբ՝ ամէն գիրք։
Գերուած ենք մենք, ո՛չ ստրուկ, գերուած մի արծիւ,
Չարութեան դէմ վեհսիրտ միշտ, վատի դէմ ազնիւ։
Բարբարոսներ կը գան ու կ’անցնեն անհետ,
Արքայական խօսքը մեր կը մնայ յաւէտ…
